E C O N O M I C U S MAKRO İKTİSAT VE PARA-BANKA KREDİ Konu Anlatımlı Örnekler Yorumlar Uyarılar Pratik Bilgiler Özgün Sorular ve Açıklamaları Çıkmış Sorular ve Açıklamaları KPSS ve kurum sınavları için özgün soru ve konu anlatımından oluşan TEK KİTAP Müfettişlik Uzmanlık Denetmenlik Banka Sınavları Kontrolörlük Kaymakamlık Hakimlik DİLEK ERDOĞAN KURUMLU
Dilek ERDOĞAN KURUMLU KPSS MAKRO İKTİSAT ve PARA-BANKA-KREDİ ISBN 978-605-364-921-2 Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarına aittir. Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. Bu kitapta yer alan geçmiş yıllarda ÖSYM'nin yapmış olduğu sınavlardaki ÇIKMIŞ SORULAR'ın her hakkı ÖSYM'ye aittir. Hangi amaçla olursa olsun, tamamının veya bir kısmının kopya edilmesi, fotoğraflarının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması ya da kullanılması, yayımlanması ÖSYM'nin yazılı izni olmadan yapılamaz. Pegem Akademi Yayıncılık telif ücreti ödeyerek bu izni almıştır. 6. Baskı: Ocak 2015, Ankara Yayın-Proje Yönetmeni: Ayşegül Eroğlu Dizgi-Grafik Tasarım: Gülnur Öcalan Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Ayrıntı Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. Şti. İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 770. Sokak No: 105/A Yenimahalle/ANKARA (0312-394 55 90) Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 13987 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: 0312 430 67 50-430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24-434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 İnternet: www.pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net
SUNU Değerli adaylar; Toplumda en değerli beşeri sermayemiz olan sizler, yıllarca girdiğiniz sınavlardan sonra yeni bir sınavla daha karşı karşıyasınız. Devlet kurumlarına atanmak, özellikle uzman ve müfettiş olabilmek için önce KPSS barajını geçmeli ve o sınavlara KPSS Alan Bilgisi'nden alacağınız puanlarla başvuru hakkı elde etmelisiniz. Zor bir süreçle karşı karşıyasınız fakat bu sürecin sonunda elde edeceğiniz mevkileri düşünürseniz bu güçlüklere çok daha rahat katlanabilirsiniz. Bu çok önemli olan süreçte, Alan Bilgisi'nde biliyoruz ki hepinizin en büyük korkularından biri "iktisat". Analizleri, formülleri, yorumları... İktisatta her gün yeni birşey keşfeder; engin bir denizde istediğiniz kadar açılabilirsiniz! Fakat bizim amacımız bu denizde sizi kaybetmek değil güvenli bir yolla sonuca ulaştırmaktır. Bu amaçla hazırlanan kitabımızda size en pratik ve en kolay test yöntemleriyle iktisadı öğretmek ve her şeyden önemlisi korkulan değil sevilen bir iktisat dersi sunmak hedeflenmiştir. Ayrıca sadece KPSS soruları değil, kurumların müfettişlik ve uzmanlık sınav soruları da dikkate alınarak KPSS sonrası da kütüphanenizde bulunması gereken bir kitaba dönüştürülmüştür. KPSS Alan İktisat'ta soru dağılımı; Mikro İktisat 9 Makro İktisat 8 Para - Banka-Kredi 3 Uluslararası iktisat 4 Büyüme ve Kalkınma 2 Türkiye Ekonomisi 3 İktisadi Doktrinler Tarihi 1 2014'de toplam 30 soru gelmiş ve ÖSYM 3 soru hariç diğer soruları yayınlamamıştır. Kitaplarımızda ilan edilen 3 soru ve sizlerden gelen sorulardan hareketle türetilen KPSS 2014 iktisat benzer sorular ve çözümleri yer almaktadır. Yayında emeği geçen herkese sonsuz teşekkür eder, tüm sınavlarınızda başarılar dilerim. Dilek ERDOĞAN KURUMLU
İÇİNDEKİLER 1. BÖLÜM Makro İktisada Giriş KLASİK VE KEYNESYEN YAKLAŞIM...3 Makro Ekonominin Performans Göstergeleri...4 Makro Ekonomik Amaç ve Araçlar...5 MAKRO İKTİSATTA TEMEL KAVRAMLAR...5 Fiyat Endeksleri...5 Nominal ve Reel GSYİH...6 MİLLİ GELİR HESAPLAMALARI...7 GSMH ve GSYİH...7 GSYİH Hesaplama Yöntemleri...7 Potansiyel GSMH...8 Önemli Özdeşlikler...10 Makro Ekonomik Kuramların Karşılaştırılması...11 TEST-1 KURUM SORULARI...12 TEST-1 KURUM SORULARI ÇÖZÜMLERİ...16 TEST-2...20 TEST-2 ÇÖZÜMLERİ...23 2. BÖLÜM Basit Keynesyen Model ve Milli Geliri Belirleyen Faktörler TÜKETİM HARCAMALARI VE TÜKETİM FONKSİYONU...29 Tüketim Fonksiyonu...29 Tüketim ve Gelir Arasındaki İlişki...30 Tüketim Teorileri...31 TASARRUF VE TASARRUF FONKSİYONU...33 Tasarruf Fonksiyonu...33 Marjinal ve Ortalama Tasarruf Eğilimi...34 Marjinal ve Ortalama Tüketim Eğilimi...34 YATIRIM VE YATIRIM FONKSİYONLARI...37 Yatırım Fonksiyonu...37 Sermayenin Marjinal Verimliliği...38 Tobin'in q Teorisi...39 Kredi Tayınlaması...40 KAMU HARCAMALARI...42 NET İHRACAT...42 TEST-1 KURUM SORULARI...45 TEST-1 KURUM SORULARI ÇÖZÜMLERİ...49 TEST-2...53 TEST-2 ÇÖZÜMLERİ...56
PEGEM AKADEMİ vi 3. BÖLÜM Denge Milli Gelir Düzeyinin Belirlenmesi ve Çarpan Analizi KEYNESYEN TOPLAM HARCAMALAR YAKLAŞIMI... 63 TASARRUF-YATIRIM EŞİTLİĞİ YÖNTEMİ... 66 Sızıntılar... 66 Enjeksiyonlar... 66 DENGE MİLLİ GELİR DÜZEYİNİN DEĞİŞMESİ VE ÇARPAN ANALİZİ... 67 Çarpan Analizi... 67 Deflasyonist ve Enflasyonist Açık... 69 Otomatik Stabilizatörler... 70 Hızlandıran Prensibi... 70 Ricardo-Barro Hipotezi... 71 Çarpan Sürecinde Aşamalar... 72 TEST-1 KURUM SORULARI... 74 TEST-1 KURUM SORULARI ÇÖZÜMLERİ... 78 TEST-2... 82 TEST-2 ÇÖZÜMLERİ... 85 4. BÖLÜM Paranın Makro Ekonomideki Rolü PARA... 91 Para Çeşitleri ve Benzerleri... 91 Paranın Evrimi... 91 Paranın İşlevleri ve Özellikleri... 91 KAYDİ PARA... 92 PARA ARZI... 93 Para Arzı Tanımları... 93 PARA TALEBİ... 94 Klasik Para Talebi... 94 Keynesci Para Talebi... 95 Modern Miktar Kuramı... 95 PARA PİYASASINDA DENGE... 96 Para Talebinin Faiz Esnekliği... 97 Para Talebinin Faiz Esnekliğinde Düşünceler... 97 TEST-1 KURUM SORULARI... 98 TEST-1 KURUM SORULARI ÇÖZÜMLERİ... 100 TEST-2... 102 TEST-2 ÇÖZÜMLERİ... 104
vii PEGEM AKADEMİ 5. BÖLÜM IS-LM Analizi MAL PİYASASINDA DENGE (IS EĞRİSİ)...109 IS Eğrisi...109 IS Eğrisinde Kaymalar...110 IS Eğrisinin Denklemi ve Eğimi...111 PARA PİYASASINDA DENGE (LM EĞRİSİ)...113 LM Eğrisi...113 LM Eğrisinde Kaymalar...114 LM Eğrisinin Eğimi...114 MAL VE PARA PİYASALARININ BİRLİKTE DENGESİ...115 Dengesizlikler ve Dengesizliklerin Giderilmesi...116 IS-LM Modelinde Dört Uç Durum...117 PARA VE MALİYE POLİTİKALARININ ETKİNLİĞİ...117 Keynesyen Bölge...117 Ara Bölge...118 Klasik Bölge...119 TEST-1 KURUM SORULARI...120 TEST-1 KURUM SORULARI ÇÖZÜMLERİ...123 TEST-2 KURUM SORULARI VE DİĞERLERİ...128 TEST-2 KURUM SORULARI VE DİĞERLERİNİN ÇÖZÜMLERİ...131 6. BÖLÜM Toplam Talep-Toplam Arz Analizi TOPLAM TALEP EĞRİSİ (AD)... 137 Toplam Talep Eğrisinin Negatif Eğimli Olma Nedenleri... 138 Toplam Talep Eğrisinin Eğimi... 139 Toplam Talep Eğrisinin Kayması... 139 Talep Yönetimi Politikaları Olarak Maliye ve Para Politikaları... 140 TOPLAM ARZ EĞRİSİ (AS)... 142 Keynesyen Toplam Arz Modeli... 143 Klasik Toplam Arz Modeli... 143 Monetarist Toplam Arz Eğrisi... 143 Pozitif Eğimli Toplam Arz Eğrisi... 144 Yeni Klasik Toplam Arz Modeli... 145 Neo Keynesyen Toplam Arz Modeli... 146 Reel Konjonktür Toplam Arz Modeli... 146 PARA VE MALİYE POLİTİKALARI... 146 Keynesyen Bölge... 146 Ara Bölge... 147 Klasik Bölge... 147 TEST-1 KURUM SORULARI... 148 TEST-1 KURUM SORULARI ÇÖZÜMLERİ... 153 TEST-2... 159 TEST-2 ÇÖZÜMLERİ... 162
PEGEM AKADEMİ viii 7. BÖLÜM Açık Ekonomi (IS-LM-BP Analizi) ÖDEMELER BİLANÇOSU...167 DÖVİZ KURU VE DÖVİZ KURU SİSTEMLERİ...168 Sabit Döviz Kuru Sistemi...169 Esnek Döviz Kuru Sistemi...169 MARSHALL-LERNER KOŞULU VE J EĞRİSİ...170 ÖDEMELER BİLANÇOSU DENGESİ...172 BP Eğrisinin Kayması ve Eğimi...172 Açık Ekonomide IS ve LM Eğrisi...173 MUNDELL-FLEMING MODELİNDE POLİTİKALARIN ETKİNLİĞİ...174 Tam Sermaye Hareketliliğinde Para Politikaları...174 Tam Sermaye Hareketliliğinde Maliye Politikaları...176 Tam Sermaye Hareketsizliğinde Maliye Politikaları...177 Tam Sermaye Hareketsizliğinde Para Politikaları...178 Kısmî Sermaye Hareketliliğinde Maliye Politikaları...179 Kısmî Sermaye Hareketliliğinde Para Politikaları...181 Sonuç...182 TEST-1 KURUM SORULARI...183 TEST-1 KURUM SORULARI ÇÖZÜMLERİ...185 TEST-2...188 TEST-2 ÇÖZÜMLERİ...190 8. BÖLÜM Enflasyon ve İşsizlik ENFLASYON...195 Enflasyon Türleri ve Maliyetleri...196 Para ve Enflasyon İlişkisi...197 Senyoraj ve Enflasyon Vergisi...198 Para İkamesi...198 Enflasyon ve Vergi...199 Laffer Eğrisi...199 İŞSİZLİKLE İLGİLİ BAZI GÖSTERGELER VE TAM İSTİHDAM...200 İşsizlik Oranı...200 İşsizlik Türleri...201 Doğal İşsizlik Oranı...203 Beveridge Eğrisi...204 ENFLASYON VE İŞSİZLİK ARASINDAKİ İLİŞKİ...205 Philips Eğrisi...205 Histerezis Hipotezi...208 Okun Yasası...209 PHILIPS EĞRİSİ ANALİZİNE İKTİSAT OKULLARININ BAKIŞI...209 YAŞAMDAN...210 TEST-1 KURUM SORULARI...211 TEST-1 KURUM SORULARI ÇÖZÜMLERİ...215 TEST-2...220 TEST-2 ÇÖZÜMLERİ...222
ix PEGEM AKADEMİ 9. BÖLÜM Bütçe Açıkları ve Bütçe Politikası BÜTÇE VE BÜTÇE AÇIĞI...227 Fiili Bütçe Açığı...227 Birincil Bütçe Dengesi...228 Birincil Açık...228 Operasyonel Açık...228 BÜTÇE AÇIĞININ FİNANSMANI İLE İLGİLİ YAKLAŞIMLAR...230 Klasikler...230 Neo-Klasikler...230 Ricardocu Eşdeğerlik Teoremi (İyimser Görüş)...230 İÇ BORÇLANMA KAYNAKLARI...230 Devletin İç Borçlanma Senetleri...231 Türkiye'de Bütçe Açığı Politikasından Kurtulmayı Engelleyen Sorunlar...231 YAŞAMDAN...232 TEST-1 KURUM SORULARI...233 TEST-1 KURUM SORULARI ÇÖZÜMLERİ...235 TEST-2...237 TEST-2 ÇÖZÜMLERİ...238
PEGEM AKADEMİ x PARA-BANKA-KREDİ 10. BÖLÜM Para Ekonomisine Giriş PARANIN TANIMI VE ÖZELLİKLERİ...243 PARANIN FONKSİYONLARI...244 Paranın Sistemleri...245 T.C. MERKEZ BANKASI PARA ARZI TANIMLARI...246 PARA ARZINA YÖNELİK YAKLAŞIMLAR...247 TEST-1 KURUM SORULARI...248 TEST-1 KURUM SORULARI ÇÖZÜMLERİ...249 TEST-2...250 TEST-2 ÇÖZÜMLERİ...252 11. BÖLÜM Kaydi Para Yaratma Süreci ve Para Arzının Belirlenmesi TİCARİ BANKANIN BİLANÇOSU...255 KAYDİ PARA YARATMA SÜRECİ...255 Mevduat Yaratılma Sürecinde Sızıntılar...259 PARA ARZINI BELİRLEYEN FAKTÖRLER...261 PARA TABANI - PARA ARZI İLİŞKİSİ...264 Para Çarpanı...265 PARA ARZI EĞRİSİ...267 TEST-1 KURUM SORULARI...268 TEST-1 KURUM SORULARI ÇÖZÜMLERİ...270 TEST-2...272 TEST-2 ÇÖZÜMLERİ...276 12. BÖLÜM Merkez Bankası MERKEZ BANKALARI...281 Merkez Bankasının Tarihçesi...282 Merkez Bankasının Fonksiyonları...283 Merkez Bankasının Görev ve Yetkileri...283 Merkez Bankasının Örgütsel Yapısı...285 MERKEZ BANKASININ BAĞIMSIZLIĞI...285 T.C. Merkez Bankası Analitik Bilançosu...286 MERKEZ BANKASINDAKİ PARASAL BÜYÜKLÜKLER...290 Merkez Bankasındaki Gelişmeler...291 TEST-1 KURUM SORULARI...293 TEST-1 KURUM SORULARI ÇÖZÜMLERİ...294 TEST-2...295 TEST-2 ÇÖZÜMLERİ...298
xi PEGEM AKADEMİ 13. BÖLÜM Para Politikası Amaçları ve Araçları PARA POLİTİKASININ AMAÇLARI...303 PARA POLİTİKASININ ARAÇLARI...304 Açık Piyasa İşlemleri...304 Zorunlu Rezerv Oranı...305 Reeskont Oranlarının Tespiti...305 Mevduat Faizi Kontrolü...306 Kredi Tavanı...306 Disponibilite Oranı...306 REZERV PİYASASI VE FAİZ ORANLARI...307 TEST-1 KURUM SORULARI...308 TEST-1 KURUM SORULARI ÇÖZÜMLERİ...310 TEST-2...312 TEST-2 ÇÖZÜMLERİ...314 14. BÖLÜM Paranın Makro Ekonomideki Rolü ve Para Politikasının Etkinliği KLASİKLER...319 Miktar Kuramı...320 Cambridge Yaklaşımı...321 KEYNES...322 MODERN MİKTAR KURAMI...324 PARA PİYASASINDA DENGE...326 FAİZ ORANLARININ BELİRLENMESİ...326 Klasik Faiz Kuramı...326 Ödünç Verilebilir Fonlar Kuramı...327 Keynesyen Faiz Kuramı...328 Neo - Keynesyen Sentez...329 Tobin'in Portföy Kuramı...329 NOMİNAL FAİZ VE REEL FAİZ ORANI...329 TEST-1 KURUM SORULARI...331 TEST-1 KURUM SORULARI ÇÖZÜMLERİ...337 TEST-2...342 TEST-2 ÇÖZÜMLERİ...346
PEGEM AKADEMİ xii 15. BÖLÜM Parasal Aktarım Mekanizmaları HARCAMA KANALLARI...351 Klasikler (Direkt Kanal)...352 Keynes (Dolaylı Kanal)...352 Monetaristler...353 Yeni Klasikler...354 Yeni Keynesyenler...355 Reel Konjonktür Yaklaşımı...356 KONJONKTÜR TEORİLERİ...357 PARA ARZININ FAİZ ORANI ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ...357 Likidite Etkisi...357 Gelir Etkisi...357 Fiyat Etkisi...357 Fisher Etkisi...357 TEST-1 KURUM SORULARI...358 TEST-1 KURUM SORULARI ÇÖZÜMLERİ...361 TEST-2...363 TEST-2 ÇÖZÜMLERİ...366 16. BÖLÜM Döviz Kuru ve Döviz Kurunun Belirlenmesine Yönelik Modeller DÖVİZ KURU...371 Döviz Kuru Sistemleri...372 Döviz Piyasasında Denge...373 DÖVİZ KURUNUN BELİRLENMESİNE YÖNELİK YAKLAŞIMLAR...374 Satınalma Gücü Paritesi...375 Faiz Paritesi Şartı...375 Ödemeler Bilançosu Yaklaşımı...376 Mali Varlıklar Yaklaşımı...376 Parasal Yaklaşım...376 Portföy Dengesi Yaklaşımı...377 TEST-1 KURUM SORULARI...378 TEST-1 KURUM SORULARI ÇÖZÜMLERİ...380 TEST-2...382 TEST-2 ÇÖZÜMLERİ...384
xiii PEGEM AKADEMİ 17. BÖLÜM Para Politikasının Yürütülmesinde Hedeflerin Kullanımı HEDEF KULLANMA STRATEJİSİ...389 Faaliyet Hedefi...389 Ara Hedef...389 DENGESİZLİKLERDE UYGUN HEDEF SEÇİMİ...389 Parasal Büyüklüklerin Hedeflenmesi...391 Döviz Kuru Hedeflemesi...392 Enflasyon Hedeflemesi...395 ENFLASYON HEDEFLEMESİNDE TAYLOR KURALI...398 DEZENFLASYONLA İLGİLİ GÖRÜŞLER...399 TEST-1 KURUM SORULARI...400 TEST-1 KURUM SORULARI ÇÖZÜMLERİ...402 TEST-2...404 TEST-2 ÇÖZÜMLERİ...407 18. BÖLÜM Finansal Piyasalar ve Finansal Araçlar FİNANSAL PİYASALARIN FONKSİYONLARI...413 Finansal Piyasaların Yapılanması...413 PARANIN ZAMAN DEĞERİ...415 Portföy Tercihi...417 Faiz Oranının Belirlenmesi...418 TAHVİL PİYASASI VE DENGE FAİZ ORANININ DEĞİŞMESİ...419 FAİZ ORANLARININ YAPISI...422 HİSSE SENEDİ DEĞERLEMESİ VE FİYATLARININ BELİRLENMESİ...423 Markow Bekleyişler...425 Uyumcu Bekleyişler...425 Rasyonel Bekleyişler...425 Etkin Piyasalar Hipotezi...425 TÜREV ÜRÜNLER...426 TEST-1 KURUM SORULARI...427 TEST-1 KURUM SORULARI ÇÖZÜMLERİ...428 TEST-2...430 TEST-2 ÇÖZÜMLERİ...434
PEGEM AKADEMİ xiv KARMA KURUM SORULARI...439 İDARİ YARGI HAKİMLİĞİ 2006/2008/2010...441 KAYMAKAMLIK 2006/2007/2008/2009/2010/2011/2012...443 SAYIŞTAY 2006/2007/2008/2011/2012...452 ZİRAAT BANKASI 2007/2008...463 HALK BANKASI 2008/2009...466 MİLLÎ EMLAK UZMANLIK - DENETMENLİK 2008/2009/2011/...469 MALİ HİZMETLER VE DEVLET MALLARI UZMANLIĞI 2008/2010/2011...471 KARMA KURUM SORULARI...474 CEVAP ANAHTARLARI...489 OKULLARIN BAKIŞ AÇILARI VE TABLOLAR...490 KAYNAKÇA...498
1 PEGEM AKADEMİ MAKRO İKTİSADA GİRİŞ MAKRO EKONOMİNİN ARAÇ VE AMAÇLARI MAKRO EKONOMİDE TEMEL KAVRAMLAR YSo MİLLİ GELİR HESAPLAMALARI 2004 2 2005 2 2006 1 2007 1 2008 2 2009-2010 3 2011-2012 - 2014-2013 2 Güçlük, yeni düşünceleri anlamakta değil, insan ruhunun her köşesine dal budak sarmış olan ve içimizden çoğunun aynı formasyonu almış bulunduğu eski düşüncelerden kurtulabilmektir. J. M. KEYNES
BÜYÜK BUNALIM (1929-1939) Okuma Parçası Amerika Birleşik Devletleri 27 Ekim 1929 tarihinden önce birçok depresyon atlatmış olsa da hiçbiri Wall Street i vuran Kara Perşembe kadar şiddetli ve uzun olmamıştı. Başlangıçta ekonomistler ve liderler bunu küçük bir kaza belki de piyasaların kendini ayarlaması olarak görüyorlardı. Ne olursa olsun bu durum, ulusun Birinci Dünya Savaşı ndan sonra yaşadığı durgunluktan daha kötü olamazdı. Ancak kısa bir süre içinde rakamlar iyimserleri haksız çıkarttı. Depresyon hızla kötüleşiyordu. 1933 baharında Roosevelt başkanlık yemini ederken işsizlerin sayısı 8 milyondan 15 milyona çıkmış (kabaca tarım dışı iş gücünün üçte biri) ve GSMH 103,8 milyar dolardan 55 milyar dolara düşmüştü. Roosevelt resmen göreve başladığı gün Missippi deki çiftliklerin yüzde kırkı açık arttırmadaydı. Ekonomik bunalım dünya çapında yaşanmasına karşın Almanya dışında hiçbir ülkede işsizlik oranları bu kadar yüksek düzeye ulaşmamıştı. Bütün bunlardan en çok etkilenen yoksullardı. 1932 yılında Harlem de işsizlik oranı yüzde 50 iken 1935 te siyahlar tarafından sahip olunan ya da yönetilen mülkiyetin oranı yüzde 5 e düşmüştü. ABD nin orta bölgelerindeki çiftçiler ekonomik dalgalanmaların yanı sıra bir de toz fırtınaları yüzünden çok daha zor durumdaydılar. Okullar azalan ödenekler yüzünden hem okul saatlerini hem de eğitim yılını azaltmak zorunda kaldılar. Krizin genişliği ve derinliği Büyük Bunalımı doğurdu. Kimse krize karşı en iyi çarenin ne olduğunu bilmiyordu. Başkan Roosevelt devlet yardımının iyilikten çok zarar getireceğine inanıyor, işsizlere ve evsizlere yapılacak yardımın yerel yönetimler ve hayır kuruluşları tarafından sağlanması gerektiğini düşünüyordu. 1931 yılına gelindiğinde, kimi eyaletler yerel topluluklara yardımda bulunmaya başlamışlardı. Roosevelt ve New York Valisi, Harry Hopkins ve Frances Perkins ile çalışarak doğrudan iş yardımı programı başlattılar. Bu program çok az kişiye yardımcı olabildi. 1932 yılına kadar işsiz ailelerin yalnızca dörtte biri herhangi bir yardım alabilmiştir. 1,5 i yardımlara ayrılmış ve kişi başına düşen ortalama yardım miktarı 1.67 dolar olmuştu. Yardım çabalarının asıl yükünü çeken vatandaşlarsa iflas tehlikesinin eşiğindeydiler. 1932 yılında Cook County (Chicago) itfaiyecileri, polisleri ve zaten sekiz aydır maaşlarını alamayan öğretmenleri işten çıkarttı. Evsiz kampları bütün ülkede görülmeye başlanmıştı. Bunalımın zarar verdiği kişilerde öfkeden çok şaşkınlık vardı. Çoğu işsiz kaldıktan sonra ümitsizliğe kapılıp utanç içinde yaşamaya başladılar. İntihar oranı 100.000 kişide 14 ten 17 ye yükselmişti. Yapılan protestolar yerel düzeydeydi: Çiftlik tatilleri : Çiftçiler birbirlerinin mallarını açık arttırmalarda satın almıyorlar, komşularının haczedilen mallarının geri dönmesini sağlıyorlar ve açlık yürüyüşleri yapıyorlardı. Protestolara karşı direniş de sıklıkla şiddete dönüşüyordu. Dearborn açlık yürüyüşünde tankların ve makinalı tüfeklerin eşliğinde 1000 asker bulunurken dört gösterici de vurularak öldürülmüştü. Roosevelt, sonunda sorunlara tepeden bakmayı bıraktı ve Amerikan ekonomisini düzeltmek, işsizlik yüzünden sıkıntı çekenlere yardımcı olmak ve sistemi bir daha böylesi büyük krizlerin yaşanmaması için yeniden yapılandırmak üzere, federal düzeyde fonlarla beslenen bir dizi programı uygulamaya koydu. Ancak, New Deal, GSMH nın 1929 yılı düzeyine geri dönmesini sağlamış, bankacılık ve refah alanlarında temel reformları beraberinde getirmişse de Roosevelt, bunalımın sonuna kadar, bütçe açıkları verilmesini kabul etmemiştir. Ne zaman ki federal devlet, İkinci Dünya Savaşı yüzünden halkı karneye bağladı, savunma sanayiinde altı milyon kişiye iş verdi, altı milyon kişiyi de askere aldı, büyük bütçe açıkları vermeye başladı Büyük Bunalım o zaman gerçekten sona erdi. Kaynaklar: Leuchtenburg, William E. Frannklin D. Roosevelt and the New Deal, 1932-1940. New York: Harper Torchbooks, 1963. McElvaine, Robert S. The Great Deppression: America, 1929-1941. New York: Times Books, 1993.
1. BÖLÜM MAKRO İKTİSADA GİRİŞ Makro İktisat: Ekonominin bir bütün olarak iniş ve çıkışları ile ilgilenen iktisat dalıdır. Klasik iktisatçılar iktisadı bilim haline getirenlerdir ve öncüsü A. Smith dir. 1776 Ulusların zenginliği. Mikro temelli analizler Laissez Faire Laissez Passe Bırakınız yapsınlar, bırakınız geçsinler (görünmez el) düşüncesi piyasaların müdahale olmadan kendi kendine dengeye geleceğini savunur. Fakat 1929 da başlayan ve yıllarca süren Büyük Buhran, Klasik Liberal görüşe büyük bir darbe vurmuş, Keynesyen devrimi ortaya çıkaran önemli bir olgu olmuştur. 1936 da yazılan Para, Faiz ve İstihdamın Genel Teorisi adlı J.M. Keynes e ait eser makro ekonomiyi bir bilim dalı haline getirir. İlk etkilerin II. Dünya Savaşı sonrası görüldüğü 1950 lerden 1970 li yıllara kadar süren bu dönem Keynes in Altın Çağı dır. Klasiklerde fiyat ve ikame etkisine dayalı mikro bakış yerini Keynes in gelir etkisine dayalı makro bakışa bırakır. KLASİK YAKLAŞIM Tam istihdam, Tam Rekabet Ücret ve fiyatlar tam esnektir. İktisadi analizin temel zaman birimi, uzun dönemdir. Devlet müdahalesi gereksizdir. İstihdam düzeyini ücret ve fiyatlar belirler. Her arz kendi talebini yaratır. (Say kanunu) Klasikler arz yanlıdır. Para Politikası geçerlidir. Tarafsız Maliye savunulur. Para nötr (yansız-peçe-tül) dür. Para bir servet biçimi değildir. Spekülatif amaçlı para talep edilmez. Miktar kuramı geçerlidir. Para sadece fiyatlar genel düzeyini etkiler. Reel ve parasal büyüme arasında ilişki söz konusu değildir. (Dikotomi varsayımı) Yatırımlar her zaman tasararruflara eşittir. (I = S) Denge faiz oranı burada belirlenir. (Reel faiz oranı geçerlidir.) Emek Değer Teorisine dayanır. Emek talebi ve arzı reel ücrete bağlıdır. KEYNESYEN YAKLAŞIM Eksik İstihdam, Eksik Rekabet Esnek değil (yapışkan - rijittir.) İktisadi analizin temel zaman birikimi, kısa dönemdir. Devlet müdahalesi şarttır. Üretim ve istihdamı belirleyen toplam talep tir. Say kanunu geçersizdir, aksine talep arzı belirler. Keynesyenler talep yanlıdır. Maliye Politikası etkilidir. Genişletici maliye politikası savunulur. Para nötr değildir. (Yansız değildir.) Parasal büyüklüklerdeki artışlar faizleri düşürür; yatırımlar, üretim ve gelir artar. Para arzındaki artışlar faiz aracılığıyla reel üretimi etkiler. (I S) Tüketim ve tasarruf harcanabilir gelir tarafından belirlenir yatırımlar ise faiz veya sermayenin marjinal verimliliğinden etkilenir. Ms=Md olan yerde nominal faiz oranı geçerlidir. Marjinal Yaklaşım esastır. Emek talebi reel ücrete, emek arzı nominal ücrete bağlıdır. J. MAYNARD KEYNES (1883-1946) Ekonomi derslerinde Alfred Marshall ve Edgeworth gibi meşhur iktisatçıların öğrencisi olmuştur. Başlangıçta Keynes, hocası Alfred Marshall ın etkisi altında kalan neoklasik bir ekonomist idi. Ona göre Marshall, yüz seneden beri gelen en büyük iktisatçıdır. Ekonomiye denge ilkesini getirmiştir. Zaman öğesini teoriye sokmuştur. Bu iki husus Keynes in de düşüncelerine esas olmuştur. 1930 Dünya Ekonomik Krizi, Keynes i krizle mücadele için birçok teklifte bulunmaya sevk etmiş, 1933 te «The Means to Prosperity», 1935 te «A Self- Adjusting Economic System» isimli makalelerini ve nihayet 1936 da kendisine ekonomi doktrinleri tarihindeki ününü sağlayan «General Theory of Employment, Interest and Money» adlı yapıtını yayımlamıştır.
PEGEM AKADEMİ 4 M. FRİEDMAN ( -) (1912-2006) Nobel ödüllü ABD vatandaşı olan iktisatçının ünlü eseri Paranın Miktar Teorisi Üzerine Çalışmalar dır. Bu eseri 1976 yılında yayımlanmıştır. Neo-Liberal düşüncenin günümüzdeki temsilcisi olan Friedman, ABD de Ulusal Ekonomi Araştırmaları Bürosu (NBER) e girmiş ve burada ünlü iktisatçı Simon Kuznets ile birlikte çalışmıştır. Önceleri Keynezyen görüş çizgisinde olan iktisatçı, sonradan Chicago Üniversitesindeki çalışmasıyla bu düşünceden ayrılmıştır. M. Friedman ın ekonomik liberalizmi, ABD de R. Reagon a, İngiltere de M.Thatcher a ve ülkemizde T. Özal a model olmuştur. TALEP VE ARZ YANLI İKTİSADİ GELENEKLER TALEP YANLI OLANLAR Ortodoks Keynescilik (Neo Klasik, Keynesci Sentez) Post Keynesyenler Yeni Keynesyenler Alman Tarihçi Okulu Marksist İktisat ARZ YANLI OLANLAR Klasikler Yeni Klasikler Reel Konjoktür Yaklaşımı Avusturya Okulu Neo Klasikler Monetaristler Monetarist (Parasalcı) Yaklaşım 1960 lı yıllarda dikkat çeken parasalcı yaklaşımın öncüsü M. Friedman dır. Para arzının önemine dikkat çeken bir yaklaşımdır. Ekonomideki istikrarsızlıkların nedeni para arzındaki düzensiz dalgalanmalardır. Bunlara göre Keynesyen politikalar kısa dönemde gelirde artış sağlayabilir fakat uzun dönemde mutlaka fiyatları arttırır (enflasyon). Sürekli Gelir hipotezi geçerlidir. Doğal işsizlik oranı vurgulanır. Borçlanma özel sektörden olursa faizler artar, dışlama etkisi oluşur. Enflasyon her zaman her yerde parasal bir olgudur. Sıkı para politikası enflasyonla mücadelede esastır. Para arzı artışı büyüme ve enflasyona göre sağlanmalıdır. (Sabit parasal artış). Monetaristlere göre büyük buhranın nedeni de yanlış daraltıcı para politikalarıdır. Ekonomide sabit parasal artış kuralını vurgulayan Monetaristler, kâr beklentisiyle yatırımlarını artıran firmaların yarattığı gelir artışı durumunda herhangi bir müdahalede bulunulmaması gerektiğini düşünürler. Emek arzı beklenen reel ücretin artan fonksiyonudur. Makro Ekonominin Performans Göstergeleri Enflasyon oranı (P 2 P 1 / P 1 x 100) İşsizlik oranı (İş gücü çalışan / iş gücü x 100) Büyüme oranı (Y 2 Y 1 / Y 1 x 100) 2015 1776 76 Ulusların 1929 9 Büyük yh ür Buhran 1960 1970 1980 KAK K KA K A -KAK A K KA K K KA K MOAR KA K KAK K KA K A K KA K A ARZ KA K
5 PEGEM AKADEMİ MAKRO EKONOMİK AMAÇ VE HEDEFLER Fiyat istikrarı Tam istihdam Dengeli büyüme Gelir dağılımında adalet Ödemeler bilançosunda denge MAKRO EKONOMİK POLİTİKALAR (ARAÇLAR) Para Politikası (Para arzı, Merkez Bankası, faiz oranı...) Maliye Politikası (Kamu harcamaları, vergiler...) Gelirler Politikası (Ücret ve fiyatlar) MAKRO İKTİSATTA TEMEL KAVRAMLAR İstihdam oranı = Çalışan / İş gücü İşgücüne Katılma oranı = İş gücü / Aktif Nüfus (15-64 yaş arası) Bağımlılık oranı = Nüfus Çalışan / Çalışan İşsizlik oranı = İş gücü Çalışan / İş gücü x 100 Enflasyon: Hane halkının en fazla tükettiği mal ve hizmet sepetinin fiyatının yükselmesidir. Fiyatlar genel düzeyindeki sürekli artıştır. Deflasyon: Fiyatlar genel düzeyindeki sürekli azalışlardır. Dezenflasyon: Fiyatlar genel düzeyindeki artış hızının azalmasıdır. Fiyat Endeksleri: Enflasyon oranını ölçmek için kullanılır. Fiyat Endeksi: Belli bir yıldaki fiyat düzeyinin, baz alınan yılın fiyat düzeyine göre ölçümüdür. Baz alınan yılın fiyat endeksi 100 birim olarak ele alınır. Laspeyres Fiyat Endeksi: Temel yıl ağırlıklı, sabit sepete dayalı fiyat endeksidir. Baz alınan yılın üretim miktarının cari yılda da sabit kaldığı varsayıldığı için statiktir. Ekonomideki reel büyümeyi gerçekçi bir şekilde yansıtmaz. Paasche Fiyat Endeksi: Cari yıl ağırlıklı, değişken sepete dayalı fiyat endeksidir. Cari yıldaki üretimde meydana gelen değişimi gösterdiği için ekonomideki reel büyümeyi daha gerçekci şekilde yansıtır. Tüketici Fiyat Endeksi (TÜFE): Belirli bir dönemde, ithal mallar dahil tüketicilerin satın aldıkları belli mal ve hizmetlerin fiyatları göz önüne alınarak bulunan değerdir. TÜFE de ağırlıklar her bir mal için baz yılında yapılan harcama miktarına göre belirlenir. TÜİK tarafından TÜFE ve ÜFE nin hesaplanmasında kullanılan son temel yıl 2003 tür. Üretici Fiyat Endeksi (ÜFE): Belli bir sepete dayandığından temel yıl ağırlıklı fiyat endeksidir. Bu sepet, genelde üreticilerin almış oldukları ham maddelerden ve üretimde kullanılan belli başlı girdilerden oluşturulur. GSYİH deflatörü: Bir ülkede yıllık enflasyon oranının gerçeğe en yakın olarak saptanmasını sağlayan endekstir. GSYİH deflatörünün hesaplanmasında Paasche endeksi kullanılır. Nominal GSYİH Zımnî deflatör = 100 Reel GSYİH Fiyat Endeksleri Laspeyres Sabit mal sepetine dayanır. 2003 TÜFE Px Qx Py Qy Px Qx Py Qy 2008 2003 2008 2003 2003 2003 2003 2003 100 Yukarıdaki fotografta yer alan insanlar, ABD de yaşanan büyük bunalım yıllarında işsizlere verilen yemek yardımından yararlanan insanlardır. Fotoğraftaki kişilerin içinde bulundukları güç şartlar ve daha da önemlisi çaresizlik ve umutsuzluk yüzlerinden okunabiliyor. 1929 yılında başlayan Büyük Bunalım ın nedenleri ise hâlâ tartışılmaktadır. 1929 da ABD de ortaya çıkan krizin başlangıcı Kara Çarşamba adıyla bilinen borsadaki çöküş olarak kabul edilir. 1929 krizinin nedenleri: Keynes te efektif talep yetersizliğidir. Klasikler de reel ücretlerin yüksek olmasıdır. Say Yasasında potansiyel GSMH deki azalmadır. Monetaristler de para arzının zamanında ve yeterince arttırılamamasıdır. Paasche Değişken mal sepetine dayanır. Px Qx Py Qy GSMH Deflatörü Px Qx Py Qy 2008 2008 2008 2008 2003 2008 2003 2008 100
PEGEM AKADEMİ 6 Deflatör ve TÜFE arasındaki farklar: Tüfe tüketim mallarını; deflatör tüketim, yatırım ve kamu mallarını kapsar. Tüfe ithal malları kapsar; deflatör ülkede üretilen malların değerini ölçer, ithal malları kapsamaz. HOCA NOTU Yıllık enflasyon oranının gerçeğe en yakın saptanmasını sağlayan endeks zımnî deflatördür. Çünkü Tüfe de sepet yıllık değişmezken (Laspeyres), deflatörde sepet yıllık olarak değişir (Paasche). Nominal milli gelir; enflasyondan arındırılmamış cari fiyatlarla hesaplanan milli gelirdir. Reel milli gelir; enflasyondan arındırılmış sabit fiyatlarla hesaplanan milli gelirdir. Nominal GSYİH Çıktının üretildiği dönemde geçerli fiyatlarla hesaplanandır. GSYİH Reel GSYİH Herhangi bir dönemde üretilen toplam çıktıyı temel alan bir yılın fiyatlarıyla ölçülendir. Nominal GSYİH F.E = Reel GSYİH 100 Yıl Nominal GSMH Fiyat Endeksi 1 550 140 2 560 135 3 576 120 4 586 117 Yukarıdaki verilerin elde edildiği bir ekonomide, 3. yılın Reel GSMH sı kaçtır? A) 428 B) 480 C) 512 D) 576 E) 69 Temel gıda maddeleri ve dolaylı vergilerdeki değişiklikler gibi fiyat değişikliklerine yol açan birtakım unsurlar TÜFE kapsamında izlenen sepetten çıkarılırsa, ulaşılan enflasyon daha dar kapsamlı olan çekirdek enflasyon olur. Amaç, fiyatlardaki değişimleri sürekli kılan unsurları tespit etmek ve daha gerçekçi enflasyon hedeflemesi yapabilmektedir. Ülkemizde Özel İmalat Sanayî Fiyat Endeksi, çekirdek enflasyon olarak adlandırılır. Nominal ve Reel GSYİH den hareket edilerek elde edilen yılık enflasyon oranı GSYİH deflatörü ile ifade edilir. Bununla TÜFE nin hesaplanması arasında fark yoktur. Sadece fiyat artışının hesaplanmasında baz alınan mal ve hizmet sepetleri yönünden farklılıklar vardır. Fiyat endeksi 3yıl Reel GSYİH 3yıl = Cevap B Nominal GSYİH 3yıl = Reel GSYİH 3yıl 576 120 =. 100 Reel GSYİH 3yıl 576 120. 100 = 480 dir.. 100
7 PEGEM AKADEMİ 1992 yılında nominal GSMH 6039 milyar ve GSMH zımnî deflatörü 1,21 ise reel GSMH yaklaşık olarak kaç milyar dir? A) 1268 B) 4991 C) 5739 D) 6039 E) 7307 Nominal GSYİH GSMH deflatörü =. 100 Reel GSYİH 1,21 = 6039. 100 Reel GSYİH Reel GSYİH= 4990,9 4991 Stok Değişken: Bir zaman boyutuna bağlı olmadan ifade edilebilen değişkendir. Akım Değişken: Bir zaman boyutuna bağlı olarak ifade edilen değişkendir. GSMH dönemsel olarak (bir zaman boyutuna bağlı olarak) ifade edildiği için akım değişkendir. Cevap B MİLLİ GELİR HESAPLAMALARI GSMH: Belli bir dönemde ülke vatandaşları tarafından üretilen nihaî mal ve hizmetlerin piyasa değeridir. GSYİH: Belli bir dönemde genellikle bir yıl içinde, bir ülke sınırları içerisinde üretilen nihaî mal ve hizmetlerin parasal değeridir. GSMH hesaplanırken nihaî malların piyasa değeri ya da katma değerlerin toplamı alınır. Ara mallar dahil edilmez. Ayrıca; Öz tüketim İkinci el satışlar Finansal işlemler Kayıt dışı ekonomi Çevre kirliliği Kalite İş saatleri de dahil edilmez. Üretim yöntemiyle GSYİH nin hesaplanmasında iki yöntem vardır. İlki, ekonomide üretilen nihai mal ve hizmetlerin kıymetlerinin toplanması; ikincisi katma değer yöntemidir. Bir yıl içerisinde üretilen nihai mal ve hizmetlerin miktarının piyasa bedeliyle çarpılması, üretim yöntemiyle gelir hesaplanmasında nihai malların toplam değerlerinin hesaplanması yöntemi kullanılmaktadır. Katma Değer ise her üretim aşamasında üretim değerindeki artışdır. Katma değerlerin toplamı nihai malın parekende satış değerine eşittir. Bir malın ara mal mı nihai mal mı olduğunun saptanmasındaki güçlüklerin aşılması için GSYİH nin hesaplanmasında katma değerlerin toplanması yöntemi tercih edilmektedir. GSMH (Y) HESAPLAMA YÖNTEMLERİ Üretim Yöntemi GSMHP Q P Q 1 1 2 2 Katma Değer: Bir malın üretiminin her aşamasında o malın değerine yapılan katkıdır. Harcama Yöntemi Y = C + I + G + (X - M) Gelir Yöntemi Y = Ücret + Rant + Kar + Faiz + Dolaylı vergiler + Amortismanlar + Net dış faktör gelirleri Tüketim Harcamaları (C): Ev halkı tarafından dayanıklı ve dayanıksız tüm nihai mal ve hizmetler için yapılan harcamalardır. Yatırım harcamaları (I): Özel sektör kapsamındaki firmaların üretim - inşaat, makine - teçhizat için, stoklar için ve örneğin ev halkının konut alımı için yaptığı sabit yatırımları kapsar. Brüt Yatırım: Sabit Yatırım + Stok Yatırım dır. HOCA NOTU Ülkemizde 2005-2009 yılları arasında GSYİH yi oluşturan harcamalar içinde en büyük pay özel tüketim harcamalarıdır. İkinci sırada özel yatırım harcamaları ve kamu harcamaları yer almak almaktadır. Ayrıca Keynes e göe toplam harcamaların en az değişkenlik gösteren unsuru tüketim harcamalarıdır.
PEGEM AKADEMİ 8 Kamu harcamaları (G): Kamu kurum ve kuruluşlarının eğitim, sağlık ve savunma gibi alanlarda satın aldığı mal ve hizmet alımlarıyla kamu personeline yapılan ödemeleri kapsar. Devletin sosyal amaçlı yaptığı sübvansiyon ve transferleri de kapsar fakat bunlar cari yıl içinde üretilen mal ve hizmetlerin satın alınması karşılığı ödenmediği için GSYİH nin hesabına dahil edilmez. HOCA NOTU GSMH: GSYİH + NFG SMH = GSMH Amortismanlar MG SMH Dolaylı Vergiler KG MG DK SGK Kurumlar Vergisi Transfer Ödemeleri HG KG Kişisel Vergiler İhracat (X), İthalat (M): Bir ülkenin başka ülkeye yaptığı ihracat GSYİH dahil edilir. İthalat ise ithalatın yapıldığı ülkenin GSYİH sine dahil edildiği için, ihracatı yapan ülkenin GSYİH sinden çıkarılır. Yani milli gelir hesaplanırken ithalatı oluşturan yurt içi harcamalar GSYİH ye dahil edilmez. İhracat ve ithalat arasındaki fark ise net ihracattır. (NX) Bir ekonomideki nihai satışlar, tüketim harcamaları, sabit yatırım harcamaları, kamu harcamaları ve net ihracatın toplamından oluşur. Nihai satışlar = C + I + G +NX Buna göre ekonomideki stok yatrımları, GSYİH ile nihai satışlar arasındaki farka eşittir. Is = GSYİH - Nihai satışlar GSYİH > Nihai satışlar ise; GSYİH Amortisman SYİH SYİH Dolaylı Vergiler YİH YİH NFG MH + firmaların stok yatırımları artar. O yıl üretilen nihai malların bir kısmı satılmıştır. GSYİH < Nihai satışlar ise; firmaların stok yatırımları azalır. Ekonomide o yıl üretilen mallardan daha fazla satılmıştır. GSMH = GSYİH + NFG NFG negatif ise; GSMH < GSYİH NFG pozitif ise; GSMH > GSYİH NFG sıfır ise; GSMH = GSYİH Potansiyel GSMH: Bir ekonomideki tüm üretim faktörlerinin üretime koşulduğu yani tam istihdam düzeyindeki üretimi ifade eder. Enflasyonist ve deflasyonist açığın belirlenmesinde potansiyel GSMH düzeyi baz alınır. Cari GSMH < Potansiyel GSMH Deflasyonist Açık Cari GSMH > Potansiyel GSMH Enflasyonist Açık Ekonomi potansiyel GSMH düzeyindeyken oluşan açık ya da fazla yapısal açık ya da fazlayı gösterir. GSYİH Açığı = Potansiyel çıktı Cari (fiili) çıktı GSMH = GSYİH + NFG (Yurt dışındaki vatandaşların ve yurt içindeki yabancıların geliri) GSYİH Açığı Potansiyel Çıktı = Cari GSMH > Potansiyel GSMH = Cari Potansiyel GSMH < GSMH = Cari Çıktı Enflasyonist Açık Deflasyonist Açık Ekonomi potansiyel GSMH düzeyindeyken oluşan açık ya da fazla yapısal açık ya da fazlayı gösterir. SMH = GSMH Amortismanlar MG = SMH Dolaylı Vergiler KG = MG Dağıtılmayan Kârlar S.G.K. Kurumlar Vergisi + Transfer ödemeleri + Sübvansiyonlar + Kamu Borçlanma Faizleri HG = KG Kişisel Vergiler (Dolaysız Vergiler) Net dış alem faktör gelirleri: Dış alemden gelen faktör gelirleri Dış aleme giden faktör gelirleridir. NFG = Ülke vatandaşlarının yurt dışı kazançları - Yabancıların yurt içi kazançları