12
Ders Kitaplar nda nsan Haklar II 13 G R fi Sevim Çiçek 1 Gamze Rezan Sar flen Gürel Tüzün Dünyan n hemen her ülkesinde ders kitaplar temel e itim araçlar ndan biri olmufltur ve olmaya devam etmektedir. Yap lan araflt rmalar ders kitaplar n n sadece bilgiyi aktarmad n, bir toplumun siyasal, toplumsal ve kültürel de erlerini genç kuflaklara aktarma ifllevi de gördü ünü ortaya koymaktad r. Baflka bir deyiflle, ders kitaplar ulusal kültüre ait de erlerin, toplumsal ve siyasal normlar n toplum geneline yay lmas nda ve yayg nlaflt r lmas nda kullan lan en etkili araçlar n bafl nda gelmektedir. Son y llarda ders kitab alan nda yap lan kapsaml araflt rma, düzeltme ve de iflikliklerin gösterdi i gibi, zihinsel alt yap lar n oluflumunda ve flekillen(diril)mesinde son derece etkili olan ders kitaplar, ulusal alanda üstlendi i rolün yan nda, uluslar, halklar, kültürler aras iliflkilerde bar flç l de erlerin paylafl lmas nda, insan haklar ve demokrasi bilincinin oluflturulmas nda ve yayg nlaflt r lmas nda da önemli ifllevlere sahiptir. Ders kitaplar yla ilgili uluslararas çal flmalar n bafllamas nda I. ve II. Dünya savafllar belirleyici oldu. lk çal flmalar I. Dünya Savafl sonras nda kurulan Milletler Cemiyeti taraf ndan bafllat ld. Bu alandaki as l s çrama ise, II. Dünya Savafl ndan sonra Birleflmifl Milletler E itim, Bilim ve Kültür Örgütü nün (UNESCO) öncelikli çal flma alanlar ndan biri olarak ders kitaplar n kabul etmesi ve 1949 da ilk kez uluslararas ders kitab yenileme ve yazma ölçütlerini yay mlamas yla yafland. 1992 den sonra UNESCO nun Georg Eckert Uluslararas Ders Kitaplar Araflt rma Enstitüsü yle birlikte UNESCO Uluslararas Ders Kitab Araflt rmalar A n geniflletmesinin, bu alanda yürütülen uluslararas çal flmalar n ço almas, çeflitlenmesi ve yayg nlaflmas na etkisi büyük oldu. Türkiye de yasalar örgün e itim kurumlar nda temel e itim arac olarak Milli E itim Bakanl nca belirlenen ders kitaplar n n kullan m n flart koflmaktad r. Durum böyle olunca ders kitaplar e itim-ö retimde vazgeçilme- 1- Yazarlar, Tarih Vakf Projeler Bölümü.
14 Çiçek, Sar flen, Tüzün: Girifl yecek araçlara dönüflmektedir. Kuflkusuz bu yasal gerekten kaynaklanan ve bu durumu destekleyen baflka nedenler de bulunmaktad r: 2 1- Ders kitab n n ö retmen aç s ndan, izlemesi gereken e itim program ve s n f içi uygulamalar konusunda temel bir k lavuz; ö renci aç s ndan ise, ö renmesi istenen bilgi ve de erlerin temel kayna n oluflturmas ; 2- Türkiye de e itim-ö retim alan nda hayli merkezi bir sistemin var olmas ve ders kitab n n resmi müfredat s n fa tafl yan bir araç ifllevi görmesi; 3- Ders kitaplar n n, Milli E itim Bakanl nca onaylan p da t lmas n n ö renci, ö retmen ve velilerin gözünde yaratt meflruiyetin ders kitab - n n en güvenilir kaynak olarak kabul görmesini sa lamas ya da kolaylaflt rmas ; 4- Ülkedeki örgün e itim kurumlar nda e itim gören ö rencilerin öteden beri e itim-ö retim sürecinin çeflitli aflamalar nda girdi i s navlar n (ÖSS, SBS vb.) ayn l ve bu s navlar n müfredat d fl konular kapsamamas ; 5- Ders kitaplar n n daha ekonomik ve kolay yollardan temin ediliyor oluflu da ders kitaplar n n vazgeçilmezli inin nedenleri aras ndad r. Ders Kitaplar nda nsan Haklar Projesi 2002 2004 y llar aras nda Türkiye Bilimler Akademisi flemsiyesi alt nda, Tarih Vakf taraf ndan Türkiye nsan Haklar Vakf iflbirli iyle yürütülen ilk Ders Kitaplar nda nsan Haklar (DK H-I) projesi, çeflitli inanç, kültür ve kimliklere sayg duyan, bar flsever, yarat c kuflaklar yetifltirebilmek için ders kitaplar n n ve müfredat n iyilefltirilmesi gere inden yola ç km flt. Bu kapsamda, ilk ve orta ö retimde okutulmakta olan 190 ders kitab, insan haklar ve demokrasi kültürünün ana ölçütleri çerçevesinde biçim, içerik ve pedagojik yöntemler aç s ndan incelenmiflti. Proje sonunda ikisi ngilizce olmak üzere yedi kitap yay mlanm fl (Ba l ve Esen, 2003; Ceylan ve Irz k, 2004a, 2004b ve 2005; Çotuksöken vd., 2003; Gök ve fiahin, 2003; Gürtan ve Tüzün, 2005), ayr ca projede elde edilen verilere dayanarak haz rlanan Tavsiyeler Raporu hem kamuoyuna aç klanm fl hem de Milli E itim Bakanl na sunulmufltu. DK H-I yaln z yurt içinde ilgi çekmekle ve yank yaratmakla kalmad, uluslararas belgelerde de yer buldu. ABD deki nsan Haklar E itim Ajans taraf ndan, Avrupa Konseyi, Birleflmifl Milletler nsan Haklar Yüksek Komiserli- i, UNESCO ve Avrupa Güvenlik ve flbirli i Teflkilat n n deste iyle 2009 da yay mlanacak Human Rights Education in School: Compendium of Good Practices (Okulda nsan Haklar E itimi: yi Uygulamalar Özeti) kitab nda yer almak üzere seçildi. Türkiye nin Her Türlü Irk Ayr mc l n n Ortadan Kald r lmas na liflkin Uluslararas Sözleflme kapsam nda Irk Ayr mc l n n Ortadan Kald r lmas 2- Bu konuda daha kapsaml bilgi için bkz. Ba l ve Esen (2003).
Ders Kitaplar nda nsan Haklar II 15 Komitesi ne (Committee on the Elimination of the Racial Discrimination - CERD) sundu u 13 fiubat 2008 tarihli raporda, e itim ve ö retim arac l yla insan haklar ve temel özgürlüklerin gelifltirilmesi ba lam nda al nan tedbirler aras nda DK H-I projesi de gösteriliyordu (CERD, 2008). Raporda proje hakk nda bilgi verilmekte ve ders kitaplar n n yan s ra ö retmenler, ders kitab yazarlar, ana babalar ve e itimciler aras nda da insan haklar normlar na duyarl k ve sayg y sa laman n amaçland dile getirilmektedir. Ayn raporda, son y llarda müfredatta ve ders kitaplar nda gerçeklefltirilen de ifliklikler de bu alandaki tedbirler, iyilefltirmeler aras nda say lmaktad r. flte, A ustos 2007 de ikinci DK H projesinin bafllat lmas n n temel gerekçesi, ders kitaplar n n 2004 ten bu yana e itimde reform süreci çerçevesinde gerçeklefltirilen müfredat de iflikliklerine göre yenilenmesidir. Tarih Vakf taraf ndan, Avrupa Birli i ile Finlandiya Büyükelçili i nin mali deste i ve Türkiye nsan Haklar Vakf ortakl nda yürütülen projeyle, ilk proje döneminden bugüne gerçekleflen geliflmeler ve devam eden sorunlar n saptan p ortaya konulmas amaçland. Bu flekilde projenin, e itim alan nda sürdürülen iyilefltirme çal flmalar n n süreklili ine katk da bulunman n yan s ra bir izleme ve raporlama ifllevi görmesi de hedeflenmekteydi. Proje kapsam nda çeflitli etkinlikler gerçeklefltirildi. Bunlar n belirlenmesinde ve yürütülmesinde, proje Yönetim Kurulu 3 ile Dan flma Kurulu nun 4 karar ve yönlendirmeleri belirleyici oldu. Her fleyden önce, ders kitaplar n n insan haklar aç s ndan gene gönüllüler taraf ndan incelenmesi kararlaflt r ld. Bu süreçte, ilk proje için gelifltirilmifl ölçütlerin kullan lmas na karar verildi ve bu amaçla ölçütler ilk projede kazan lan deneyimin fl nda gözden geçirilerek uygun de ifliklikler gerçeklefltirildi (bkz. Ek 1). Gönüllülerin e itimine yönelik atölyeler ve bunlar tamamlay c, belirli aral klarla gerçeklefltirilen, alan nda uzman akademisyen ve e itimciler ile gönüllüleri bir araya getiren koordinasyon toplant lar düzenlendi. 5 Proje kapsam nda, ilk ve orta ö retimin tüm dallar ndan 139 6 ders kitab ilk proje döneminde oldu u gibi, gene ö retmen ve veliler ile lisans ve lisansüstü ö rencilerinden oluflan 74 gönüllünün kat l m yla kapsaml ve sistematik olarak incelendi ve raporland. Bu ilk raporlar, uzman e itimci ve akademisyenler taraf ndan de erlendirildi. Onlar taraf ndan kaleme al nan ve nihai 3- Proje Yönetim Kurulu flu kiflilerden oluflmaktad r: Prof. Dr. Okan Akhan, Prof. Dr. Ayfle Erzan, Sülün Falay, Prof. Dr. lhan Tekeli ve Dr. Gürel Tüzün. 4- Proje Dan flma Kurulu, büyük bölümü DK H-1 de de görev alm fl flu kiflilerden oluflmaktad r: Yrd. Doç. Dr. Ayfle Gül Alt nay, Av. Sedat Aslantafl, Yrd. Doç. Dr. Melike Türkan Ba l, Neyyir Berktay, Yrd. Doç. Dr. Deniz Tarba Ceylan, Yrd. Doç. Dr. Kenan Çay r, Prof. Dr. Betül Çotuksöken, Prof. Dr. pek Gürkaynak, Prof. Dr. Gürol Irz k, Prof. Dr. oanna Kuçuradi, Mutlu Öztürk, Prof. Dr. Turgut Tarhanl. 5- Proje süreciyle ilgili ayr nt l bilgi için bkz. http://www.tarihvakfi.org.tr/dkih/. 6- Gönüllüler taraf ndan ders kitaplar na ek olarak incelenen ö renci çal flma ve ö retmen k lavuz kitaplar da eklendi inde bu say 214 e yükselmektedir.
16 Çiçek, Sar flen, Tüzün: Girifl rapor niteli i tafl yan 12 makale bu kitapta bir araya getirilmifltir. Kitapta ayr - ca, projede gönüllü olarak görev alan kiflilerin sürece iliflkin de erlendirmelerinden yola ç k larak yaz lan bir makale de bulunmaktad r. Burada söz konusu makalelerde ele al nan konulara de inmeyecek, yaln zca baz genel de erlendirmeleri vermekle yetinece iz. Baz Gözlemler DK H-I ve DK H-II projelerinin bulgular n n karfl laflt r lmas nda baz noktalara dikkat edilmesi gerekir. ncelenen kitap say s bak m ndan iki dönem aras nda farkl l k oldu undan bu dönemlere iliflkin mutlak ihlal say lar n n karfl laflt r lmas anlaml olmayacakt r. Böyle bir karfl laflt rmay anlams z k lan bir di er etken, incelemeyi gerçeklefltiren kiflilerin bir dönemden öbürüne büyük ölçüde de iflmifl olmas d r. Kald ki, kifliler ayn kalm fl olsayd bile, bu kiflilerin insan haklar alg lar ile duyarl klar n n zaman içinde geliflti i söylenebilir. Dolay s yla, her ne kadar ölçütler ayn kalm flsa da, dönemler aras karfl laflt rma bizi yanl fl sonuçlara götürecektir. Bütün bunlar dikkate alarak, yaz n n geri kalan bölümünde göreli rakamlar yani yüzde da l mlar kullan lacakt r. Grafikleri sadelefltirmek amac yla, projede kullan lan insan haklar ölçütleri afla daki biçimde gruplanm flt r: 1. Do rudan insan haklar na ayk r ö eler, temel insan haklar kavramlar nda yanl fllar, kasti sapt rmalar, görmezden gelmeler (Ölçüt No. 1-7); 2. Evrensel/yerel, biz/ötekiler, bar flç l de erler (Ölçüt No. 8-12); 3. Demokrasi bilinci, laiklik (Ölçüt No. 13-20); 4. Cinsiyet ayr mc l, kad na biçilen toplumsal rol (Ölçüt No. 21-24); 5. E itim felsefesi, elefltirel bir bak fl n gelifltirilmesi (Ölçüt No. 25-30); 6. Sosyal bilimler için ek ölçütler (Ölçüt No. 31-33). nceleme sonuçlar, ders kitaplar nda saptanm fl insan haklar ihlallerinin türler aras nda da l m nda hem ö retim düzeyi (ilk ve orta ö retim) hem de 2002 ile 2007 aras nda farkl l k oldu unu göstermektedir (bkz. Grafik 1 ve 2). Grafik 1 lkö retim Genel hlal Gruplar
Ders Kitaplar nda nsan Haklar II 17 Hem ilk hem orta ö retim düzeyinde en yo un ihlaller 5. grupta yer alan ölçütlerle ilgilidir. kinci s ray ise Do rudan insan haklar na ayk r ö eler, temel insan haklar kavramlar nda yanl fllar, kasti sapt rmalar, görmezden gelmeler biçiminde özetlenen 1. gruptaki ölçütlerle ilgili ihlaller almaktad r. 2007 de, E itim felsefesi, elefltirel bir bak fl n gelifltirilmesi biçiminde özetledi imiz 5. gruptaki ölçütlerle ilgili ihlallerin göreli a rl 2002 ye göre ilkö retimde artarken, ortaö retimde azalm flt r. Grafik 1 ve 2 deki durumu de erlendirirken, bu gruptaki ölçütlerin e itimin bir endoktrinasyon arac olarak kullan lmas yla ilgili oldu u dikkate al nmal d r. Öte yandan, ortaö retimde Cinsiyet ayr mc l, kad na biçilen toplumsal rol biçiminde özetlenen 4. grup ihlallerin göreli a rl hem daha azd r hem de 2007 de bir önceki döneme göre azalm flt r. Bu, toplumsal cinsiyetle ilgili konularda ortaö retim ders kitab yazarlar n n daha duyarl olmas ndan kaynaklanm fl olabilir. Grafik 2 Ortaö retim Genel hlal Gruplar Bu tür genel de erlendirmeleri bir yana b rak p, baz derslerde durumun ne oldu unu ele almak daha yararl olacakt r (bkz. Grafik 3 ve 4). Örne in ilkö retim ders kitaplar na bakt m zda, E itim felsefesi, elefltirel bir bak fl n gelifltirilmesi biçiminde özetlenen 5. gruptaki ölçütlerle ilgili ihlallerin Hayat Bilgisi d fl ndaki kitaplarda ilk s ray ald görülmektedir. Yukar da de inildi i gibi, bu durum e itimin bir endoktrinasyon arac olarak görüldü üne iflaret eder. lkö retim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi kitaplar nda 5. grupla ilgili ihlaller büyük farkla ilk s radad r. Bu grubun özcü önermeler; normatif önermelerin bilgi önermesi olarak sunulmas, olgular/bilgiler ile yorumlar /görüfllerin/dileklerin birbirine kar flmas ; yaz lanlar do rulamak için, bilimsel ak l yürütme ve kan tlama yöntemlerine baflvurmak yerine, herhangi bir Otorite nin sorgulanamaz yetkesine gönderme yap lmas gibi ölçütleri içerdi i
18 Çiçek, Sar flen, Tüzün: Girifl dikkate al n rsa, bu durum kolayl kla anlafl labilir. Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi kitaplar nda Demokrasi bilinci, laiklik biçiminde özetlenen 3. gruba iliflkin ihlallerin çoklu u da benzer bir durumu göstermektedir. Hayat Bilgisi kitaplar nda, ayr mc l da içeren ve Do rudan insan haklar na ayk r ö eler, temel insan haklar kavramlar nda yanl fllar, kasti sapt rmalar, görmezden gelmeler biçiminde özetlenen 1. ve Cinsiyet ayr mc l, kad na biçilen toplumsal rol bafll kl 4. grupla ilgili ihlallerin yüksekli i, a aç yafl iken e ilir deyiminin e itimciler taraf ndan ne kadar ciddiye al nd n n bir göstergesi olsa gerek! Benzer bir gözlem 1. gruba ek olarak, Evrensel/yerel, biz/ötekiler, bar flç l de erler bafll kl 2. grupla ilgili ihlallerin de yüksek oldu u Sosyal Bilgiler ders kitaplar için de geçerlidir. Grafik 3 Baz Derslerde hlallerin Göreli A rl - lkö retim hlal Gruplar lkö retim ders kitaplar için söylenenlere benzer gözlemler ortaö retim ders kitaplar için de söz konusudur. Burada Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi, Tarih ve Felsefe grubu ders kitaplar nda 5. gruba iliflkin ihlaller ilk s ray al yor. Evrensel/yerel, biz/ötekiler, bar flç l de erler (2. grup) gibi kavramlarla ilgili ihlallerin T.C. nk lap Tarihi ve Atatürkçülük ile Tarih ders kitaplar nda en yüksek de eri almas da, bu derslerin milli kimlik yaratma konusunda oynad klar temel rol dikkate al nd nda kolayca anlafl labilir. Demokrasi bilinci, laiklik grubuyla ilgili ihlallerde Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi ders kitaplar n n ilk s ray almas da gene bu dersin içeri iyle yak ndan iliflkilidir. K saca söylersek, gerek ilk gerek orta ö retimdeki ders kitaplar yla ö rencilerin yarat c ve elefltirel düflünme yetilerinin ve insan haklar duyarl n n gelifltirilmesi olanakl gözükmemektedir.
Ders Kitaplar nda nsan Haklar II 19 Grafik 4 Baz Derslerde hlallerin Göreli A rl - Ortaö retim hlal Gruplar Gönüllülerin Görüflleri Kitaplar inceleyen gönüllülere, çal flmalar n tamamlad ktan sonra 1 ile 5 aras nda bir say vererek de erlendirmeleri için afla daki alt ifade verilmifltir: 1. nceledi im ders kitab ö renciye bir fleyler ö retmek ve yeteneklerini gelifltirmek için haz rlanm fl. 2. nceledi im ders kitab nda dersin sunulmas nda, ifllenmesinde ö retmene veya ö renciye inisiyatif b rak lm fl. 3. nceledi im ders kitab nda karfl laflt rmal, çok perspektifli bir yaklafl m teflvik ediliyor. 4. nceledi im ders kitab nda e itimin di erlerine/ötekine/insanl a yönelik bir duyarl l k gelifltirmesi gerekti i göz önüne al nm fl. 5. nceledi im ders kitab ö renciyi yarat c /elefltirel/özenli düflünmeye yöneltiyor. 6. nceledi im ders kitab n n insan haklar aç s ndan özellikle baflar l /özenli/olumlu buldu um yönleri var. Gönüllülerin kullanaca say lar flu anlama geliyordu: (1) Tamamen kat l yorum, (2) Kat l yorum, (3) Ne kat l yorum ne kat lm yorum, (4) Kat lm yorum, (5) Hiç kat lm yorum. Gönüllülerin ders kitaplar yla ilgili de erlendirmelerinin sonuçlar afla da verilmifltir. Grafik 5 ve 6, de erlendirilen tüm ders kitaplar içerisinde ilk ve orta ö retim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi ders kitaplar n n tümüyle olumsuz olarak de erlendirildi ini göstermektedir.
20 Çiçek, Sar flen, Tüzün: Girifl Grafik 5 Gönüllülerin De erlendirmesi: lkö retim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi fadeler Gönüllülerin De erlendirmesi: Ortaö retim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Grafik 6 fadeler Benzer bir de erlendirme ortaö retim Tarih kitaplar için de geçerlidir (Grafik 7).
Ders Kitaplar nda nsan Haklar II 21 Grafik 7 Gönüllülerin De erlendirmesi: Ortaö retim Tarih fadeler Ortaö retimdeki Felsefe grubu ders kitaplar bak m ndan da 3 (karfl laflt rmal, çok perspektifli bir yaklafl m), 4 (di erlerine/ötekine/insanl a yönelik bir duyarl k) ve 5 (yarat c /elefltirel/özenli düflünme) numaral ifadeler konusunda olumsuz de erlendirmeler a r basmaktad r. Di er ders kitaplar nda olumlu ve olumsuz de erlendirmeler bak m ndan daha dengeli da l mlar gözlenmektedir. Grafik 8 Gönüllülerin De erlendirmesi: Ortaö retim Felsefe Grubu fadeler
22 Çiçek, Sar flen, Tüzün: Girifl Sonuç Yerine Yukar daki çözümlemelere ek olarak bir baflka noktan n daha belirtilmesi gerekmektedir. Proje kapsam nda incelenen 69 ilkö retim ders kitab n n yaln z 2 sinde, incelenen 70 ortaö retim ders kitab n n ise 9 unda bu çal flmada kullan lan insan haklar ölçütleri bak m ndan bir ihlale rastlanmam flt r. Bu, bütün ders kitaplar n n sadece % 8 inde ihlal görülmedi i anlam na gelir. Yukar daki gözlem ve de erlendirmelerle birlikte al nd nda, Türkiye nin Irk Ayr mc l n n Ortadan Kald r lmas Komitesi ne verdi i raporda yer alan flu ifade dayanaks z kalmaktad r: Ders kitaplar herhangi bir ayr mc ifadeyi ortadan kald rmak üzere düzenli olarak gözden geçirilmektedir. 7 Ayr ca bu veriler, ne yaz k ki ilk Ders Kitaplar nda nsan Haklar projesi kapsam nda yürütülen çal flmalar n ders kitaplar n n iyilefltirilmesine pek katk s n n olmad n da göstermektedir. Irkç l k ve Hoflgörüsüzlü e Karfl Avrupa Komisyonu nun (European Commission against Racism and Intolerance - ECRI) Türkiye hakk ndaki 2005 tarihli raporunda, bu olumsuzluktan kurtulmak için bir ç k fl yolu önerilmektedir: ECRI, Türk yetkilileri, ö rencilerin çok kültürlü bir toplumda yaflaman n olumlu yönleri konusunda bilinçlendirmek amac yla ders programlar n ve ders kitaplar n, özellikle de tarih kitaplar n gözden geçirmeye teflvik eder. Yetkililerin bu çal flmay sivil toplumla iflbirli i içinde yürütmeleri, örne in insan haklar alan nda çal flan STÖ lerin ve ba ms z uzmanlar n da yer alacaklar bir karma komisyon oluflturmalar tercih edilmelidir. (abç) (ECRI, 2005: 14) DK H-II projesinin bulgular dikkate al nd nda, son befl y l n geliflmeleri, ders programlar n n ve ders kitaplar n n iyilefltirilmesi gerçekten isteniyorsa, bu çal flmalara sivil toplum kurulufllar n n da etkin kat l m n n sa lanmas n n zorunlu oldu unu ortaya koymaktad r. KAYNAKÇA BA LI, M. T. ve Y. Esen (der.) (2003). Ders Kitaplar nda nsan Haklar : nsan Haklar na Duyarl Ders Kitaplar çin, stanbul: Tarih Vakf Yay nlar. CERD (2008). Reports Submitted by State Parties Under Article 9 of the Convention, Addendum: Turkey, CERD/C/TUR/3, 13 fiubat 2008. CEYLAN, D. T. ve G. Irz k (der.) (2004a), Nas l E itiliyoruz? nsan Haklar E itimi ve Ders Kitab Araflt rmalar Uluslararas Sempozyumu Bildirileri, stanbul: Tarih Vakf Yay nlar. CEYLAN, D. T. ve G. Irz k (der.) (2004b). Human Rights Issues in Textbooks: The Turkish Case, stanbul: Tarih Vakf Yay nlar. CEYLAN, D. T. ve G. Irz k (der.) (2005). How Are We Educated? International Symposium on Human Rights Education and Textbook Research, stanbul: Tarih Vakf Yay nlar. 7- CERD (2008: paragraf 230).
Ders Kitaplar nda nsan Haklar II 23 ÇOTUKSÖKEN, B. vd. (der.) (2003). Ders Kitaplar nda nsan Haklar : Tarama Sonuçlar, stanbul: Tarih Vakf Yay nlar. ECRI (2005). Üçüncü Türkiye raporu (Kabul edilme tarihi 25 Haziran 2004), Strasbourg, 15 fiubat 2005. GÖK, F. ve A. fiahin (2003). nsan Haklar na Sayg l Bir E itim Ortam na Do ru, stanbul: Tarih Vakf Yay nlar. GÜRTAN, K. R. ve G. Tüzün (yay. haz.) (2005). Ö retmen ve Ö rencilerin Gözünden Ders Kitaplar nda nsan Haklar : Anket Sonuçlar, stanbul: Tarih Vakf Yay nlar.