T.C. ORMAN VE SU İŞLERİ BAKANLIĞI ORMAN GENEL MÜDÜRLÜĞÜ SALEP

T.C. ORMAN VE SU İŞLERİ BAKANLIĞI ORMAN GENEL MÜDÜRLÜĞÜ SALEP EYLEM PLANI 2014-2018

O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü

S A L E P E Y L E M P L A N I 2 0 1 4-2 0 1 8 Önceleri odun kaynağı olarak görülen ormanlarımızın çok amaçlı fonksiyonlarının değeri gün geçtikçe artmaktadır. Prof. Dr. Veysel EROĞLU Bakan Bütün dünyada olduğu gibi ülkemizde de sürdürülebilir doğal kaynak ve orman yönetimi her geçen yıl daha fazla önem kazanmaktadır. Artan dünya nüfusu, çevre kirliliği, doğal kaynaklardan aşırı ve bilinçsiz faydalanma gibi faktörler nedeniyle tüm ekosistemler tehdit altındadır. Orman ekosistemleri de bunlardan biri olup bu süreçten en fazla etkilenen sistemdir. Orman ekosistemlerinde meydana gelen olumsuzlukların insanlar üzerinde oluşturduğu yaşamsal sonuçları bütün dünya her an yaşayarak görmektedir. Ekosistemlerin ve Biyolojik çeşitliliğin korunması hususunda dünya ölçeğinde oluşan hassasiyet, beraberinde uluslararası anlaşma ve bağlayıcı yasal düzenlemeleri getirmektedir. Bu bağlamda koruma altında olan türlerden biri de orkidelerdir. Önceleri odun kaynağı olarak görülen ormanlarımızın çok amaçlı fonksiyonlarının değeri gün geçtikçe artmaktadır. Gıda ve tıbbi aromatik maksatlı kullanıma konu edilen yüzlerce odun dışı orman ürününden biri de saleptir. Orkidelerin toprak altı yumrularından elde edilen salep ürününün, gelecek nesillerce kullanımının sağlanması ve ekonomik değeri yüksek salep orkidelerinin yayılış alanlarının genişletilmesi için yapılan bu eylem planının ülkemize hayırlı olması temennisi ile emeği geçen bütün arkadaşlara teşekkür ediyorum. 1

O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü Orchis salina 2

S A L E P E Y L E M P L A N I 2 0 1 4-2 0 1 8 Sürdürülebilir kalkınmanın en önemli unsuru doğal kaynakların sürdürülebilir yönetimidir. İbrahim ÇİFTÇİ Genel Müdür Genel Müdürlüğümüz, kuruluşundan günümüze kadar geçen 174 yıllık süreçte elde ettiği bilgi birikimi, deneyim ve uygulama pratiği ile gelinen noktada bütün ormancılık faaliyetlerinde adından söz ettiren, her platformda takdirle bahsedilen bir kurum olmuştur. Teşkilatımızın her kademesinde, odun ürünü veren türlerimiz için, deneyim ve bilgi birikimine paralel oluşan uygulama başarısının, odun dışı ürün ve hizmetler hususunda da oluşmasının ülkemiz ve teşkilatımız için önemli sonuçları olacaktır. Ülkemizin sahip olduğu biyolojik çeşitliliğin büyük bölümünü barındıran ormanlarımızın her unsurunu yeni perspektiflerden bakarak yönetmeliyiz. Sürdürülebilir kalkınmanın en önemli unsuru, doğal kaynakların sürdürülebilir yönetimidir. Yönetmekle görevli olduğumuz orman ekosisteminin barındırmış olduğu her bir unsurunun öncelikle korunması ve geliştirilmesi ana hedefimiz olmalıdır. Bu bağlamda neslinin devamı tehdit altında olan türlerin korunarak doğal ortamında geliştirilmesi öncelikli vizyonumuzdur. Ormanlarımızdan elde ettiğimiz her türlü geliri bu güne kadar orman rejimi içerisinde yaşayan yerel halka aktaran, ormanlarımızın korunması ve geliştirilmesine harcayan kurumumuz, hayata geçirilecek olan Salep Eylem Planı ile yeni bir vizyon oluşturmuştur. Yayılış alanlarından biri de ormanlarımız olan salep orkideleri asırlardır Anadolu da toplanmakta olup, gelinen noktada uluslararası sözleşmelerle koruma altına alınmıştır. Yerel halkın ekonomisinde ve Anadolu mutfağında önemli bir yeri olan salep orkidelerinin, orman rejimi dâhilindeki alanlarda korunması, geliştirilmesi, yerel halk ve teşkilat mensuplarımızın eğitimi çerçevesinde yapılan bu eylem planının uygulamasında görev alacak her birim ve teşkilat mensubunun bu yeni vizyonu taçlandıracağına hiç şüphem yoktur. Bu planın uygulanması çalışmalarında görev alacak tüm çalışma arkadaşlarıma şimdiden başarılar dilerim. 3

O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü Sarıkamış-Kars (A.İnce) Ülkemizde, 10 değişik cinse ait 80 faklı orkide türünden salep elde edildiği bilinmektedir. 4

S A L E P E Y L E M P L A N I 2 0 1 4-2 0 1 8 GİRİŞ Dünyada ve ülkemizde tıbbi ve aromatik bitkilere olan ilgi ve talep her geçen yıl artmaktadır. Artan talebe bağlı olarak kültüre alınamamış bu kapsamdaki birçok bitki türü dünyada halen doğadan toplama yolu ile iç ve dış piyasaya arz edilmektedir. Bu bitkilerin, aşırı ve denetimsiz toplanması, yetişme muhitlerinin daralması, her türlü çevresel kirlilik etmenleri gibi sebeplerden etkilenmeleri nedeni ile bu bitkilerden sürdürülebilir anlamda faydalanılması zorlaşmakta, çoğu zamanda mümkün olmamaktadır. Doğal kaynak niteliğindeki bu ürünlerin sürdürülebilir yönetimi gün geçtikçe önem kazanmaktadır. Çünkü her gün dünya üzerinde bitki ve hayvan türlerinden 3 tür yok olmaktadır. Son yüzyılda Dünya 30.000 bitki türünü kaybetmiştir. Ülkemiz barındırdığı endemik tür sayısı ile oldukça zengin bir ülkedir. Ancak ekonomik değeri nedeni ile faydalanması yoğun türlerin bir bölümünde, nesillerinin tükenmesi tehdidi söz konusudur. Halen ülkemizin orman köylüsü olarak tanımlanan nüfusu 7 milyon civarındadır. Milli gelirden en az payı alan bu kesim için, odun dışı orman ürünü niteliğindeki salep bitkisinin toplanması ve ticareti önemli bir gelir kalemini teşkil etmektedir. Bu nedenle, ticareti yapılan ancak kültürü henüz yapılamamış birçok bitki gibi, salep bitkisi de uluslararası sözleşme ve yerel mevzuat tedbirine rağmen tehdit altındadır. Salep; Orchis, Ophyris, Serapias, Platanthera, Dactylorhiza cinslerine ait türlerin yumrularına verilen isimdir. Salep kelimesi köken olarak Arapça olup, tilki yumurtalığı anlamındadır. Halk arasında Orchidaceae familyası türlerinin salep yapma amacıyla kullanılanlarının hepsine ayrı ayrı isimler verilirken, salep yapımında kullanılmayanlara herhangi bir özel isim verilmemiştir. Ülkemizde, 10 değişik cinse ait 80 farklı orkide türünden salep elde edildiği bilinmektedir. 5

O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü Şenkaya-Erzurum (A.İnce) 6

S A L E P E Y L E M P L A N I 2 0 1 4-2 0 1 8 GAYE Anayasamızın 169. Maddesi hükmü gereğince ormanların ve 170. Maddesi gereğince orman köylüsünün korunması görevi, 6831 sayılı orman kanununun ilgili hükümleri ile Orman Genel Müdürlüğüne verilmiştir. Ormanların korunması ile orman köylüsünün korunması amaçları birbirinden ayrı düşünülmemektedir. Sürdürülebilir orman yönetimi yerel halkın gelir kaynaklarının sürdürülebilir oluşuna bağlıdır. Bu bağlamda, son yıllarda artarak devam eden odun dışı orman ürünlerine dayalı ticaretin devamının sağlanması için bu nitelikteki doğal kaynakların korunması ve geliştirilmesi gerekmektedir. Bu kapsamda salep elde edilen orkide türlerinden sürdürülebilir şekilde faydalanılması ve gelecek nesillere bırakılabilmesi büyük önem arz etmektedir. Ülkemizde her yıl meydana gelen yeni orkide yumruları toplanarak, salep içeceği, drog üretimi ve diğer amaçlar için kullanılmaktadır. Böylece her yıl milyonlarca orkide yumrusu sökülmekte ve bir sonraki yıl meydana gelecek bitki yok edilmektedir. Bu nedenle her yıl biraz daha azalmaktadır. Salep in yok olma tehlikesinin önüne geçmek için; l Alan ve ürün envanteri yapılarak koruma planlarının hazırlanması l Doğal ortamında çoğaltılması l Salep in doğal ortamından geliştirilmesine yönelik araştırma yapılması l Fidanlıklarda yetiştirilecek salep fertlerinin doğal yayılış alanlarına transferi l Gen kaynağı maksatlı tohum bahçelerinin oluşturulması l Yerel halkın ve kaynak yöneticilerinin eğitimi Konularında çalışmalar yapılmalıdır. 7

O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü 8

S A L E P E Y L E M P L A N I 2 0 1 4-2 0 1 8 HEDEFLENEN FAYDALAR Salep Eylem Planı faaliyetleri neticesinde beklenen faydalar ise şunlar olacaktır; l l l l l l Alan ve ürün envanterine dayalı koruma planları sayesinde; elde edilecek veri, bulgu, gözlem ve deneyimler her türlü bilimsel çalışmaya altlık oluşturacak, alınacak teknik ve idari kararların sağlıklı sonuç vermesini sağlayacaktır. Doğal ortamında çoğaltılması sayesinde; toplanması yasak olduğu halde izinsiz toplamaya maruz kalan salep ürünü veren orkidelerin yayılış alanları geliştirilerek, bu önemli doğal kaynağın korunmasına katkıda bulunulacaktır. Araştırma birimlerimizin sahipliğinde üniversitelerle birlikte salep türlerinin kültüre alınması ve doğal ortamında geliştirilmesine dönük çalışmaların yapılması ile, Salep in tarımsal maksatlı üretimine katkı sağlanacak ve doğal kaynaklara olan baskı azalacaktır. Fidanlıklarda yetiştirilecek türlerin doğal yayılış alanlarına transferi kapsamında yapılacak çalışmalar, doğada her geçen yıl yayılış alanları daralan orkidelerin yayılış alanlarını genişletecektir. Salep in kültüre alınması hususundaki çalışmalar için en önemli tedbir, orkidelerin gen tür ve toplum zenginliğinin korunmasıdır. Gen kaynağı maksatlı tohum bahçelerinin oluşturulması çalışmaları, kültüre dönük çalışmalarda materyal temini açısından altyapı niteliğinde olacaktır. Yerel halkın ve kaynak yöneticilerinin eğitimi ile; kaynak yöneticileri ile yerel halkın farkındalıkları artırılarak otokontrol sağlanacak, yanlış toplama metotlarının önüne geçilecektir. 9

O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü 10

S A L E P E Y L E M P L A N I 2 0 1 4-2 0 1 8 SALEBİN BİYOLOJİSİ Salep bitkisinde çimlenmenin ilkbaharda, yaz mevsiminin ilk günlerinde, ağustos ayında, kışın ilk zamanlarında olduğu belirlenmiştir. Çimlenen tohumdan yumru ve yapraklar uzun yıllar sonra meydana gelir. Ortalama en kısa süre 2-4 yıldır. Yayılış gösterdiği alanlarda genellikle tohumla çoğalmakta olup vejetatif orkide kümelerine de rastlanmaktadır. Tohumları çok küçük olup toz gibi bir yapıya sahiptir. Endosperm bulunmayan tohumlarda embriyolar canlılıklarını çok çabuk kaybetmekte ve doğal ortamda sadece % 5 ten daha azı çimlenebilmektedir. Çimlendikten sonra ergin bir bitkinin meydana gelebilmesi için 2-16 yıl gibi uzun bir süre beklemek gerekmektedir. Bitkinin yumruları ise her yıl tek bir yavru yumru meydana getirmekte ve yeni yumru geliştikçe eski yumru gıda kaynağı olarak kullanıldığından buruşarak yok olmaktadır. Bitki topluluklarının büyük çoğunluğu endo ve ekto mikoriza olmak üzere iki büyük mikoriza grubu tarafından enfekte edilmektedir. Ekto-mikoriza daha çok yüksek yapılı orman ağaçlarının kök yapılarında bulunmaktadır. Bunlar bitkiye besin alımını arttırmanın yanı sıra, bitkinin, tuzlu ve kurak koşullara, ağır metal toksisitesi ve sıcaklık stresine karşı dayanıklılığını da artırmakta, büyümeyi teşvik edici hormonlar salgılamaktadır. Tohumları çok küçüktür ve besin dokuları olmadığından, yaşayabilmek için bir toprak fungusu ile ortak yaşama girmek zorundadırlar. Dolayısıyla normal bir tohum ekimi ve bitki gelişimi olamamaktadır. Laboratuvar şartlarında fide gelişimi sağlansa da tohumdan gelişen bitkilerin sökülecek hale gelmesi çok uzun zaman almaktadır. 11

O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü SALEBİN EKOLOJİSİ Salep türlerinden elde edilen yumruların, toprağa şaşırtılmasında en uygun zamanın Eylül Ekim ayları olduğunu belirlenmiştir. Kum, orkide türlerinin dağılımı üzerine etkili bir çevresel değişken olarak belirlenmiştir. Çimlenme için fungal etkinin yanında en uygun sıcaklığın 20-25 C olduğu tespit edilmiştir. Doğal flora da salep bitkisinin yetiştiği toprakların; genellikle kumlu killi tın, killi tın tekstürlü, kireç miktarının çoğunlukla düşük, genellikle hafif alkali reaksiyonlu, azot yönünden yoksul, bitkiye yarayışlı fosfor yönünden varsıl, değişebilir potasyumu ise yeter ve yüksek düzeyde içerdiği belirlenmiştir. Oltu-Erzurum (A.İnce) 12

S A L E P E Y L E M P L A N I 2 0 1 4-2 0 1 8 13

O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü SALEBİN DOĞAL YAYILIŞI Dünya üzerinde gerçek çöller dışında deniz seviyesinden başlayarak 5 000 m yükseltiye kadar orkide türlerine rastlanabilmektedir. Türkiye de salep türlerinin yetişme ortamları genel hatları ile ormanlık, makilik, çayırlık, zeytinlik ve tarım alanlarıdır. Ağırlıklı olarak koyu gölge olmayan, orman ve maki içi açıklıklarda yayılır, ışık ihtiyacı yüksek değildir. Gölgeyi seven bir bitkidir. Salep orkidelerinin en yaygın bulunduğu bölgeler; Kuzey Anadolu (Kastamonu, Sinop), Güney Anadolu (Muğla, Antalya, Silifke), Güneydoğu Anadolu, (Kahramanmaraş, Gaziantep, Hatay) ve Doğu Anadolu (Elazığ, Van, Muş, Bitlis, ) dur. Kızılcahamam-Ankara (A.İnce) 14

S A L E P E Y L E M P L A N I 2 0 1 4-2 0 1 8 Salep Eylem Planının Uygulanacağı Bölgeler KASTAMONU ORMAN BÖLGE MÜDÜRLÜĞÜ MUĞLA ORMAN BÖLGE MÜDÜRLÜĞÜ ISPARTA ORMAN BÖLGE MÜDÜRLÜĞÜ KAHRAMANMARAŞ ORMAN BÖLGE MÜDÜRLÜĞÜ ANTALYA ORMAN BÖLGE MÜDÜRLÜĞÜ ELAZIĞ ORMAN BÖLGE MÜDÜRLÜĞÜ Harita 1 15

O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü Orchis sancta 16

S A L E P E Y L E M P L A N I 2 0 1 4-2 0 1 8 YAPILAN BİR KISIM BİLİMSEL ÇALIŞMALAR Tabii florada yetişen salep bitkisinin kültüre alınarak vejetatif ve generatif olarak üretimi konusunda bazı araştırma ve sonuçları mevcuttur. Salep türlerinin çoğaltılması çalışmaları ağırlıklı olarak üç başlıkta yapılmaktadır. Bunlar; 1) Tohumun mantar yardımıyla çimlendirilmesi, 2) Bitki parçalarından çoğaltılması 3) Doku kültürü yoluyla çoğaltılmasıdır. Salep türlerinin tohumları ile mantar tür veya topluluklarının ilişkileri birçok çalışmaya konu olmuştur. Çimlenen tohumdan yumru ve yapraklar uzun yıllar sonra meydana gelir. Ortalama en kısa süre 2-4 yıldır. Bazı türlerde 16 yılı bulmaktadır. Bununla birlikte son yıllarda ülkemizde de bu yönde çalışmalar yapılmaktadır. Salep türlerine ait tohumların çimlenmesine katkısı olan mantarlar üzerine yapılan araştırmalarda; tohumlarının çimlenmesi üzerinde bazı mantarların etkili olduğu tespit edilmiştir. Ülkemizde de Rhizoctonia repens mantarı ile Orchis laxiflora, O. palustris ve Dactylorhiza urvilleana türleri arasında, Rhizoctonia anaticula mantarı ile Dactylorhiza osmanica ve D. iberica türleri arasında, Rhizoctonia solani mantarı ile Dactylorhiza osmanica ve Orhcis tridentata türleri arasında, salep-mikoriza ilişkisi bulunduğu tespit edilmiştir. 17 Orhcis tridentata

O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü Orkidelerin kültürüne dönük yapılan birçok bilimsel çalışma göstermiştir ki; orkidelerin çok küçük olan ve endospermi olmayan tohumlarının çimlenmesi için gerekli en uygun nem, sıcaklık, ışık, oksijen ve toprak şartları olsa dahi, mikorizal mantarlarla enfekte olmadan, çimlenme gerçekleşmemektedir. Doku kültürü koşullarında salep üretimi (bitki ve yumru) için kullanılacak gıda ortamlarının, hormon konsantrasyonlarının ve çevre faktörlerinin her tür için değişebileceği ve bu nedenle her tür için ayrı ayrı çalışma yapılması gerektiği tespit edilmiştir. Yapılan bilimsel çalışma sonuçlarına göre; bir türün çimlenme oranının, besin ortamının değişmesine bağlı olarak farklılık gösterdiği tespit edilmiştir. Crawley adlı bilim adamı, sekiz yıl süreyle yaptığı çalışmalarda, çeşitli varyasyonların olduğu, gübrelenen ve gübrelenmeyen alanların olduğu orkide bölgelerini karşılaştırmıştır. Sonuçta gübrelemenin, orkide sayılarını artırmada önemli bir etmen olduğunu saptamıştır. In vitro (labrotuvar ortamında) yetiştirmede fungus ve orkide tohumlarının bir arada bulunması çimlenmeyi olumlu etkilemektedir. Bir alternatif olarak fungusun içerdiği besin maddelerinin yapay olarak konulması ile de hızlı bir çimlenme sağlanabilmektedir. Salep orkidelerini kültüre alma amacı ile birçok çalışma yürütülmüştür. Yapılan farklı çalışmalarda İn-vitro koşullarda, farklı türlerde, olumlu sonuç alınmasına rağmen, büyük miktarda ticari üretimin gerçekleştirilebileceği bir metot geliştirilememiştir. In-vitro yöntemler dışında in vivo(yaşayan doğal ortamında) koşullarda da salep üretim olanakları araştırılmıştır. Yapılan denemeler; salep için sökülen orkidelerin yumruları alındıktan sonra toprak üstü gövdelerinin tekrar dikilmeleri durumunda, çoğu kez bitkinin hayatta kalabileceğini, hatta tohum üretebileceğini göstermiştir. Salep orkidelerinin doğal ortamlarında bollaştırılması düşüncesi ile yapılan çalışmalarda en ümit var tür olarak Orchis sancta görülmüş ve gözlemlerde bu türe ağırlık verilmiştir. Ülkemizde en ümit var çalışma, Ege Tarımsal Araştırma Enstitüsü tarafından yürütülmekte olup, son aşamasına gelinmiştir. Salep orkidelerini, yumrularından tarla koşullarında üretmeyi amaçlayan çalışmada önemli bulgulara ulaşıldığı, uygulamanın başarılı olduğu belirtilmektedir. Doğada yapılan incelemelerde bazı bitkilerin tek tek bulunurken bazılarının 5-10, hatta 40-50 lik gruplar halinde bulundukları gözlenmiştir. Bu bitkiler daha yakından incelendiklerinde bazılarının 1 yerine 2 adet yeni yumru meydana getirdiği görülmüştür. Bu bitkiler besin maddeleri ve organik maddece zengin fide toprağı olarak nitelendirilen ortamlara dikildiklerinde 2-3, hatta bazılarında 5-6 yeni yumru meydana getirdikleri tespit edilmiştir. 18

S A L E P E Y L E M P L A N I 2 0 1 4-2 0 1 8 Yumru verme yetenekleri bakımından en öne çıkan türler Serapias vomeracea (Burm.fill.) Brig., Orchis sancta L. ve Ophrys bombylifera Willd. olmuştur. Bunlardan ilk ikisi hem kültür şartlarına uyumu, hem de yaygın olarak bulunmaları bakımından ön plana çıkmışlardır. Orchis morio L., Orchis italica Poiret. ve Orchis anatolica Boiss. ise üzerinde çalışılabilecek, ümit var diğer türlerdir. 19

O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü SALEBİ TEHDİT EDEN UNSURLAR Türkiye de salep türlerini tehdit eden etmenler hususunda çalışmalar mevcuttur. Salep türlerinin doğada bulunan düşmanlarının başlıcaları; tavşan, domuz, keçi ve koyundur. Fakat belirtilen hayvanların ne kadar salep tükettikleri konusunda herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Aynı zamanda salep türlerinin diğer bitkilerle girdikleri hayat mücadelesi sonunda yayılışları daralmaktadır. Birçok salep türü koyu gölge altında gelişemediğinden, orman ve maki içi boşlukların azalması saleplerin yayılışını tehdit etmektedir. Orchidaceae familyasını dünya ölçeğinde tehdit eden etkenler başlıca iki ana guruba ayrılmıştır: 1) Yetişme Ortamlarının Bozulmasına Bağlı Etkenler; a) Ağaç kesim ve nakliyatı, b) Tarım ve ağaçlandırma, c) Yetişme ortamının parçalanması, d) Kentlerin gelişmesi e) Madencilik faaliyetleri 2) Toplanmasına Bağlı Etkenler; a) Süs bitkisi olarak ticareti, b) Bilinçsiz toplayıcılar ve c) ilaç, drog vb. yerlerde kullanımını son yıllarda artması Ülkemizde salep türlerinin korunması kapsamında devletçe oluşturulan hukuksal tedbirler, 1974 yılında salep türlerinin ihracının yasaklanması ile başlamıştır. CITES yani Nesli Tehlikede Olan Yabani Hayvan ve Bitki Türlerinin Uluslararası Ticaretine İlişkin Sözleşme 27 Eylül 1994 tarih ve 4041 sayılı Kanun ile onaylanmış ve 20 Haziran 1996 tarih ve 22672 sayılı Resmi Gazetede yayınlanmıştır. Bilinçsiz toplama ve toprak bozulumu Yabani hayvanların yemesi 20

S A L E P E Y L E M P L A N I 2 0 1 4-2 0 1 8 Süs bitkisi olarak toplanması Hastalık ve tarımsal ilaçlar Diğer bitkilerin baskısı 21

O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü FAYDALANMA VE EKONOMİK DEĞERİ Salep ürünü veren orkide türlerinin toplanması ve ticaretine dönük tedbirler kapsamında yapılan hukuki düzenlemeler neticesinde ihracı yasak bir ürün olmuştur. Ancak doğadan toplanmasına dönük yasak algısı sadece ormanlık alanlar için oluşmuştur. Orman rejimi dışındaki alanlardan toplanmasına dönük herhangi bir hukuki hüküm ve yaptırım bulunmamaktadır. Salep için 1 kg kuru yumru elde etmek için doğadan sökülmesi gereken yumru (bitki) sayısının 1000-4350 adet arasında değiştiği belirlenmiştir. İç tüketime konu edilen salep miktarının 20 ila 45 ton civarında olduğu, bunun içinde 40 ile 180 milyon adet bitkinin toplandığı tahmin edilmektedir. EGE BÖLGESİ 50 AKDENİZ BÖLGESİ 15 KARADENİZ BÖLGESİ 15 İÇ ANADOLU BÖLGESİ 10 DOĞU ANADOLU BÖLGESİ 5 GÜNEYDOĞU ANADOLU BÖLGESİ 5 Salep in ekonomisine dair yapılan araştırmalar, salep ticaretinin yoğunlukla yapıldığı yerlerdeki gözlem ve mülakatlara dayalıdır. Resmi istatistiki veri toplanamamaktadır. Salebin ilk toplayıcıları, topladıkları 1 kg yaş ürünü 10-15 TL den tüccara satmaktadırlar. Kuru salebin pazardaki kg fiyatı 200 TL ye kadar çıkmaktadır. AKDENİZ BÖLGESİ 15% KARADENİZ BÖLGESİ 15% İÇ ANADOLU BÖLGESİ 10% DOĞU ANADOLU BÖLGESİ 5% GÜNEYDOĞU ANADOLU BÖLGESİ 5% EGE BÖLGESİ 50% 22

S A L E P E Y L E M P L A N I 2 0 1 4-2 0 1 8 Salep ağırlıkla dondurma, yoğurt, içecek karışımlarında kullanılmaktadır. Tıbbi-aromatik ve kozmetik alanında kullanımı da mevcuttur. Gıda ve eczacılık alanında kullanımı da ürünün önemini artıran diğer kullanım alanlarıdır. Üretimin ağırlıklı olarak yapıldığı yerler; Ege Bölgesi (%50),Akdeniz Bölgesi (% 15), Karadeniz Bölgesi (%15), İç Anadolu Bölgesi (%10), Doğu Anadolu Bölgesi (%5), Güneydoğu Anadolu Bölgesi (%5) dır. 23

O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü YAPILACAK ÇALIŞMALAR Salep eylem planında ön görülen çalışmalar, faydalanmanın yoğun olduğu ve salep elde edilen orkide türlerinin yoğunlukla yayılışının bulunduğu bölge müdürlüklerimiz dâhilinde yapılacaktır. a) Alan ve ürün envanteri yapılarak koruma planlarının hazırlanması: Eylem planı kapsamında program verilen bölge müdürlükleri, salep bitkisinin bulunduğu alanları belirleyerek öncelikle alan envanteri yapacaklardır. Daha sonra alan içerisinde bulunan tür çeşitliliği, yetişme muhiti özellikleri ve toplum yapıları gibi bilgileri de içerecek ürün envanterleri hazırlanacaktır. Envanter çalışması neticesinde elde edilen bulgular ışığında koruma planları yapılacaktır. b) Salep in doğal ortamında çoğaltılması: Salep bitkisinin günümüze kadar yapılan onlarca bilimsel çalışmaya rağmen ekonomik anlamda geniş alanlarda tarımsal faaliyete dönüşebilecek kültürü yapılamamıştır. Ancak bazı salep türlerinin yumru verimini tahrik edecek yöntemlere tabi tutulması neticesinde yumru sayısının arttığı gözlenmiştir. Uygulama imkanı mümkün yöntem ve türler belirlenerek doğal ortamında fert sayısının artırılmasına dönük çalışmalar yapılacaktır. Yapılan bilimsel çalışmalarda, toprağın besin değerinin gübre kullanımı ile artırılması sonucunda, tohumdan çimlenmelerin arttığı gözlenmiştir. Orkideler bazı besin ihtiyaçlarını mikorizal ilişki kurdukları mantarlardan elde ettiklerinden, bu mantarlar sayesinde alınabilen besin maddeleri ile gübreleme uygulanmalıdır. İki ve daha fazla yumru veren türler tespit edilerek fidanlıklarda yetiştirilmesi sonucunda sökülecek yumruların doğal ortamında ekimi yolu ile alan ve fert sayısının artırılması çalışmaları yapılacaktır. Birden fazla yumru verdiği tespit edilen orkide türlerinin doğal ortamlarındaki fertlerinden alınacak yumruların yine aynı orman alanındaki yerlere transferi uygulamaları yapılırken, mikorizal etki de göz önünde bulundurularak bir miktar toprakta yumru ile birlikte taşınacaktır. c) Salep in doğal ortamında geliştirilmesine yönelik araştırma yapılması: Genel müdürlüğümüz Ormancılık Araştırma Enstitü Müdürlüklerimizin çalışma alanında bulunan başkaca araştırma kuruluşları ve üniversitelerle birlikte salep türlerinin doğal ortamında kültürüne dönük çalışmalar yapılacaktır. 24

S A L E P E Y L E M P L A N I 2 0 1 4-2 0 1 8 d) Salep fertlerinin fidanlıklarda yetiştirilmesi ve doğal yayılış alanlarına taşınması: Genel müdürlüğümüz fidanlıklarında vejetatif yöntemlerle yetiştirilecek olan fertler doğal yayılış alanlarına taşınarak yayılış alanlarındaki daralmanın önüne geçilecektir. Bu kapsamda yapılacak çalışmalarda Ege Tarımsal Araştırma Enstitüsü nün yürüttüğü Salep Orkidelerinin Tarla Şartlarında Yetiştirilme Olanakları çalışmalarının bulgu ve deneyimleri kullanılabilecektir. Doğada birden fazla yumru verme yeteneği olan Serapias vomeracea (Burm.fill.) Brig., Orchis sancta L. türleri besin maddeleri ve organik maddece zengin fide toprağı olarak nitelendirilen ortamlara dikildiklerinde 2-3, hatta bazılarında 5-6 yeni yumru meydana getirdikleri tespit edilmiştir. Söz konusu türler fidanlıklarda ekim yastıklarına m2 de 60 yumru olacak şekilde ekilmelidir.damızlık olarak kullanılacak yumruların büyük boy olmalarına dikkat edilecektir. Çimlenmelerin oluşumundan, ekim yastıklardan söküme kadar, yabancı ot kontrolu için kullanılabilecek herbisit Pendimethalin dir. Yastıklardan söküm için en uygun zaman Nisan sonu Mayıs başıdır. Söküm sonrası elde edilen yumrular adi depo koşullarında saklanabilmektedir. Depolarda herhangi bir işleme tabi tutulmadan saklanan yumruların sahaya transfer ve dikimi için en uygun zaman, Eylül ve Ekim aylarıdır. Eylül ve Ekim aylarına kadar yaz aylarının başında ekim yapılacak sahaların hazırlanarak gübrelenmesi uygun olacaktır. Son yıllarda geliştirilmiş, başarılı doku kültürü yöntemleri kullanılmak suretiylede salep fertleri elde edilerek, doğal yayılış alanlarına taşınacaktır. e) Gen kaynağı maksatlı tohum bahçelerinin oluşturulması: Salep türlerinin neslinin tükenmesinin önüne geçecek her türlü bilimsel çalışmaya materyal temini açısından öncelikle nesli tükenmekte olduğu tespit edilen türlerin bulunduğu ve koruma tedbirlerinin alındığı tohum bahçeleri oluşturulacaktır. Bu kapsamda yapılacak olan faaliyetler Genel Müdürlüğümüzün Orman Ağaçları ve Tohumları Islah Araştırma Enstitüsü Müdürlüğünün planlama ve kordinasyonunda yapılacaktır. f) Yerel halkın ve kaynak yöneticilerinin eğitimi: Salep bitkisinin gelecek nesillere aktarılabilmesinin yolu başta toplayıcıların uyguladıkları yanlış toplama yöntemleri ile insan kaynaklı başkaca tehdit unsurlarının ortadan kaldırılmasından geçmektedir. Bu bağlamda, kaynak yöneticisi ve yerel halk, programlanacak eğitim ve seminerler ile birebir eğitilecektir. 25

O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü EYLEM PLANI ÇALIŞMA TAKVİMİ VE UYGULAMA PROGRAMI Salep Eylem planını uygulayacak Bölge ve Araştırma Müdürlüklerinin genel program miktarları, düzenlenen tablolarda gösterilmektedir. SALEP EYLEM PLANI KAPSAMINDA 2014-2018 YILLARI ARASINDA YAPILACAK FAALİYETLER VE TOPLAM PROGRAM MİKTARLARI TABLO-1 BÖLGE VE ARAŞTIRMA MÜDÜRLÜĞÜ ALAN VE ÜRÜN ENVANTERİ YAPILARAK KORUMA PLANLARININ HAZIRLANMASI (Ha) SALEP'İN DOĞAL ORTAMINDA ÇOĞALTILMASI (Ha) SALEP İN DOĞAL ORTAMINDAN GELİŞTİRİLMESİNE YÖNELİK ARAŞTIRMA YAPIL- MASI (Adet) FİDANLIKLARDA YETİŞTİRİLECEK SALEP FERTLERİNİN DOĞAL YAYILIŞ ALANLARINA TAŞINMASI (Yıl/Bin) GEN KAYNAĞI MAKSATLI TOHUM BAHÇELERİNİN OLUŞTURULMASI (Ha) YEREL HALKIN VE KAYNAK YÖNETİCİLERİNİN EĞİTİMİ (Kişi) ANTALYA 25.000 25 250 3 205 ELAZIĞ 10.000 25 250 2 205 ISPARTA 10.000 25 250 2 205 KASTAMONU 20.000 25 250 2 205 K.MARAŞ 35.000 50 500 3 515 MUĞLA 35.000 50 500 3 515 ARAŞTIRMA MÜDÜRLÜKLERİ 6 GENEL TOPLAM 135.000 200 6 2.000 15 1.850 26

S A L E P E Y L E M P L A N I 2 0 1 4-2 0 1 8 ALAN VE ÜRÜN ENVANTERİNE DAYALI KORUMA PLANI (Ha) TABLO-2 BÖLGE MÜDÜRLÜĞÜ 2014 2015 2016 2017 2018 TOPLAM ANTALYA 2000 3.000 5.000 7.000 8.000 25.000 ELAZIĞ 1000 1.500 2.000 2.500 3.000 10.000 ISPARTA 1000 1.500 2.000 2.500 3.000 10.000 KASTAMONU 1500 3.000 4.000 5.000 6.500 20.000 KAHRAMANMARAŞ 2000 3.500 7.500 9.000 13.000 35.000 MUĞLA 2000 3.500 7.500 9.000 13.000 35.000 GENEL TOPLAM 135.000 SALEP İN DOĞAL ORTAMINDA ÇOĞALTILMASI (Ha) TABLO-3 BÖLGE MÜDÜRLÜĞÜ 2014 2015 2016 2017 2018 TOPLAM ANTALYA Hazırlık 3 5 7 10 25 ELAZIĞ Hazırlık 3 5 7 10 25 ISPARTA Hazırlık 3 5 7 10 25 KASTAMONU Hazırlık 3 5 7 10 25 KAHRAMANMARAŞ Hazırlık 5 10 15 20 50 MUĞLA Hazırlık 5 10 15 20 50 GENEL TOPLAM 200 27

O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü ARAŞTIRMA MÜDÜRLÜKLERİMİZİN YAPACAĞI ARAŞTIRMA SAYISI (Adet) TABLO-4 ARAŞTIRMA YAPACAK ARAŞTIRMA ENSTİTÜ MÜDÜRLÜKLERİMİZ ADET BAŞLANGIÇ YILI BİTİŞ YILI DOĞU AKDENİZ 1 2014 2018 BATI AKDENİZ 1 2014 2018 G.DOĞU ANADOLU 1 2014 2018 DOĞU KARADENİZ 1 2014 2018 BATI KARADENİZ 1 2014 2018 EGE 1 2014 2018 GENEL TOPLAM 6 GEN KAYNAĞI BAHÇELERİNİN OLUŞTURULMASI (Ha) TABLO-5 BÖLGE MÜDÜRLÜĞÜ 2014 2015 2016 2017 2018 TOPLAM ANTALYA Hazırlık 3 3 ELAZIĞ Hazırlık 2 2 ISPARTA Hazırlık 2 2 KASTAMONU Hazırlık 2 2 KAHRAMANMARAŞ Hazırlık 3 3 MUĞLA Hazırlık 3 3 GENEL TOPLAM 15 28

S A L E P E Y L E M P L A N I 2 0 1 4-2 0 1 8 SALEP FERTLERİNİN FİDANLIKLARDA YETİŞTİRİLMESİ VE DOĞAL YAYILIŞ ALANLARINA TAŞINMASI (Yıl/Bin) BÖLGE MÜDÜRLÜĞÜ 2014 2015 2016 2017 2018 TABLO-6 TOPLAM (Yıl/Bin) ANTALYA Hazırlık 30 50 70 100 250 ELAZIĞ Hazırlık 30 50 70 100 250 ISPARTA Hazırlık 30 50 70 100 250 KASTAMONU Hazırlık 30 50 70 100 250 KAHRAMANMARAŞ Hazırlık 50 100 150 200 500 MUĞLA Hazırlık 50 100 150 200 500 GENEL TOPLAM 2.000 EĞİTİCİ, KAYNAK YÖNETİCİSİ VE YEREL HALKIN EĞİTİMİ (Kişi) TABLO-7 BÖLGE MÜDÜRLÜĞÜ EĞİTİCİLERİN EĞİTİMİ (Kişi) KAYNAK YÖNETİCİLERİ VE YEREL HALKIN EĞİTİMİ FAALİYETLERİ (Kişi) TOPLAM 2014 2015 2016 ANTALYA 5 100 100 205 ELAZIĞ 5 100 100 205 ISPARTA 5 100 100 205 KASTAMONU 5 100 100 205 KAHRAMANMARAŞ 15 250 250 515 MUĞLA 15 250 250 515 GENEL TOPLAM 1.850 29

O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü SALEP EYLEM PLANI İLE ÖNGÖRÜLEN FAALİYETLERİN TAHMİNİ BÜTÇESİ TABLOSU TABLO-8 FAALİYETİN ADI BİRİM MİKTARI TUTARI (TL) ALAN VE ÜRÜN ENVANTERİNE DAYALI KORUMA PLAN- LARININ YAPIMI Ha 135.000 405.000 SALEPİN DOĞAL ORTAMINDAN ÇOĞALTILMASI Ha 200 1.100.000 GEN KAYNAĞI BAHÇELERİNİN OLUŞTURULMASI Ha 15 150.000 ARAŞTIRMA MÜDÜRLÜKLERİNİN YAPACAĞI ARAŞTIRMA FAALİYETLERİ Adet 6 250.000 SALEP FERTLERİNİN FİDANLIKLARDA YETİŞTİRİLMESİ VE DOĞAL YAYILIŞ ALANLARINA TAŞINMASI Adet 2.000.000 1.580.000 YEREL HALKIN VE KAYNAK YÖNETİCİLERİNİN EĞİTİMİ Kişi 1.850 75.000 GENEL TOPLAM 3.560.000 30

S A L E P E Y L E M P L A N I 2 0 1 4-2 0 1 8 EYLEM PLANI FİNANSMANI Orman Genel Müdürlüğü Döner Sermaye ve Özel Bütçe kaynaklarından karşılanacaktır. EYLEM PLANI EĞİTİM VE TANITIM FAALİYETLERİ Salep Eylem Planının basımının ardından tüm merkez ve taşra birimlerine dağıtımı sağlanacaktır. Teşkilat mensupları ve kamuoyu, uygulamaya konulacak eylem planının hedef ve beklenen çıktıları hususlarında kitle iletişim araçları yoluyla bilgilendirilecektir. Eylem planı ile uygulama görevi verilen Bölge Müdürlüğü ve Araştırma birimlerimizin mensupları öncelikle yerelde düzenlenecek olan eylem planı uygulama hazırlık toplantılarının ardından genel eğitim toplantılarına katılacaklardır. Yerelde yapılan toplantılar ardından eylem planının uygulamalarında görev alacak kurum mensupları ve uzmanların katılımı ile bir hazırlık ve uygulama çalıştayı düzenlenecektir. 31

O R M A N G E N E L M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü SONUÇ Uygulamaya konulacak olan Salep Eylem Planı nın öngördüğü çalışmalar sonucunda salebin orman rejimi dâhilindeki sahalarda yayılışları envantere dayalı olarak tespit edilmiş olacaktır. Envantere dayalı yapılacak olan koruma planları ile nesli tükenmekte olan türlerin korunmasına dönük tedbirler artırılacaktır. Her ne kadar toplanması yasak olsa da izinsiz toplamalara maruz kalan sahalarda yapılacak olan doğal ortamında geliştirilmesine dönük çalışmalar ile salebin alan ve fert sayısı artırılacaktır. Gen kaynağı olması maksadı ile oluşturulan alanlar bir çok bilimsel çalışma için materyal temini sağlayacak bizzat deney ve gözlem yapılmasına yönelik imkânlar sunacaktır. Yerel halkın ve kurum mensuplarının eğitimi ve farkındalıklarının artırılması neticesinde bu önemli doğal kaynağın yönetimi daha da kolaylaşacaktır. Salebin kültürüne ve doğal ortamında geliştirilmesine dönük yapılan çalışmalar neticesinde elde edilecek deneyim ve bulgular geniş alanlarda üretimini mümkün kılacaktır. Tüm bu çalışmaların neticesinde önemli bir ticari ürün olan salep de diğer yumrulu ve soğanlı bitkiler gibi, uzun vadede kotalı üretime konu edilebilecektir. 32

S A L E P E Y L E M P L A N I 2 0 1 4-2 0 1 8 GEN KAYNAKLARI VE BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİĞİMİZİN KORUNMASI İÇİN; SÜRDÜRÜLEBİLİR ORMANCILIK

www.ogm.gov.tr Orman Genel Müdürlüğü Odun Dışı Ürün ve Hizmetler Dairesi Başkanlığı nca hazırlanmıştır. CTA LTD. (0312) 222 66 77