DİYARBAKIR TARIMINDA YATIRIM FIRSATLARI Hasan MARAL Ziraat Yüksek Mühendisi Kasım, 2010 Diyarbakır
İÇİNDEKİLER 1.GENEL GÖRÜNÜM... 4 2. BİTKİSEL ÜRETİM... 9 3.HAYVANSAL ÜRETİM... 13 4. TARIMSAL TİCARET... 15 5.TARIMA DAYALI SANAYİ... 17 6.TARIM ALANINDA FAALİYET GÖSTEREN KURUM-KURULUŞLAR... 22 7.KAYNAKLAR... 24 1
KISALTMALAR BYSD Bitkisel Yağ Sanayicileri Derneği DÇİM Diyarbakır İl Çevre ve Orman Müdürlüğü DTİM Diyarbakır Tarım İl Müdürlüğü DTSO Diyarbakır Ticaret ve Sanayi Odası EUROSTAT Europian Statistics GAP BKİ GAP Bölge Kalkınma İdaresi ICARDA International Center for Agricultural Research in Dry Areas KGM Karayolları Genel Müdürlüğü TİM Türkiye İhracatçılar Meclisi TKB Tarım ve Köyişleri Bakanlığı TÜİK Türkiye İstatistik Kurumu WANA Batı Asya ve Orta Afrika Ülkeleri (West Asia&North Africa) 2
Gelişen ve markalaşma yolunda hızla ilerleyen DİYARBAKIR da siz de yerinizi alın! 3
1. GENEL GÖRÜNÜM Tarihin tanık olduğu bereketli Diyarlar Diyarbakır; medeniyetlerin doğduğu, dünyada tarımın ilk yapıldığı ve verimli tarım topraklarının varlığı nedeniyle Bereketli Hilal olarak anılan yerde konumlanmıştır. Diyarbakır birçok ürünün gen merkezi dir. Bakın Almanya Köln deki Max Planck Enstitüsünde yapılan araştırma ne diyor; Adem ile Havva cennetten atıldıktan sonra burada toprağı işlemeye başlamış ve ilk tarım da burada yapılmıştır. Araştırmada 68 yeni buğday çeşidi kıyaslanmış ve tüm tahılların kökeninin Karacadağ eteklerinde bugün de halen yetişen yabani buğday bitkisi olduğu ortaya çıkmıştır. Dünyanın ilk arkeolojik buğdayı (Einkorn buğdayı) Karacadağ orijinlidir (Heun ve Ark., 1997). Dünyada ilk yabani üzüm Karacadağ da Dr.Patrick Mc Goven - Pensilvanya Üniversitesi. İlk nohutun menşei, Güneydoğu Anadolu, MÖ. 8000 ABD li bilim adamı Jared Diamond. Diyarbakır; Osmanlı İmparatorluğu döneminde önemli bir gül merkezi konumundaydı. İlde 25 gül türü yetişmekteydi. Osmanlı İmparatorluğu dönemindeki belgelerden 4
Diyarbakır da önemli gülcülük araştırmaları yapıldığı anlaşılmaktadır. 27 Haziran 1900 tarihinde Diyarbakır halkını gül bahçeleri tesisi ve gül yağı imalatı hakkında bilgilendiren Mustafa Efendi ye ödül verilmiştir. Diyarbakır; 1500 lü yıllarda İstanbul un et ihtiyacını karşılamaktaydı. Diyarbakır; ülkemizde ticaretin yoğun olduğu liman kentleri Mersin ve İskenderun, sanayi kentleri Gaziantep ve Kayseri ye yakın mesafelerdedir. Mersin ve İskenderun Limanları yaklaşık 513 km mesafededir. Habur Gümrük Kapısı 298 km ve Mardin Serbest Ticaret Bölgesi 96 km. Ortadoğu Ticaret Merkezlerine yakınlık: Şam 601 km, Beyrut 615 km, Bağdat 641 km, Tahran 1035 km ve Amman 766 km. Tablo 1. Diyarbakır ve Önemli Merkezler Arasındaki Mesafeler Diyarbakır- Şanlıurfa 176 km Diyarbakır-Habur 298 km Diyarbakır -Gaziantep 313 km Diyarbakır-Mersin 587 km Diyarbakır-Mardin 96 km Diyarbakır-İskenderun 506 km Diyarbakır-Batman 100 km Diyarbakır-Ankara 911 km Diyarbakır-Elazığ 153 km Diyarbakır-Kayseri 592 km Kaynak: KGM, 2010. Ticaret merkezlerine kolay erişim Diyarbakır, Dünya GSMH ve nüfusunun 1/5 ine 4 saatlik uçuş mesafesindedir. Resim 1. Ülkemizin Jeopolitik Konumu Kaynak: TKB, 2008. 24 ülkenin yer aldığı Ortadoğu ve Kuzey Afrika (WANA Bölgesi) ile 6 ülkenin yer aldığı 5
I. Alt Bölge II. Alt Bölge III. Alt Bölge IV. Alt Bölge T.C. Orta Asya bölgesinin şu anki nüfusu 386 milyondur. Bu iki bölgedeki toplam Gayri Safi Yurt İçi Hâsıla (GSYİH) 1 trilyon 371 milyar dolardır. Yapılan çalışmalarda bu bölgelerin toplam nüfusunun 2020 yılında yaklaşık 3 kat artarak 1,1 milyara çıkacağı tahmin edilmektedir. 2000-2020 yılları arasında WANA bölgesinde 11,4 milyon ton süt açığı ve 1,5 milyon ton et açığı olması beklenmektedir. Bunun yanı sıra, bu bölgedeki tahıl ve baklagil üretim açığının 82 milyon tona ulaşacağı öngörülmektedir (GAP BKİ, 2010; ICARDA, 1995). Küresel ısınmanın bir sonucu olarak son yıllarda dünyada ve ülkemizde yaşanan iklim değişiklikleri iyi analiz edilerek belirlenecek stratejiler doğrultusunda yapılacak çalışmalar sayesinde, Diyarbakır, gerek hayvansal ürünler üretimi, gerekse tahıl, baklagil ve yem bitkileri üretiminde söz sahibi konuma gelecektir. Üretimin artması ile birlikte Diyarbakır yukarıda bahsedilen bölgelerin ihtiyaç duyduğu ürünlerin üretildiği tarıma dayalı ihracatın ana merkezlerinden biri olacaktır. Özellikle, 190 milyar dolarlık Ortadoğu Pazarının içerdiği fırsatlar iyi değerlendirilmelidir. Tarıma dayalı sanayi ürünleri üretilirken, Ortadoğu ülkelerinin kültürlerine ve damak tatlarına uyan mamullerin üretilmesi ihracat kapasitesini arttıracaktır. Diyarbakır İlinde arazinin çevresel özellikleri, potansiyel verim ve arazi uygunluğu gibi benzer özellik taşıyan ilçeler Agro-Ekolojik Alt Bölge olarak adlandırılan gruplara ayrılmıştır. Her biri kendi içinde önemli potansiyeller barındıran Agro- Ekolojik Alt Bölgeler" Şekil.1-Diyarbakır İlinin Agro-Ekolojik Alt Bölgeleri Bismil Çınar Silvan Ergani Sur Yenişehir Bağlar Kayapınar Hazro Kulp Lice Dicle Eğil Hani Kocaköy Çüngüş Çermik Kaynak; DTİM, 2009 6
Tarım yapmaya elverişli verimli topraklar Tablo 2. Diyarbakır İli Arazi Kabiliyet Sınıfları Toprak Grubu Diyarbakır (ha) Yüzde (%) I. Sınıf Arazi 125.286 8 II. Sınıf Arazi 191.367 13 III. Sınıf Arazi 155.223 11 IV. Sınıf Arazi 182.817 12 V-VI-VII-VII. Sınıf Arazi 839.379 56 Kaynak: DTİM, 2009; DÇOM, 2009. Diyarbakır İlinde genel arazi varlığının % 44 ü I-IV. sınıf topraklardır. Bu yapıdaki topraklar tarım yapmaya elverişli ve çoğunluğu verimli olan alanları kapsamaktadır. Toprakta alkalilik ve tuz problemi bulunmamaktadır. Grafik 1. Diyarbakır İli Arazi Dağılımı Arazi Dağılımı (ha) 381.642 216.928 384.662 572.295 Tarım Alanı Orman ve Fundalık Çayır-Mera Diğer Kaynak: TÜİK, 2009; DTİM, 2009. İlin toplam yüzölçümünün % 36,7 sinde tarım yapılmaktadır. Zengin bir florayı barındıran Diyarbakır İlinde çayır-mera alanları % 24,5 lik bir alanı ve orman alanları ilin toplam arazisinin yaklaşık % 24,7 sini kaplamaktadır. 7
Grafik 2. Tarım Alanlarının Dağılımı Tarım Alanlarının Dağılımı 2% 5% 4% Tahıllar, Baklagiller ve diğer Bitkisel Ürünler Nadas Alanı Sebze Alanları Meyve, İçecek ve Baharat Bitkileri 89% Kaynak: TÜİK, 2009. Tarım yapılan alanın % 89 unda tahıllar ve diğer bitkisel ürünler yetiştirilmektedir. % 5 lik alanda sebze ve meyve üretilmektedir. Toplam yüzölçümün % 37,4 ü sulamaya elverişli arazi Sulamaya elverişli arazilerin % 76,1 i ekonomik olarak sulanabilir arazi Şekil 2- Diyarbakır İlinde Sulama Sulanan Alan 114.662 ha Ekonomik Olarak Sulanabilir Arazi 443.925 ha Sulamaya Elverişli Arazi 583.173 ha Kaynak: DSİ, 2009. Diyarbakır İlinde GAP Eylem Planı nın (2008-2012) getirdiği ivme ile birlikte sulama yatırımlarına hız verilmiştir. Planlama aşamasında olan projeler tamamlandığında toplam 443.925 hektarlık bir alan sulanabilecektir. Bu rakam şu an sulanan alanların 4 kat artması anlamına gelmektedir. 8
2012 yılı sonuna kadar tarım alanlarının % 65 inde arazi toplulaştırma 2012 yılı sonuna kadar 371.351 ha lık alanda arazi toplulaştırması ve tarla içi geliştirme çalışmaları yapılacaktır. Bu sayede ekonomik olarak tarımsal faaliyetleri yapmaya imkân vermeyecek biçimde parçalanmış, dağılmış ve bozuk şekilli parseller modern tarım işletmeciliği esaslarına göre ve sulama hizmetlerinin geliştirilmesi için en uygun biçimde birleştirilmiş, şekillendirilmiş ve yeniden düzenlenmiş olacaktır. Toplulaştırma faaliyetleri sayesinde, Diyarbakır İlinde tarım yapılan alanların yaklaşık % 65 inde küçük, parçalı ve dağınık araziler modern tarım işletmeciliğine göre yeniden düzenlenecek; daha az zaman, işgücü ve sermaye kullanımı sağlanacak; üretim faktörlerinden en iyi biçimde yararlanılarak tarımsal üretim ve tarım işletmelerinin verimliliği arttırılacaktır. 2. BİTKİSEL ÜRETİM Birim alandan elde edilen katma değer artışı Diyarbakır ın da içinde bulunduğu GAP Bölgesinde, sulama öncesi dönemde (1995 öncesi), kuru tarımda birim alandan ortalama 1.327,00 TL/ha katma değer elde edilirken, sulamanın başlaması ile 1995 2007 yılları arasında bu değerde % 127 artış sağlanarak 3.017,00 TL/ha a yükselmiştir (GAP BKİ, 2010). Ülkemizdeki buğday üretiminin % 7,7 si ve pamuk üretiminin % 6 sı. Ülkemizdeki kırmızı mercimek üretiminin % 21,7 si. Tarım yapılan alanların % 73,7 sinde buğday üretimi. Yıllık 110 bin ton sofralık ve 7 bin 600 ton şaraplık üzüm üretimi. Dünyaca ünlü boğazkere şaraplık üzümleri Diyarbakır ilinde yetiştirilmektedir. Yıldan yıla artış gösteren dane mısır üretimi. 9
Grafik 3. İlde Yetiştirilen Önemli Tarla Ürünleri Önemli Tarla Ürünleri (Bin Ton) Buğday Mercimek Pamuk 2009 953 58 108 2008 249 27 162 2007 820 121 217 2006 780 148 222 2005 727 112 232 2004 757 123 261 Not: 2008 yılında yaşanan kuraklık verimin düşmesine neden olmuştur. Türkiye, şuan pamuk üretiminde kendi ihtiyacını karşılayamamakta ve çeşitli ülkelerden pamuk ithal etmektedir. Diyarbakır İlinde bu konuda büyük bir potansiyel vardır. Son yıllarda sulu tarıma geçiş çalışmalarının hızlanmasıyla beraber pamuk ekimi ağırlık kazanmaya başlamıştır. GAP çerçevesinde sulama kanallarının daha hızlı devreye girmesiyle pamuk ekimi daha da artacaktır. Diyarbakır İlinde üretilen Golda türü pamuk Türkiye nin en iyi pamuğudur (TÜİK, 2008). Ülkemizdeki pamuk çiğidi üretiminin % 5 i. Ülkemiz yağlı tohumlu bitkiler üretimi için uygun bir vejetasyona sahip olmasına rağmen Türkiye yemeklik yağ ihtiyacını karşılamak üzere 2009 yılında 1.7 milyon ton yağlı tohum ve 940 bin ton ham yağ ithal etmiş ve tüm yağlı tohum, ham yağ ve türevleri ithalatı için 2.2 milyar dolar ödemiştir (BYSD, 2009). İthalatın önüne geçebilmek için uygun alanlarda yağlı tohumlu bitkiler üretmek zaruri hale gelmiştir. Bu konuda Diyarbakır önemli bir potansiyele sahiptir. 10
Sanayiye yönelik domates ve biber üretiminde artış Grafik 4. Domates Üretimi 11 13 20 20 18 2005 2006 2007 2008 2009 Domates Üretimi (Bin Ton) Kaynak: TÜİK, 2009. Seracılığa olan rağbet ve seracılık potansiyeli Diyarbakır İlinde, örtü altı üretim Türkiye deki üretime oranla çok düşük seviyelerdedir. Üretim en fazla alçak tünel ve plastik seralarda yapılmaktadır. Yüksek ısıtma maliyetlerinden dolayı seralarda genellikle kış periyodunda üretim yapılamamakta ve seralar sadece erkencilik amacıyla kullanılmaktadır. Diyarbakır İli Çermik İlçesi gibi kaplıca bölgelerinde jeotermal ısıtma kullanılarak verimli bir şekilde seracılık yapılması mümkündür. Bunun yanı sıra Tarım ve Köyişleri Bakanlığının Kırsal Kalkınma Yatırımlarının Desteklenmesi Programıyla verdiği hibe destekleri, yine Bakanlığın Kooperatiflerin seracılık yatırımlarını kredilendirerek finanse etmesi bölgedeki seracılığın gelişmesi açısından olumlu çalışmalardır. Bu desteklerin yanı sıra, T.C. Ziraat Bankası A.Ş. ve Tarım Kredi Kooperatiflerince Tarımsal Üretime Dair Düşük Faizli Yatırım ve İşletme Kredisi Kullandırılmasına İlişkin Karar kapsamında 2010 yılında kontrollü örtü altı üretim yapmak isteyen yatırımcılara % 50 oranında faiz indirimli işletme ve yatırım kredisi verilmektedir. 11
Tarım alet ve makinaları yedek parça ihtiyacı Tablo 3- Tarım Alet-Makine Varlığı Diyarbakır TRC2 Bölgesi Türkiye Traktör 8.389 21.170 1.073.334 Pulluk 9.856 24.825 1.146.643 Kültivatör 8.614 18.854 466.727 Biçerdöver 143 332 13.360 Ekim Makinesi 4.537 13.151 375.710 Sulama Tesisi Yağmurlama 31 2.235 219.868 Damlama 119 355 219.052 Kaynak: DTİM, 2009; TÜİK, 2009. Sulama imkânlarının artması ve modern tarımsal yöntemlere geçilmesi ile birlikte yağmurlama ve damlama sulama tesisi, süt sağım makinesi, süt sağım tesisi, yem hazırlama makinesi ve mısır silaj makinesi sayısında önemli artış olması beklenmektedir. Mevcuttaki alet ve ekipmanlar dikkate alındığında, yakın gelecekte bölgede tarım alet ve makineleri için yedek parça ihtiyacının artacağı öngörülmektedir. Organik tarım potansiyeli Tablo 4- Diyarbakır da Organik Tarım Ekilen Alan(ha) Üretim (ton) Diyarbakır 356 777 TRC2 Bölgesi 2.488 11.160 Türkiye 249.722 318.164 Kaynak: TÜİK, 2009; TKB, 2009. İlimizde kullanılan pestisidler toprak ve yeraltı suyunu kirletecek miktarlarda verilmediğinden topraklarda herhangi bir pestisid kirliliğine rastlanmamıştır. Ayrıca, dağlık bölgelerde tarımsal kimyasallar kullanılmamaktadır. Dağlık alanlarda organik olarak kendi yetişen bitkilerin sayısının fazlalığı. Organik tarıma olan talebin artması, ilde organik tarıma olan ilgiyi arttırmaktadır. Diyarbakır İlinde organik olarak üretilen başlıca ürünler nohut (324 ton), buğday (219 ton) 12
ve biber (217 ton) dir. Geçiş sürecindeki ürünler sertifikalandırıldığı taktirde organik ürünlerin üretimi giderek artmaya başlayacaktır. İlimizde organik hayvansal üretim mevcut değildir. Bu boşluk kendi içinde önemli fırsatlar barındırmaktadır. 3. HAYVANSAL ÜRETİM Hayvancılıkta önemli fırsatlar Ülkemizdeki küçükbaş hayvan varlığının % 2,3 ü ve büyükbaş hayvan varlığının % 2 si, Sığır varlığının % 12,4 ü kültür ırkı. Yıldan yıla bu sayı artmaktadır. Artan süt üretimi, Ülkemiz et üretiminin % 2,2 si, Zengin florayla bağlantılı zengin bir arıcılık bölgesi ve organik bal potansiyeli. Grafik 5. Diyarbakır İlinde Süt Üretimi Süt Üretimi (Bin Ton) Büyükbaş Küçükbaş 2009 98 18 2008 86 23 2007 87 27 2006 70 28 2005 61 27 2004 58 30 Kaynak: DTİM, 2009; TÜİK, 2009. 13
Grafik 6. Diyarbakır İlinde Et Üretimi 23,1 Et Üretimi (Bin Ton) 16,9 8,9 2007 2008 2009 Kaynak: DTİM, 2009; TÜİK, 2009. 2008 yılında yaşanan kuraklık neticesinde ülkemizdeki hayvancılık önemli bir darbe yemiş ve bunun sonucu olarak et fiyatları önemli derecede yükselmiştir. Bunun önüne geçebilmek için Tarım ve Köyişleri Bakanlığı et ithalatına karar vermiştir. Bu noktadan hareketle bölgede modern yöntemler ve verimli ırklar kullanılarak yapılacak hayvancılık faaliyetlerinden yüksek gelir elde etme fırsatı bulunmaktadır. Markalaşma yolunda Diyarbakır İpeği Tablo 5- Diyarbakır da İpek Böcekçiliği Hane Sayısı Yaş Koza (Ton) Diyarbakır 734 47 Türkiye 2.295 136 Kaynak: TÜİK, 2009. Diyarbakır da Türkiye deki yaş kozanın 1/3 ü üretilmektedir. Diyarbakır İlinin Kulp İlçesi başta olmak üzere, Lice ve Hani İlçelerinde ipekböceği yetiştiriciliği bilinci artmış ve verimli bir üretim yapılmaya başlanmıştır. Uygulanmakta olan projeler ve tanıtım faaliyetleri sayesinde Diyarbakır İpeği markalaşma yolunda hızlı adımlar atmaktadır. Su ürünleri yetiştiriciliği için önemli fırsatlar. 56.336 ha rezervuar yüzeyi Baraj Rezervuarı Yüzeyleri Gölet Rezervuarı Yüzeyleri : 50.272 ha : 1.261 ha 14
Akarsu yüzeyleri : 4.803 ha Kaynak: DSİ, 2009. GAP ın tamamlanmasıyla birlikte oluşacak toplam rezervuar yüzeyi 56.336 ha dır. Diyarbakır İlindeki en büyük rezervuar yüzeyi 20.758 ha ile Silvan Barajı ve Ara Depolamaları olacaktır. İldeki su ürünleri potansiyeli akılcı bir şekilde değerlendirildiğinde, bölgenin su ürünleri üretim ve tüketimi artış gösterecek ve ulusal ekonomiye önemli bir katkı sağlanacaktır. Bu durumda, 9.200 ton/yıl balık üretimi, 14 milyon dolar gelir ve 1.800 kişi için istihdam alanı oluşturulması mümkün olabilecektir. 4. TARIMSAL TİCARET İhracat potansiyeli ve ucuz iş gücü Diyarbakır İlinin içinde yer aldığı GAP Bölgesi nde iş gücü maliyetleri birçok Avrupa Ülkesi ortalamasının altındadır. Grafik 7. GAP Bölgesi Aylık İşgücü Maliyetleri Aylık İş Gücü Maliyeti (Euro) 1124 593 650 678 688 293 399 GAP Türkiye Slovakya Çek Cumhuriyeti Polonya Macaristan Slovenya GAP Türkiye Slovakya Çek Cumhuriyeti Polonya Macaristan Slovenya Kaynak; GAP BKİ, 2009 15
Diyarbakır Ticaret Borsası nda hububat türlerinden canlı hayvanlara kadar birçok ürün işlem görmektedir. 2009 yılındaki toplam işlem hacmi 1.432.383.162 TL dir. En çok işlem gören ürünler 890.026.119 TL ile hububatlardır. Diyarbakır İlinde tarım sektörü ihracatı toplam ihracatın % 20 sini oluşturmaktadır. 2008 yılında tarım ürünleri ve tarıma dayalı mamullerin toplam ihracat miktarı 15 milyon dolar iken bu rakam 2009 yılında 23 milyon dolara çıkmıştır. İhraç edilen ürünlerin başında 19,9 milyon dolarla hububat, bakliyat, yağlı tohumlar ve mamulleri gelmektedir. Tarıma dayalı işlenmiş ürünlerin ihracat miktarı 1,6 milyon dolar düzeyinde olmasına rağmen yıldan yıla artış göstermektedir. Grafik 8. Hububat, Bakliyat, Yağlı Tohumlar ve Mamullerine Ait İhracat Miktarları İhracat Miktarı (Milyon Dolar) 19,9 13,0 6,7 8,4 9,1 2005 2006 2007 2008 2009 Kaynak: Türkiye İhracatçılar Meclisi, 2010 Yatırımcılar İçin Özel Teşvikler Diyarbakır ilinde yatırım yapmak isteyen ve yatırımlarını yatırım teşvik belgesine bağlayan yatırımcılara çok önemli teşvikler ve muafiyetler sağlanmaktadır. Bunlar; Gümrük Vergisi Muafiyeti: Yatırım amaçlı yurt dışından ithal edilecek makine ve 16
teçhizatlardan gümrük vergisi alınmaz. 10 yaşından küçük ikinci el kullanılmış makine veya tesis izne bağlı olarak ithal edilebilir. KDV İstisnası: Teşvik Belgesi kapsamında yapılacak makine ve teçhizat ithal ve yerli teslimleri Katma Değer Vergisinden muaftır. Teşvik Belgesi, makine ve teçhizatın devir işlemleri ile malların kısmi teslimlerinde de geçerlidir. Vergi İndirimi: 31.12.210 tarihine kadar yatırıma başlanması halinde % 90, bu tarihten sonra yatırıma başlanması halinde % 80 Kurumlar Vergisi indirimi yapılır. Yatırım Yeri Tahsisi: Gerekli şartları taşıyan yatırımcılara OSB de veya Kamuya ait diğer yerlerdeki taşınmazlar üzerinde 49 yıllık bağımsız ve sürekli nitelikte irtifak hakkı tesis edilir. Sigorta Primi İşveren Hissesi Desteği: 31.12.210 tarihine kadar yatırıma başlanması halinde 7 yıl, bu tarihten sonra yatırıma başlanması halinde 5 yıl boyunca sigorta priminin işveren hissesi Devlet tarafından karşılanır. Faiz Desteği: Bankalar nezdinde verilecek kredilerde TL için 5 puan, Euro ve Dolar için 2 puanlık faiz indirimi yapılır. En fazla sabit yatırım tutarının % 70 ine kadar destek verilir. 2. el makineler için destek verilmez. 5. TARIMA DAYALI SANAYİ Diyarbakır Tarıma Dayalı İhtisas Süt-Besi Organize Sanayi Bölgesi, bu alanda Türkiye deki ilk uygulama olup Tarım ve Köyişleri Bakanlığı ile Sanayi ve Ticaret Bakanlığı arasında imzalanan protokol ile kurulma çalışmalarına 2009 yılında başlanmıştır. Eski Diyarbakır-Şanlıurfa Karayolunun 25 inci km sinde toplam 187 hektar üzerinde kurulan OSB nin 84,4 hektarlık kısmı sanayi alanı olarak planlanmıştır. Bu alanda toplam 103 parsel mevcut olup 82 adet besi ve 21 adet süt üretim işletmesinin kurulması planlanmıştır. Projenin hayata geçmesiyle söz konusu alan içinde sağlıklı, modern endüstriyel üretim gerçekleştirme imkânı doğacaktır. Hızla gelişen tarıma dayalı sanayi Diyarbakır İlinde, Türkiye de bir ilk niteliğinde olan Tarıma Dayalı İhtisas Süt-Besi Organize Sanayi Bölgesi inşaatı tamamlanmak üzeredir. 17
Bu projeyle, bölgede 800 kişiye istihdam sağlanacağı tahmin edilmektedir. Besi işletmelerinde ahırlar 50, 100 ve 200 baş hayvanı alacak şekilde planlanmış olup, süt işletmelerinde yaklaşık 2.300 ve besi işletmelerinde 5.400 hayvan barındırılması öngörülmektedir. Bölgede, hayvancılık işletmelerinin yanı sıra sosyal ve idari tesisler, giriş kontrol ve dezenfeksiyon ünitesi, hayvan kliniği, park alanı, acil kesim ünitesi, yem üretimi amacı ile kurulacak tesis alanının yapılması da planlanmıştır. Proje, Diyarbakır ve bölge ekonomisinin gelişiminde çok önemli bir yer tutan tarım ve hayvancılığın mevcut kapasitesinin artırılmasını hedeflemektedir. Gıda ve tekstil alanında faaliyet gösteren bir çok sanayi kuruluşu 1. Gıda ve İçecek Sanayi Diyarbakır da gıda, içki ve tütün sektöründe toplam 82 firma faaliyet göstermekte olup 2.040 kişi bu alanda istihdam edilmektedir. Sanayi işletmelerinin % 15,7 sini gıda sektörü oluşturmaktadır. Sanayideki istihdamın ise % 15,3 ü gıda sektöründen gelmektedir. Grafik 9. Gıda, İçki ve Tütün İşletmelerinin Kuruluş Yıllarına Göre Dağılımı 29 20 12 Gıda, İçki ve Tütün Sanayi Firma Sayısı 2 Kaynak: DTSO, 2009. Gıda sektöründe artan bir ivmeyle firma kuruluşu devam etmektedir. GAP kapsamında yakın gelecekte sulama kanallarının devreye girmesi ile beraber tarımın çok daha ön plana çıkması 18
beklenmektedir. Tarımın gelişmesi ile beraber tarıma dayalı sanayinin de ilimizde hızla gelişmesi öngörülmektedir. Ayrıca sınır ülkelerine yakınlığın getirdiği avantaj ve bu ülkelerle olan iyi ilişkiler, diğer sektörlerde olduğu gibi gıda sektöründe de önemli bir pazar fırsatı sunmaktadır. Grafik 10. Gıda, İçki ve Tütün Sektörünün İşletme Sayısına Göre Alt Dağılımı Un 17,1 Yağ 14,6 Şeker ve Şekerleme 14,6 Muhtelif Paketleme 12,2 Et Ürünleri Yem Pirinç-Bakliyat Süt Ürünleri Tütün Diğer 1,2 7,3 6,1 6,1 4,9 15,9 % Kaynak: DTSO, 2009. Gıda sektörünün kendi içinde alt sektör dağılımına bakıldığında yağ, şeker ve un sanayisinin özellikle öne çıktığı görülmektedir. Yağ işletmelerinde genellikle pamuk yağı üretilmekte olup, bu alanda 12 firma faaliyet göstermekte ve toplamda 398 kişi istihdam edilmektedir. İşletme sayısı bakımından şeker sektörü, un sektöründen sonra yağ işletmeleri ile aynı sırada yer almaktadır. Şeker sektöründeki işletmeler genellikle küçük ölçekte işletmelerdir. İlde 6 adet et entegre tesisi bulunmakta ve bu alanda 312 kişi istihdam edilmektedir. Mercimek, bulgur ve pirinç işlenmesi alanında faaliyet gösteren 5 firma bulunmaktadır. Bunların dışında süt ürünleri alanında faaliyet gösteren 4 firma, yem sanayisinde 5 firma faaliyet göstermektedir. Ayrıca çay, kuruyemiş gibi çeşitli gıda ürünlerinin paketlemesi faaliyetinde bulunan 10 adet firma bulunmaktadır. Bunların dışında fındık kreması, toz içecek, pul biber, mısır kurutma, yumurta, tahin üretimi konularında faaliyet gösteren firmalar da mevcuttur. 2. Tekstil, Örme ve Deri Sanayi Diyarbakır ilinde en fazla işletme sayısına sahip olan ve en fazla istihdam oluşturmuş sektör 19
tekstil sektörüdür. Sektörde toplam 85 işletme faaliyet göstermekte ve 3.869 kişi istihdam edilmektedir. İşletme sayısı bakımından toplam sanayi işletme sayısının % 16,3 ünü ve istihdam bakımından toplam sanayi istihdamının % 29,1 ini oluşturmaktadır. Tekstil sektörü son 10 yılda hızlı bir gelişim göstermiştir. Grafik 11. Tekstil İşletmelerinin Kuruluş Yıllarına Göre Dağılımı 30 26 14 Tekstil, Örme ve Deri Sanayi (%) 2 89-93 94-98 99-03 04-08 Kaynak: DTSO, 2009. Tekstil sektörü içinde en büyük payı, 44 işletme ve 2.039 kişilik istihdam ile pamuk çırçır ve prese fabrikaları oluşturmaktadır. Bunun dışında iş elbisesi, iç giyim, puşi, yatak örtüsü ve çeşitli giyim eşyası üreten 26 adet konfeksiyon (hazır giyim) işletmesi bulunmaktadır. Ayrıca 3 adet iplik işletmesi, 5 adet çorap işletmesi, el halı dokuma atölyeleri, sünger ve çocuk bezi üreticisi bulunmaktadır. Diyarbakır İlinde, pamuğu iplik öncesindeki aşamaya getiren çırçır sanayi, 44 adet işletmeyle gelişmiş bulunmaktadır. Fakat buna rağmen, çırçırdan sonraki aşamalar olan iplik, boyama, konfeksiyon (hazır giyim) sanayisi yeterince gelişememiş olup, İlde şuan entegre herhangi bir tesis bulunmamaktadır. Türkiye de tekstil sanayi, ihracattan dolayı kazandırdığı döviz ve sağladığı yüksek istihdam ile imalat sanayinde önemli bir yere sahiptir. Ortadoğu Pazarına ve hammaddeye yakınlığı gibi avantajlarını kullanarak, İlin en büyük sorunlarından olan işsizliği azaltmak yönünde, tekstil sektöründe harekete geçirilmesi gereken büyük bir potansiyel mevcuttur. 20
Pamuk; sadece tekstil sanayisinde değil, yağ ve yem sanayisinde de kullanılmaktadır. Çırçır fabrikalarında tarladan alınan kütlü pamuğun, tesiste çekirdeğinden ayrıştırılarak elyaf halinde iplik üretimine hazır hale getirilmesi sağlanır. Aynı zamanda bu işlem sırasında elde edilen pamuk çekirdeği yağ sanayisinde, yan ürün olarak elde edilen küspe de yem sanayisinde hammadde olarak kullanılır. Pamuk üretimindeki artışa paralel olarak bu alanlarda da gelişme potansiyeli bulunmaktadır. 21
6. TARIM ALANINDA FAALİYET GÖSTEREN KURUM-KURULUŞLAR Diyarbakır da tarımın gelişmesi, tarıma yönelik yatırımların takip edilmesi ve sorunların yerinde anında çözülebilmesi için görev yapan birçok kurum- kuruluş mevcuttur. Örneğin yapmayı düşündüğünüz bir yatırım için, Karacadağ Kalkınma Ajansı Yatırım Destek Ofislerini ziyaret ettiğinizde hem ücretsiz danışmanlık hizmeti alabilir, hem de yatırımınızın başlaması için gerekli olan bürokratik süreçlerde Yatırım Destek Ofislerinin sizin adınıza yatırımınızı kamu kurumlarında takip etmesini talep edebilirsiniz. Karacadağ Kalkınma Ajansı Tarım İl Müdürlüğü Kurum Adı Görev Alanındaki İller İletişim Bilgileri Tarım ve Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kurumu Diyarbakır İl Koordinatörlüğü Yatırımın Önündeki Engelleri Kaldırmaya Hazır Kurumlar Diyarbakır, Şanlıurfa Diyarbakır Diyarbakır Şanlıurfa Yolu 1. Km Kaynartepe Mah. No:15 Bağlar/Diyarbakır Tel: 0412 237 12 16-17 Faks: 0412 237 12 14 Valilik Binası Karşısı Yenişehir/Diyarbakır Tel: 0412 223 93 05 Faks: 0412 224 51 04 Şanlıurfa Yolu 1. Km Gündoğan Plaza Kat:2 No: 7 Kayapınar/Diyarbakır Tel: 0412 252 12 89 Faks: 0412 252 12 90 Kurum Diyarbakır da yeni kurulduğu için iletişim bilgileri mevcut değildir Tarım Reformu Diyarbakır Bölge Diyarbakır, Batman, Bitlis, Muş, Siirt, Müdürlüğü Şırnak, Van Diyarbakır Zirai Mücadele Araştırma Diyarbakır, Adıyaman, Şanlıurfa, Siirt, Silvan Karayolu 7. Km PK: 115 22
Enstitüsü Güneydoğu Anadolu Tarımsal Araştırma Enstitüsü Devlet Su İşleri X. Bölge Müdürlüğü Dicle Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dicle Üniversitesi Veterinerlik Fakültesi Diyarbakır, Batman, Siirt Kalkınma Projesi (IFAD) Elazığ, Bitlis, Van, Batman, Mardin, Şırnak, Malatya, Bingöl, Hakkari, Muş Diyarbakır, Mardin, Şırnak, Siirt, Batman, Elazığ, Adıyaman, Malatya, Şanlıurfa, Bitlis, Hakkari Diyarbakır, Batman, Siirt, Mardin, Şırnak Diyarbakır Diyarbakır Diyarbakır, Batman, Siirt Yenişehir/Diyarbakır Tel: 0412 326 11 06-0412 326 11 43 Faks: 0412 326 12 03 Silvan Karayolu 7. Km PK: 72 Yenişehir/Diyarbakır Tel: 0412 326 13 23-0412 326 13 40 Faks: 0412 326 13 24 Seyrantepe Sanayi Mah. Elazığ Bul. No:147 Yenişehir / Diyarbakır Tel: 0412 237 49 63 Faks: 0412 237 19 19 Dicle Üniversitesi Veteriner Fakültesi 21280 Kampus/DİYARBAKIR Tel: 0 412 248 85 09 Faks: 0 412 248 81 53 Dicle Üniversitesi Veteriner Fakültesi 21280 Kampus/DİYARBAKIR Tel: 0 412.248 80 20 Faks: 0 412 248 80 21 Tarım İl Müdürlüğü Rızvanağa Cad. Çiftçi Eğitim Şube Binası DİYARBAKIR Tel: 0412 228 91 36 23
7. KAYNAKLAR BYSD (2009). 2009-2010 Sezonunda Yağlı Tohumlar ve Ham Yağ Piyasalarına Bakış Toplantısı, http://www.bysd.org.tr/index.php?p=news&newsid=104, 25.07.2010. DÇİM (2009). Çevre Durum Raporu, Diyarbakır İl Çevre ve Orman Müdürlüğü. DSİ (2009). Diyarbakır İli İşletmedeki Tesisler, Barajlar ve Hidroelektrik Santraller, DSİ X. Bölge Müdürlüğü, www.dsi.gov.tr/bölge, 25.07.2010. DTİM (2009). Tarım İl Müdürlüğü Brifingi, Diyarbakır. DTSO (2009). Diyarbakır Ticaret ve Sanayi Odası Brifingi, Diyarbakır. EUROSTAT (2008). Agricultural Statistics, Main Results 2007-2008, Pocketbooks, 131 p, ISSN 1830-463X GAP BKİ (2009). Investment Opportunities in Southeast Anatolian Project. www.gap.gov.tr, Powerpoint Sunumu, Şanlıurfa GAP BKİ (2010). GAP Bölgesinde Tarımda Yatırım Fırsatları Rehberi, Şanlıurfa. ICARDA (1995). Food and Feed Prospects to 2020 in the West Asia/North Africa Region ICARDA Social Science Paper No. 2 vi 56 pp. (ICARDA, Aleppo, Syria.). HEUN, M., SCHAFER-PREGL, R., KLAWAN, D., CASTAGNA R., ACCERBI, M., BORGHI, B. ve SALAMINI, F., (2002). Site of Einkorn Wheat Domestication Identified by DNA Fingerprinting, Science, Vol: 278, Page: 1312-1314 KGM (2010). Karayolları Genel Müdürlüğü, Mesafe Cetveli, http://www.kgm.gov.tr /Sayfalar/KGM/SiteTr/Root/Uzakliklar.aspx, 27.09.2010 TİM (2010). İhracat Rakamları, http://www.tim.org.tr/index.php?option=com_content& view=article&id=625&itemid=135, 01.06.2010. TKB (2008). Büyüyen Türkiye de Tarımın Geleceği ve Avantajları, www.tarim.gov.tr, 27.09.2010 TKB (2009). Organik Tarım İstatistikleri. http://www.tarim.gov.tr/uretim/organik_tarim, 24
Organik_Tarim_Statistikleri.html, 25.07.2010. TÜİK (2007). Su Ürünleri İstatistikleri, http://www.tuik.gov.tr/pretablo.do?tb_id= 47&ust_id=13, 25.07.2010. TÜİK (2009). Bitkisel Üretim İstatistikleri, http://www.tuik.gov.tr/ bitkiselapp/bitkisel.zul, 25.07.2010. TÜİK (2009). Hayvansal Üretim İstatistikleri, http://www.tuik.gov.tr/hayvancilikapp/ hayvancilik.zul, 25.07.2010. TÜİK (2009). Tarım Alet ve Makine İstatistikleri, http://www.tuik.gov.tr/ bitkiselapp /tarimalet.zul, 25.07.2010. 25