SIVACI ve BOYACI GİBİ VERGİDEN MUAF ESNAF ÖLÜMLERİNİN İŞ KAZASI YÖNÜNDEN DEĞERLENDİRİLMESİ Vakkas DEMİR * I- GİRİŞ: Sıvacı, boyacı, yapı ustası ve şap ustası gibi şahısların yaptıkları işler, 193 sayılı Gelir Vergisi Kanununun Vergiden Muaf Esnaf başlıklı 9 uncu maddesinde ve 5363 sayılı kanunun 3 üncü maddesinde hüküm altına alınan vergiden muaf meslekler arasına girmektedir. Vergiden muaf mesleklerden dolayı 5510 sayılı kanun kapsamında sigortalı olan şahısların, çalışma hayatlarında maruz kaldıkları kazaların iş kazası sayılıp sayılmayacağı sigortalılık tescilleri olduğu için, genel hükümlere göre değerlendirilmekte ve şartları tutuyorsa iş kazası olduğu sonuca varılmaktadır. Ancak bu gibi meslek mensuplarının maruz kaldıkları kazaların iş kazası sayılıp sayılmayacağı konusunda asıl sıkıntı; bu kişilerin sigortalılık tescillerinin olmaması ve sigortalı sayılmalarını gerektiren yerlerde üyelik kayıtlarının bulunmaması durumunda yaşanmaktadır. Çalışma hayatımızda, sıvacı, boyacı, yapıcı ve şap ustası gibi onlarca vergiden muaf serbest meslek erbabı insanımızın inşaatlarda çalışırken veya işlerini yaparken elektrik çarpması ya da yüksekten düşmeleri sonucu ölümlerine sıkça rastlıyoruz. SGK ya sigortalılık tescilleri olmayan, sigortalığa esas hiçbir yerde kaydı (esnaf ve sanatkâr sicil kaydı gibi) olmayan bu insanlarımızın maruz kaldıkları ölümleriyle sonuçlanan kazaların, 5510 sayılı kanuna göre iş kazası sayılıp sayılmayacağı bu makalemizin konusunu oluşturmaktadır. II- VERGİDEN MUAF ESNAFIN SİGORTALILIK BAŞLANGICI: 5510 sayılı kanunun Sigortalılığın Başlangıcı başlıklı 7 nci maddesinde; Sigorta hak ve yükümlülükleri 4 üncü maddenin birinci fıkrasının; b) gelir vergisinden muaf olanların ise esnaf ve sanatkâr siciline kayıtlı oldukları tarihten; itibaren başlar. hükmü bulunmaktadır. * SGK Müfettişi 249
Kanun metnindeki hükümlerden anlaşılacağı üzere, gelir vergisinden muaf esnafların 5510 sayılı kanun kapsamındaki sigortalılık başlangıçları, esnaf ve sanatkâr siciline kaydoldukları tarihten itibaren yapılmaktadır. Yani, vergiden muaf meslekleri yapan kişilerin sigortalılık başlangıçları; esnaf ve sanatkâr siciline kayıt tarihi itibariyle yapılmakta, SGK ya talep tarihinin sigortalılık başlangıcı açısından herhangi bir önemi bulunmamaktadır. III- ESNAF ve SANATKÂR SİCİLİNE KAYIT ŞARTLARI: 16.09.2005 tarihli Esnaf ve Sanatkâr Sicili Yönetmeliği nin 10 uncu maddesine göre, esnaf ve sanatkârlar yanlarında çalışanlar hariç, faaliyete başladıkları tarihten itibaren en geç 30 gün içinde sicile kayıt edilmesi gereken hususları, bağlı bulundukları sicile tescil ve Türkiye Esnaf ve Sanatkarlar Sicil Gazetesinde ilan ettirmekle yükümlüdürler. Sicile kayıt yükümlülüğünü yerine getirmeyen esnaflar hakkında ne gibi işlemler yapılacağı ile ilgili olarak, aynı yönetmelikte aşağıdaki hükümler bulunmaktadır. Yönetmeliğin 10 uncu maddesinde; Bu yükümlülüğü yerine getirmediği tespit edilenler birlik tarafından ruhsat vermekle yetkili ilgili kurum ve kuruluşlara bildirilir. İlgili kurum ve kuruluşlar, sicil kaydı yapılana kadar bunların faaliyetlerini durdurur. hükmü bulunmaktadır. Aynı yönetmeliğin 23 üncü maddesinde; Tescili mecbur olup da kanuni şekilde ve müddeti içinde kayıt ettirmemiş olanlar hakkında, Türk Ticaret Kanununun 35 inci maddesindeki davet hükümleri uygulanır. Buna rağmen, kayıt yükümlülüğünü yerine getirmeyenler, birlik tarafından ruhsat vermekle yetkili ilgili kurum ve kuruluşlara bildirilir. İlgili kurum ve kuruluşlar, sicil kaydı yapılana kadar bunların faaliyetlerini durdurur. hükümleri bulunmaktadır. Esnaf ve sanatkârlar, sicile kayıtlarını uygulamada, kendi müracaat ve başvuruları ile yapmaktadırlar. Sicile kayıt olma şartlarını yerine getirdiği halde kayıt yaptırmayan esnaf ve sanatkârların takip ve kontrolü uygulamada yapılamamakta ve ancak kendi istek ve talepleri ile sicile müracaat edenlerin kayıt işlemleri yapılmaktadır. 250
Üstte bahsini ettiğimiz yönetmelik hükümleri incelendiğinde, sicile kaydını yaptırmayan esnafı sicil görevlilerinin sicile re sen kayıt ve tescil etme gibi bir görevi ve zorunluluğu bulunmamaktadır. Sicile kaydolmayı gerektirecek nitelikteki meslekleri yaptıkları halde, kaydını yaptırmayan esnafa sicil müdürlüğünün yaptırımı; yalnızca idari para cezası ve faaliyetlerini durdurma şeklinde ortaya çıkmaktadır. IV- VERGİDEN MUAF ESNAFIN İŞ KAZASI ŞARTLARI: 5510 sayılı kanunda gelir vergisinden muaf esnaflar, 4 üncü maddenin birinci fıkrasının (b) bendinin 3 numaralı alt bendi kapsamında zorunlu sigortalı sayılmışlardır. 5510 sayılı yasada bağımsız çalışanlar yönünden iş kazası sayılabilecek durumlar, 13 üncü maddenin 1 inci fıkrasının (a) ve (b) bentlerinde sayılmış olup, bağımsız çalışanlar yönünden iş kazasının tanımı yapılmamıştır. 5510 sayılı kanunun 13 üncü maddesinin 1 inci fıkrasının (a) ve (b) bentleri dikkate alındığında, kendi nam ve hesabına bağımsız çalışanlar yönünden iş kazası; işyerinde bulunduğu sırada veya yürütmekte olduğu iş nedeniyle işyeri dışında meydana gelen ve sigortalıyı hemen veya sonradan bedensel veya ruhsal arızaya uğratan olay olarak tanımlanabilmektedir. Kanun metnindeki iş kazasıyla ilgili verdiğimiz hükümlere göre, vergiden muaf mesleği icra eden boyacı ve sıvacı gibi vergiden muaf kişilerin eğer esnaf ve sanatkar siciline üyelik kayıtları var ise, bu kayıtlar devam ederken kaza geçirerek vefat etmeleri durumunda, SGK ya sigortalılık tescilleri olmasa bile, maruz kaldıkları ölümlü kaza iş kazası sayılmakta ve iş kazasıyla ilgili sosyal sigorta yardımlarından faydalanmaktadırlar. Çünkü, 5510 sayılı kanunun 7 nci maddesine göre, gelir vergisinden muaf esnafın sigortalılığı talep tarihinden itibaren değil, esnaf ve sanatkâr siciline kayıt tarihi itibariyle başlatılmaktadır. V- SİGORTALILIĞA ESAS KAYDI OLMAYAN VERGİDEN MUAF ESNAFIN İŞ KAZASI ŞARTLARI: Yazımızın IV. numaralı başlığında da belirttiğimiz gibi, kendi nam ve hesabına bağımsız çalışan kişiler yönünden iş kazası sayılabilecek durumlar, 5510 sayılı kanunun 13 üncü maddenin 1 inci fıkrasının (a) ve (b) bentlerinde düzenlenip belirtilmiştir. 251
5510 sayılı kanunun 13 üncü maddesinin ilgili bentlerinin metinleri; İş kazası; a) Sigortalının işyerinde bulunduğu sırada, b) İşveren tarafından yürütülmekte olan iş nedeniyle, sigortalı kendi adına ve hesabına bağımsız çalışıyorsa yürütmekte olduğu iş nedeniyle, meydana gelen ve sigortalıyı hemen veya sonradan bedenen ya da ruhen özre uğratan olaydır. şeklindedir. Kanun metnindeki hükümlerden anlaşılacağı üzere, maruz kalınan bir olayın iş kazası sayılabilmesi için, kazalının 5510 sayılı kanun kapsamında sigortalı sayılması değil sigortalı olması gerekmektedir. Üstteki yasa metninde koyu punto ile vurguladığımız gibi, iş kazası olaylarında sigortalı ibaresi yasa koyucu tarafından özellikle bilinçli olarak kullanılmıştır. Yani bu durumda, kendi nam ve hesabına çalışan diğer kişilerde olduğu gibi gelir vergisinden muaf esnafın maruz kaldığı kazaların iş kazası sayılabilmesi için SGK ya sigortalılık tescillerinin olması gerekir. Sigortalı sayılmayı gerektirecek nitelikte faaliyette bulunmak, maruz kalınan kaza olayının iş kazası olarak kabul edilmesini sağlayamaz. Ancak sigortalı tescili olmak şartındaki şu husus karıştırılmamalıdır. Örnek olarak, gelir vergisinden muaf bir mesleği yürüten sıvacı Bay A, 20.11.2010 tarihinde inşaattan düşerek kazaya maruz kalmıştır. Bay A nın SGK ya sigortalılık tescili bulunmamaktadır. Ancak Bay A nın 10.05.2007 tarihinden başlayan ve kaza tarihi olan 20.11.2010 a kadar devam eden esnaf ve sanatkar sicil kaydı bulunmaktadır. Bu durumda Bay A nın tescili olmasa bile, esnaf ve sanatkar siciline kaydı olduğu için, geriye doğru sigortalılık tescili yapılacak ve kaza tarihinde sigortalılık tescili varmış gibi kabul edilecektir. Konuyla ilgili şöyle bir soru akla gelebilir. Bir işverenin yanında sigortasız olarak çalışan işçiler kazaya maruz kaldıklarında, bu kişilerin maruz kaldıkları kaza olayının iş kazası sayılıp sayılmayacağına karar verilirken, neden sigortalı olup olmadıklarına bakılmıyor da, boyacı ve sıvacı gibi vergiden muaf mesleklerde sigortalılık tescilleri olup olmadığına bakılıyor? 5510 sayılı kanunun Sigortalılığın Başlangıcı başlıklı 7 nci maddesinde; Sigorta hak ve yükümlülükleri 4 üncü maddenin birinci fıkrasının; a) (a) bendi kapsamında sigortalı sayılanlar için çalışmaya, b) (b) bendi 252
kapsamında sigortalı sayılanlardan; gelir vergisinden muaf olanların ise esnaf ve sanatkâr siciline kayıtlı oldukları tarihten; itibaren başlar. hükmü bulunmaktadır. İş kazası nedeniyle sosyal sigorta yardımlarından faydalanmak bir sigorta hak ve yükümlülüğüdür. Üstte metnini verdiğimiz kanuna göre, işçilerin sigorta hak ve yükümlülükleri, çalışmaya başladıkları tarihten itibaren başlarken, vergiden muaf esnafın sigorta hak ve yükümlülükleri, esnaf ve sanatkâr siciline kayıtlı oldukları tarihten itibaren başlamaktadır. Bu nedenle, vergiden muaf esnafın maruz kaldığı kazanın iş kazası olarak değerlendirilip sosyal sigorta haklarından faydalanabilmesi için, ya esnaf ve sanatkâr siciline üyelik kaydı ya da sigortalılık tescili bulunması şarttır. Bu anlatılanlardan olarak, boyacı, sıvacı ve şap ustalığı gibi vergiden muaf meslekleri icra eden kişilerin esnaf ve sanatkar siciline kayıtları veya yaptıkları işlerden dolayı SGK ya sigortalılık tescilleri yoksa, maruz kaldıkları kaza olayı işyerlerinde veya yürütmekte oldukları iş nedeniyle meydana gelse bile, iş kazasına uğramış sayılmamaktadırlar. Ancak, bazı durumlarda boyacı ve sıvacı gibi vergiden muaf kişiler inşaatlarda işin bir kısmını üstlenen şahısların yanında çalışmaktadırlar. Bu durumda, bu kişilerin sigortalılığa esas esnaf ve sanatkâr siciline üyelik kayıtları veya sigortalılık tescilleri olmasa bile, aralarındaki ilişki taşeron-alt işveren olarak, boyacı ve sıvacılar da taşeronun işçisi gibi 4/a sigortalısı kabul edilerek, maruz kalınan olay iş kazası sayılabilmektedir. VI- SONUÇ: 5510 sayılı kanunun bütün hükümleriyle birlikte yürürlüğe girdiği 1 Ekim 2008 den sonra, kendi nam ve hesabına bağımsız çalışan 4/b sigortalıları, uzun vadeli sigorta kollarının yanında iş kazası, meslek hastalığı ve analık gibi kısa vadeli sigorta kolları yardımlarından da faydalanmaya başlamışlardır. Bu makale çalışmamızda, kendi nam ve hesabına bağımsız çalışan vergiden muaf 4/b sigortalılarının maruz kaldıkları kaza olaylarını hangi şartlar oluştuğundan iş kazası sayılıp sayılmayacağına ilişkin değerlendirmelerde bulunduk. 253
MALİ 193 sayılı Gelir Vergisi Kanununun 9 uncu maddesinde ve 5363 sayılı kanunun 3 üncü maddesinde nitelikleri sayılan meslek mensupları, işlerini yaparken kaza geçirdiklerinde, esnaf ve sanatkar siciline kayıtları varsa, SGK ya sigortalılık tescilleri olmasa bile SGK bunları sigortalı gibi saymaktadır. Bunun sonucuna göre de, bu kişilerin maruz kaldıkları kaza olayı iş kazası olarak kabul edilmişse, iş kazası sigortasındaki her türlü ödenek, gelir ve yardımdan faydalanmaktadırlar. Ancak, boyacı ve sıvacı gibi vergiden muaf kişilerin sigortalılıklarına esas olan esnaf ve sanatkar sicil kayıtları olmadığı bir devrede kaza geçirmişlerse, söz konusu kaza olayı, işyerlerinde veya işlerini yürütürken meydana gelse bile, iş kazası sayılmamaktadır. Tarafımızca yapılan araştırmalarda bu gibi durumların iş kazası sayılmasıyla ilgili yargıya intikal etmiş bir dava bulunamamıştır. Ancak, yargı mensupları meslekleriyle hiçbir yere üyelik kaydı olmayan bu nitelikteki kişilerin maruz kaldıkları olayları iş kazası kabul etmenin ileride önlenemez olumsuz sonuçları olacağı düşüncesiyle, iş kazası sayılmasına karşı çıkmaktadırlar. KAYNAKÇA T.C. Yasalar (06.01.1961). 193 sayılı Gelir vergisi kanunu. Ankara : Resmi Gazete (10700 sayılı) T.C. Yasalar (16.06.2006). 5510 sayılı sosyal sigortalar ve genel sağlık sigortası kanunu. Ankara : Resmi Gazete (26200 sayılı) 254