BAŞBAKAN ERDOĞAN IN TAHRAN ZİYARETİ VE TÜRKİYE-İRAN İLİŞKİLERİNİN GÜNDEMİ Bayram SİNKAYA, ORSAM Ortadoğu Danışmanı

BAŞBAKAN ERDOĞAN IN TAHRAN ZİYARETİ VE TÜRKİYE-İRAN İLİŞKİLERİNİN GÜNDEMİ Bayram SİNKAYA, ORSAM Ortadoğu Danışmanı Başbakan Recep T. Erdoğan 26-27 Ekim tarihlerinde Başbakan olarak 3. kez İran ı ziyaret edecektir. Bu ziyaret, hem İran ın hem de Türkiye nin izledikleri dış politika itibariyle uluslararası siyaset gündeminde ön sıralarda olduğu bir döneme denk gelmesi nedeniyle ilgi çekicidir. Uzun bir zamandır nükleer programı nedeniyle uluslararası gündemde önemli bir yer işgal eden İran, tartışmalı cumhurbaşkanlığı seçimleri, seçim sonrası protestolar ve şiddetlenen rejim içi tartışmalar ve son olarak 5+1 grubuyla yaptığı müzakereler nedeniyle gündemde tekrar ön plana çıkmıştır. Türkiye ise Irak ve Suriye ile uzun süredir yürüttüğü müzakereleri çok sayıda anlaşma ile tamamlaması; bu iki ülke ile ard arda düzenlediği Yüksek Düzeyli Stratejik İşbirliği Toplantıları ve İsrail ile ilişkilerinde ortaya çıkan gerginlikler nedeniyle son günlerde ilgi odağı olmuştur. İran ın Irak ile özel ilişkisi ve Suriye ile ittifakı dikkate alındığında, İran ile hâlihazırda iyi ilişkiler içerisinde olan Türkiye den İran a yapılan bu yüksek düzeyli ziyaret oldukça dikkat çekicidir. Erdoğan ın 26-27 Ekim tarihlerinde İran a yapacağı ziyaret, Ahmedinecad ın yeniden cumhurbaşkanı seçilmesinden sonra iki ülke arasında gerçekleştirilen en üst düzey ziyaret olacaktır. İran da seçimlerden sonra ortaya çıkan siyasi kriz dikkate alındığında bu ziyaret, Ahmedinecad yönetimine verilen bir destek olarak görülebilir. Nitekim Haziran ayında Ahmedinecad ın seçimi kazandığının ilan edilmesinden kısa bir süre sonra, muhalefetin seçim sonuçlarına itirazlarına rağmen Cumhurbaşkanı Gül, Ahmedinecad ı arayarak tebrik etmiştir. Uluslararası bir toplantı vesilesiyle Ağustos ayında İstanbul a gelen İran Dışişleri Bakanı Menuchehr Muttaki ile bir araya gelen Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu, İran ın

uluslararası konumunun seçimlerden sonra daha güçlü hale geldiğini söylemiştir. 1 Cumhurbaşkanlığının ilk döneminde Batılı ülkelerde kabul görmeyen Ahmedinecad ın muhalifleri tarafından İran ı izolasyona sürüklemekle itham edildiği bir dönemde Türkiye den böyle üst düzey bir ziyaretin gerçekleşmesi, Ahmedinecad yönetimini bir ölçüde rahatlatacaktır. Türkiye İran ilişkileri henüz yüksek düzeyli stratejik işbirliği aşamasına gelmemişse de Erdoğan ın Tahran ziyareti, uzun zamandır İran ile sürdürülen iyi ilişkilerin bir devamı olarak görülmelidir. İki ülke ilişkilerinde 10. Cumhurbaşkanı Ahmet N. Sezer in Haziran 2002 de İran a yaptığı ziyaret önemli bir dönüm noktası olmuştur. O tarihten sonra iki ülke arasında siyasi ilişkiler oldukça yoğunlaşırken, ticari ve ekonomik ilişkiler derinleşmeye başlamıştır. Mesela 2008 yılında bakanlar düzeyinde sekiz toplantı yapılmış, İran Cumhurbaşkanı Mahmud Ahmedinecad 15-16 Ağustos 2008 de Türkiye ye gelmiştir. İki ülke ilişkilerindeki karşılıklı ziyaret trafiği 2009 yılında da sürmüştür. Son olarak Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu, 12-12 Eylül ve 1 Ekim tarihlerinde Tahran a giderek temaslarda bulunmuştur. Türkiye İran ekonomik ilişkileri ise oldukça çeşitlenmiş ve iki ülke arasındaki ticaret hacmi 2002 yılındaki 1,2 milyar dolar düzeyinden bugün 10 milyar dolar seviyesine çıkmıştır. Erdoğan ın İran ziyaretinin gündemine ekonomik ilişkiler, enerji işbirliği, bölgesel güvenlik sorunları ve İran ın nükleer programı gibi konuların hâkim olması beklenmektedir. Bu makalede Erdoğan ın İran ziyaretinden ziyade, Türkiye İran ilişkilerinde bu ziyarete damgasını vurması beklenen gündem değerlendirilmektedir. Ekonomik İlişkiler İran ile ekonomik ilişkiler Erdoğan ın ziyaretinde gündemdeki başlıca konulardan birisi olacaktır. Dış ticaretten sorumlu Devlet Bakanı Zafer Çağlayan ın da Erdoğan a eşlik edecek olması bunun habercisidir. Türkiye ile İran arasındaki ekonomik ilişkilerin birçok boyutu vardır. Bunlardan en önemlisi iki ülke arasındaki ticari ilişkilerdir. Türkiye ile İran arasındaki ticaret hacmi giderek artmasına rağmen ticari ilişkilerde Türkiye aleyhine büyük bir dengesizlik söz konusudur. Mesela 2008 yılı itibariyle iki ülke arasında ticaret hacmi 10 milyar dolar düzeyindedir fakat Türkiye nin, İran a ihracatı 2 milyar dolar, İran dan ithalatı 1 Turkish FM: Iran s International Position Promoted after Recent Election, Fars News Agency, 26 Ağustos 2009.

ise 8 milyar dolar civarındadır. Bu dengesizliğin düzeltilmesi çağrıları ve çabaları Türkiye İran ilişkilerinin en önemli gündem maddelerinden birisidir. İki ülke arasında ticari dengesizliğin düzeltilmesi ve ticaret hacminin artırılması için sık sık düzenlenen ticaret ve yatırım fuarlarına ilave olarak bir takım girişimler vardır ki bunların Erdoğan ın Tahran ziyaretinde gündeme gelmesi beklenmektedir. Bunlardan birincisi gümrük tarifelerindeki sorunların giderilmesidir. Bu konuda Türkiye ve İran ın taraf olduğu çeşitli protokoller vardır. Bu bağlamda Türkiye, İran dan gümrük vergilerinin düşürülmesini ve tercihli ticaret anlaşmasının uygulamaya konulmasını beklemektedir. 2 İkinci kayda değer girişim ise milli paralar ile ticaretin yolunun açılmasıdır. Türkiye, Merkez Bankası kanununda yaptığı bir değişiklik ile sınırdaş ülkelerle kendi ulusal para birimleri üzerinden ticaret yapma imkânı sağlamış ve İran dan da bu konuda adım atmasını beklemiştir. 3 İran tarafı bu çağrıya olumlu yanıt vererek Türk parasını resmi döviz kabul etmiştir. Bu hususla bağlantılı olarak, iki ülke arasında mali işlemlerin kolaylaştırılması amacıyla İran Merkez Bankası Başkanı, İranlı bir banka aracılığıyla Türkiye de üç şube açmak istediklerini söylemiş ve İran da Türklerle ortak banka kurma önerisinde bulunmuştur. 4 İran ın Ankara Büyükelçisi Behmen Hüseyinpur da İran da üç Türk bankasının kurulacağını söylemiştir. Bu hususun Erdoğan ın ziyareti sırasında gündeme gelmesi beklenmektedir. İki ülke arasında ticaretin geliştirilmesi amacıyla başlatılan ve Erdoğan ın gündeminde olması beklenen girişimlerden birisi de Türkiye İran sınırında serbest ticaret ve sanayi bölgesi kurulmasıdır. Serbest bölge için Van ve Iğdır ın adı geçmektedir ancak bu konuda henüz kesin karara varılmamıştır. 5 Serbest bölgenin kurulmasının ve sınır ticaretinin yaygınlaşmasının sınır bölgelerinin kalkınmasına katkıda bulunması beklenmektedir. Diğer taraftan İran ın doğrudan yabancı yatırımları artırma teşebbüsü ve özelleştirme programı, Türkiye İran ekonomik ilişkilerinin ilerletilmesi için önemli bir fırsat 2 İran Türk parasını resmi döviz kabul etti, Mehr News Agency, 6 Ekim 2009; Çağlayan: İran Türkiye sınırında ortak serbest bölge kurulma projesi devam ediyor, IRNA, 10 Ekim 2009. 3 Çağlayan: İran Türkiye sınırında ortak serbest bölge kurulma projesi devam ediyor, IRNA, 10 Ekim 2009. 4 İran Türk parasını resmi döviz kabul etti, Mehr News Agency, 6 Ekim 2009. 5 Iran, Turkey plan to build industrial township, Press TV, 17 Ekim 2009; İran la Serbest Ticaret Bölgesi Planı, TRT Haber, 5 Ekim 2009.

yaratmaktadır. İran da hâlihazırdaki Türk yatırımları bir milyar dolar civarındadır. Ekim ayının başında Türk-İran İş Konseyi nin toplantısı için İstanbul a gelen İran Ekonomi ve Maliye Bakanı Şemseddin Hüseyni, İran da 2010 yılının sonuna kadar devlet şirketlerinin yüzde 80 inin özelleştirileceğini belirtmiş ve Türk yatırımcıları ülkesine davetmiş etmiştir. 6 İki ülke ekonomik ilişkilerinin ikinci unsuru ve gündemdeki bir başka konu ise ulaşımnakliye konularında işbirliğidir. Her iki ülke birbirlerinin Asya ya ve Avrupa ya uzanan transit yolları üzerinde yer almaktadır ve iki ülke arasında ulaşım ilişkilerinin koordine edilmesi ikili ilişkilerdeki önemli gündem maddelerinden birisi olmuştur. Mart (2009) ayında İran a yaptığı ziyarette Ulaştırma Bakanı Binali Yıldırım ile İranlı muadili arasında hava, kara ve deniz taşımacılığında işbirliğini öngören bir mutabakat zaptı imzalanmıştır. 7 İki ülke arasında hava ulaşımında yeni düzenlemelere gidilerek Türkiye ile İran arasında uçak seferi ve uçuşa açık havaalanlarının sayısı artırılmıştır. İki ülke arasında nakliyenin önündeki sınırların ve ücretlerin kaldırılması da Türkiye-İran ilişkilerinin gündemindedir. İki ülke arasında ulaşım-nakliye ilişkilerine ilişkin önemli düzenlemelerden birisi de Van Gölü Kuzey Geçiş Projesi dir. Proje kapsamında İran-Türkiye demiryolundaki rayların yenilenerek elektrikli rayların döşenmesi konusunda anlaşma yapılması beklenmektedir. 8 Ayrıca, Türkiye, İran ve Pakistan ı birbirine bağlayan İslamabad-Tahran-İstanbul demiryolu hattının kısa bir süre içerisinde faaliyete geçeceği düşünülmektedir. 9 Doğalgaz ticareti ve enerji alanında işbirliği Türkiye İran ilişkilerinin gündemindeki en önemli konulardan birisidir. Türkiye nin 1996 tarihli doğalgaz anlaşması çerçevesinde Aralık 2001 den beri İran dan doğalgaz ithal etmektedir. Ancak uygulamada iki ülke arasında al ya da öde hususu, gaz kesintileri ve gazın kalitesi ile fiyatı açısından bir takım sorunlar yaşanmaktadır. İran, Türkiye den anlaşmada öngörülen miktarda gaz almadığı için tazminat isterken Türkiye, gaz fiyatlarının revize edilmesini istemektedir. 10 Ayrıca Türkiye ye doğalgaz sevkinde sorun yaşanmaması için 2014 te işleme girmesi öngörülen yeni bir boru hattının (I-Gas projesi) döşenmesi beklenmektedir. Başbakan Erdoğan ın İran ziyaretinde bu hususların da gündeme gelmesi beklenmektedir. 6 Hseyni: Türk yatırımcılarının İran da yatırım yapmasını destekliyoruz, Mehr News Agency, 7 Ekim 2009. 7 Turkey, Iran sign memorandum of understanding on transportation, Turkey Daily News, 2 Mart 2009. 8 Iran, Turkey plan to build industrial township, Press TV, 17 Ekim 2009. 9 Türkiye, İran, Pakistan demiryolu hazır, Ulaşım Online, 21 Ağustos 2009. 10 Turkey wins gas case against Iran, Iranmania News, 1 Mart 2009; Türkiye, İran a 2 Milyar Dolar Tutarında Tazminat Ödeyecektir, Mehr News Agency, 19 Ekim 2009.

Türkiye ile İran arasında enerji işbirliğindeki en önemli adım 13 Temmuz 2007 de imzalanan doğalgaz mutabakatı dır. Ahmedinecad ın İstanbul ziyaretinde bu mutabakatın anlaşmaya dönüştürülmesi beklenmiş, ancak çeşitli nedenlerden dolayı anlaşma imzalanamamıştır. Devam eden görüşmelerin ardından 17 Kasım 2008 de yeni bir doğalgaz mutabakat zaptı imzalanmıştır. 11 Buna göre; Güney Pars doğalgaz havzasındaki 22, 23 ve 24. fazların işletim hakkı Türkiye ye verilecektir. TPAO burada hem yeni rezervler arayacak hem de doğalgaz çıkaracaktır. Buradan çıkarılan gazın yüzde 50 si Türkiye ye satılacak, kalan kısmı Türkiye üzerinden Avrupa ya ihraç edilecektir. Ayrıca, mutabakat zaptında Türkmenistan doğalgazının İran üzerinden Türkiye ye taşınması öngörülmüştür. Bu mutabakat zaptı ile ilgili olarak da bir takım sorunlar devam etmektedir. Türkiye-İran ekonomik ilişkileri konusunda son olarak Nabucco projesinden bahsetmek gereklidir. Bilindiği üzere Türkiye, Bulgaristan, Romanya, Avusturya ve Macaristan arasında, Ortadoğu ve Kafkasya nın doğalgazını Avrupa pazarlarına ulaştıracak Nabucco sözleşmesini 13 Temmuz 2009 da, AB nin desteği ile imzalamıştır. Ortadoğu da en büyük doğalgaz rezervlerine sahip olan ve doğalgazını Avrupa ya satış arayışında olan İran, ABD muhalefeti nedeniyle bu anlaşmada yer alamamıştır. Türkiye, İran ın da bu projeye dâhil olmasını istemektedir. Başbakan Erdoğan, şartlar olgunlaştığında İran ın da projeye dâhil olması gerektiğini, eğer İran gazı olmazsa projenin başarısız olacağını söylemiştir. 12 Şüphesiz bu mesele de Erdoğan ın Tahran ziyareti sırasında gündeme gelecektir. İki ülke arasındaki enerji işbirliği alanlarının ikincisi elektrik enerjisidir. Türkiye ile İran arasında Kasım 2007 de imzalanan bir anlaşmaya göre iki ülke ortak olarak İran da ve Türkiye de termal ve hidroelektrik santralleri inşa etmesi kararlaştırılmıştır. 13 Bu konudaki projelerden birisi de enerji nakil hatlarının birleştirilmesidir. İran, Irak ve Türkiye Enerji bakanları 29 Mayıs ta (2009) Bağdat ta bir araya gelerek enerji işbirliği anlaşması imzalamıştır. Buna göre üç ülke arasındaki enerji nakil hatlarının birbirleriyle bağlanması ve bu bağlantıya Suriye nin de dâhil edilmesi öngörülmüştür. 14 11 A. Celalifer Ekinci, Iran-Türkiye Enerji İşbirliği, USAK, Kasım 2008. 12 http://www.tehrantimes.com/index_view.asp?code=204108 İran ın Güney Pars sahasından Avrupa ya doğalgaz ihracatı için alternatif olarak düşündüğü Persian Pipeline projesi vardır. Ancak Ankara bu projeye sıcak bakmıyor ve İran ı Nabucco ya dahil etmek istiyor. Realite-eu.org 13 Türkiye İran da 10 milyar dolarlık elektrik santrali kurmaya hazırlanıyor, Zaman, 21 Kasım 2007. 14 Iran, Iraq, Turkey, to link Power Grids, Asbarez, 1 Temmuz 2009, http://www.asbarez.com/2009/06/01/iran-iraq-turkey-to-link-power-grids/ (Erişim: 19 Ekim 2009).

İran ın Nükleer Programı ve Türkiye İran ın nükleer programı, 2005 yılında İran ile İngiltere, Fransa ve Almanya (AB-3) arasında sürdürülen müzakerelerin başarısız olması ve İran ın nükleer programının tekrar başlatması üzerine Türkiye İran ilişkilerindeki önemli gündem maddelerinden birisi haline gelmiştir. İran ın nükleer programının uluslararası gündemde ön plana çıkması üzerine Türkiye önce çekimser bir tavır almıştır. Bu dönemde Türkiye, ABD nin İran politikası nedeniyle büyük bir baskı altına girmiştir. Türk hükümeti her fırsatta İran ın barışçıl nükleer teknoloji geliştirmeye hakkı olduğunu, ancak İran ın nükleer programı ile ilgili meselenin uluslararası diplomatik yollarla çözülmesi gerektiğini dile getirmiştir. Diğer taraftan İran ın, nükleer programının tartışmalı niteliği ve füze çalışmaları nedeniyle Türkiye için belirsizlik ve risk yarattığı düşünülmüştür. 15 Hatta Ocak 2006 da, Türkiye nin Washington Büyükelçisi Faruk Loğoğlu, İran ın nükleer programının silah yapma amacına dönük olduğunu ve bölge güvenliğine tehdit oluşturduğunu söylemiştir. 16 Mayıs 2006 da İran Yüksek Güvenlik Konseyi Genel Sekreteri Ali Laricani Ankara ya gelmiş ve Başbakan Erdoğan, Dışişleri Bakanı Gül ve MGK Genel Sekreteri Yiğit Alpagon ile görüşmüştür. Laricani nin bu temasları sırasında İran ın nükleer programı gündeme gelmiştir. Türk yetkililer İran ın barışçı nükleer enerjiye hakkı olduğunu kabul etmiş fakat İran dan Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (UAEA) ile tam işbirliği yapmasını istemiştir. 17 Nükleer mesele Erdoğan ın Aralık 2006 daki ziyaretinde de gündeme gelmiş, İran tarafı UAEA ile işbirliği yaptıklarını, İran ın nükleer programının Ajansın denetimi altında olduğunu belirtmiştir. 18 2007 yılının ortalarına gelindiğinde Türkiye pasif ve çekimser tutumu üzerinden atarak İran ın Batı ile müzakerelerinde arabuluculuk yapmaya girişmiştir. İran ile AB-3 arasında kesilen nükleer görüşmeler, Türk hükümetinin girişimleriyle Nisan ayında yeniden başlatılmış; İran Ulusal Yüksek Güvenlik Konseyi Sekreteri ve nükleer konulardaki baş müzakerecisi Ali Laricani ile AB Yüksek Temsilcisi Javier Solana, Ankara'da bir araya gelmiştir. 19 Kasım 2008 de Barack Obama nın ABD Başkanı seçilmesi üzerine Türkiye, İran ile ABD arasındaki müzakerelerde arabuluculuk yapabileceğini duyurmuş, ancak taraflardan böyle bir talep gelmemiştir. Son olarak Türkiye, 1 Ekim 2009 da İran ile 5+1 grubu (BM 15 Komşular da risk, Hürriyet, 5 Kasım 2005. 16 Turkey finally sides with U.S. on Iran threat, Geo-Strategy Direct, 18 January 2006, p.3. 17 Milliyet, 8 Mayis 2006. 18 IRNA, 4 Aralık 2006. 19 Zaman, 26 Nisan 2007.

Güvenlik Konseyi üyeleri + Almanya) başlayan müzakerelere ev sahipliği yapmak istemiş, ancak müzakereler Cenevre de başlamıştır. Bu arada Türkiye, İran ın nükleer programına karşı tutumunu daha da netleştirmiştir. Başbakan Erdoğan, İran ın NPT ye (Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Antlaşması) taraf olduğuna ve UAEA ile işbirliği yaptığına dikkat çekerek barışçı nükleer enerji elde etme hakkı olduğunu ifade etmiş ve nükleer silaha sahip güçlerin barışçı nükleer programı nedeniyle İran a baskı yapmasının adil olmadığını söylemiştir. Erdoğan, Türkiye nin bölgede kitle imha silahlarına tamamen karşı olduğunu belirtmiş ve bölgede nükleer silahlanma içindeki her ülke tartışılmalı demiştir. 20 Dışişleri Bakanı Davutoğlu ise İran''a yönelik ekonomik yaptırımların BM Güvenlik Konseyi ne gelmesi durumunda Türkiye nin takınacağı tavır sorulduğunda şöyle demiştir: "Biz ilkesel olarak yaptırımların fayda getirdiği kanaatinde değiliz. İran a dönük uygulanacak bir yaptırımdan en çok zarar görecek ülkelerin başında Türkiye gelecektir. Bu bakımdan yaptırımların olmaması için biz 1 Ekimde başlayacak sürecin bir an önce doğru bir eksende yürütülmesi ve Uluslararası Atom Enerjisi Kurumu ve NPT temel ilkeleri çerçevesinde bir çözüme kavuşturulmasını önemsiyoruz." 21 Türkiye, Davutoğlu nu 1 Ekim de tekrar Tahran a göndererek müzakerelere verdiği önemi bir kere daha göstermiştir. 1 Ekim de Cenevre de yapılan müzakereleri tüm taraflar olumlu olarak nitelendirmiş ve müzakerelerin devamına karar vermiştir. Uranyum zenginleştirme programından geri adım atmayacağını her fırsatta dile getiren İran, beklenildiği üzere Cenevre de yeni nükleer tesisini UAEA denetimine açacağını belirtmiştir. Cenevre görüşmelerinin en dikkat çekici sonucu, İran ın güven artırıcı önlemlerin bir parçası olarak uranyum zenginleştirme faaliyetlerini yüzde 5 civarında tutmayı ve zenginleştirilmiş uranyum stokunun çoğunu yüzde 20 oranında zenginleştirilerek Tahran nükleer reaktörü için gerekli yakıta dönüştürülmek üzere ABD ya da Rusya ya gönderilmesini kabul etmiş olmasıdır. 22 Başbakan Erdoğan ın ziyaretinde nükleer meselenin tekrar gündeme gelmesi beklenmektedir. İran tarafının Erdoğan a müzakereler hakkında bilgi vermesi, Erdoğan ın da Türkiye nin müzakere sürecinden duyduğu memnuniyeti dile getirmesi beklenmektedir. 20 Başbakan Erdoğan: Yeni Küresel Düzene İhtiyaç Var, Radikal, 19 Ekim 2009. 21 Davutoğlu: İran'a uygulanacak bir yaptırımdan en çok zarar görecek ülkelerin başında Türkiye gelecek, Mehr News Agency, 2 Ekim 2009. 22 Bkz. Golnaz Esfendiari, Iran Downplays Openness in Nuclear Talks, RFE/RL, 5 Ekim 2009.

Türkiye-İran Güvenlik İşbirliği ve Bölgesel Gelişmeler Türkiye ile İran arasında güvenlik ilişkilerinin niteliği son yıllarda belirgin şekilde değişmiştir. 1990 lı yıllarda PKK terör örgütünün faaliyetleri, Türkiye ile İran arasında ilişkilerin sık sık gerilmesine yol açarken PKK nın varlığı 2000 li yıllarda iki ülke arasında güvenlik alanında işbirliğinin en önemli konusu olmuştur. İki ülke arasında 1990 lı yıllarda Yüksek Güvenlik Komisyonu, Ortak Güvenlik Komitesi ve Güvenlik Alt-Komiteleri kurulmuş olmasına rağmen güvenlik ilişkileri sorunlu seyretmiştir. 23 2002 yılından itibaren PKK nın bir kolu olan PJAK ın İran aleyhine faaliyetlere başlaması bu değişiklikte önemli bir rol oynamıştır. Bu tarihten sonra PKK ya karşı etkin şekilde mücadele etmeye başlamıştır. Başbakan Erdoğan ın Temmuz 2004 teki İran ziyaretinde İran PKK yı bütün yan unsurları ile birlikte terör örgütü ilan etmiştir. İki ülke faaliyetlerini Halkın Mücahitleri Örgütü ne karşı da yoğunlaştırmış ve İran ile Türkiye tutukladıkları örgüt mensuplarını birbirlerine teslim etmişlerdir. İki ülke arasında güvenlik işbirliği yalnızca terör örgütlerine karşı ortak mücadele etmekten ibaret değildir; Uyuşturucu kaçakçılığı, yasadışı göç ve insan kaçakçılığı vb. Türkiye ile İran ın işbirliği yaptığı başka bir güvenlik alanıdır. Nitekim Ahmedinecad ın Türkiye ziyareti sırasında Uyuşturucu Kaçakçılığı, Organize Suçlar ve Terörizmle Mücadele Konusunda İşbirliği Anlaşması imzalanmıştır. Bu anlaşma çerçevesinde uygulamayı izlemek üzere, İran İçişleri Bakan Yardımcısı ve Türkiye İçişleri Bakanlığı Müsteşarının başkanlık edeceği ortak bir komite kurulmuştur. 24 Yine bu anlaşma kapsamında terörizme karşı işbirliğinin güçlendirilmesi amacıyla istihbarat paylaşımı yapılması; her iki ülkeden polis akademisi öğrencilerinin ve öğretim üyelerinin değişimi öngörülmüştür. 25 Bölgesel güvenlik meseleleri, özellikle Irak ın durumu, iki ülke ilişkilerinin gündem maddelerinden birisidir. Irak ın kuzeyinde Kürt devletinin kurulması, Irak ta ortaya çıkan mezhep çatışması ve terör ortamı iki ülkeyi de yakında ilgilendirmiştir. Türkiye ve İran liderleri bir araya geldiklerinde, bölgesel gelişmeler konusunda görüş alışverişinde bulunarak 23 Ankara da, 1989 yılında, iki ülke içişleri bakanları arasında imzalanan "Güvenlik, Sınır Güvenliği, Uyuşturucu ve Psikotrop Maddeler Kaçakçılığı ile Mücadele, İşbirliği ve Konsolosluk Konuları ile ilgili Mutabakat Zaptı" çerçevesinde kurulan Yüksek Güvenlik Komisyonu, iki ülke güvenliğini ve istikrarını bozmaya yönelik faaliyetleri gözden geçirmek, sorunlara çözüm aramak ve gerekli tedbirleri tespit etmek üzere 1994 yılından bu yana faaliyetlerini sürdürmektedir. 24 T.C. İçişleri Bakanlığı Basın ve Halkla İlişkiler Müşavirliği Basın Açıklaması, sayı 2008/73, Ankara, 14 Ağustos 2008. 25 İran polisi türk polisine ders verecek, Gazeteport, 25 Ocak 2009, http://www.gazeteport.com.tr/siyaset/news/gp_374343 (Erişim: 19 Ekim 2009).

Irak konusunda aynı fikirde olduklarını beyan etmektedir. Irak ın toprak bütünlüğünün korunması (bağımsız bir Kürt devletinin kurulmasının engellenmesi), Irak ta demokratik bir yapının tesis edilmesi ve istikrarın sağlanması iki ülke liderlerinin sık sık dile getirdikleri bir husustur. Bu bağlamda Türkiye nin öncülüğünde geliştirilen Irak a Komşu Ülkeler Toplantıları bölge ülkeleri arasında önemli bir işbirliği mekanizması olarak dikkat çekmektedir. Bu durum diğer bölgesel sorunlar için de geçerlidir; Türk ve İranlı liderlerin görüşmelerinde bir takım bölgesel sorunlar gündeme gelse de bu söz konusu krizden duydukları kaygılar ile üzüntünün paylaşılması ve sorunun uluslararası normlar çerçevesinde (kimi zaman) bölgesel örgütler tarafından çözülmesini temenni etmek tarzında seyretmektedir. Bunun dışında iki ülke arasında bölgesel güvenlik sorunlarını ele alan ayrıca bir işbirliği mekanizması bulunmamaktadır. Bununla birlikte Türkiye İran ilişkilerine paralel olarak, hatta ondan daha hızlı şekilde Türkiye Suriye ve Türkiye Irak ilişkilerinin de geliştiği görülmektedir. Suriye nin İran ile güçlü bir şekilde ittifak ilişkisi, keza İran ın Irak ile yakın ilişkileri Ortadoğu da yeni bir yapılanmanın habercisi gibi durmaktadır. Ağustos ayında Irak ile Suriye arasında patlak veren krizin ardından Türkiye arabulucu olarak devreye girmiş ve iki ülke arasındaki sorunların diplomatik yöntemlerle çözümlenmesi için Türkiye nin de içinde yer alacağı üçlü bir danışma mekanizmasının kurulmasını önermiştir. 26 İran ise hem bu sürecin dışında kalmamak için hem de kendi bölge politikası çerçevesinde ortak problemlerin çözümü amacıyla Türkiye, Irak, Suriye ve İran arasında dörtlü bir yapının kurulmasını istemektedir. 27 Sonuç Türkiye İran ilişkileri son on yılda büyük ölçüde iyileştiği ve ilişkilerin niteliğinin değiştiği görülmektedir. 1980 li ve 1990 lı yıllar boyunca iki ülke ilişkilerinde belirleyici olan ideolojik tartışmalar ve karşılıklı güvenlik kaygılarının yerini 2000 li yıllarda ekonomik ilişkiler ve üçüncü taraflardan kaynaklanan güvenlik sorunlarına karşı işbirliği çabaları almıştır. İkili ilişkilerdeki bu değişim hem Türkiye nin hem de İran ın birbirlerine yönelik politikalarda değişikliğe gitmesi, ideolojinin etkisinin karşılıklı olarak azaltılmasıyla mümkün olmuştur. Ayrıca iki ülkenin coğrafi konumları ve ekonomik ihtiyaçları, enerji ve iktisadi alanlarda işbirliği yapılmasını kaçınılmaz kızmıştır. Son dönemde ortaya çıkan bazı 26 Bkz. V. Ayhan, Irak Suriye Arası Mekik Diplomasisi; Türkiye nin Arabuluculuğu, Ortadoğu Analiz, cilt 1, sayı 9 (Eylül 2009), ss.8-15. 27 Iran urges Turkey to set up four-way mechanism, Hurriyet Daily News, 8 Eylül 2009.

bölgesel gelişmeler de Türkiye ile İran arasındaki iyi ilişkilerin perçinlenmesine katkıda bulunmuştur. Özellikle Irak taki istikrarsızlık ve iki ülkenin çıkarlarının bir ölçüde örtüşmesi Türkiye ile İran arasında işbirliğini güçlendirmiştir. Bu arada Türkiye nin Ortadoğu politikasında bazı değişikliklere giderek İsrail e mesafe koyması ve ABD den bağımsız bir politika izlemesi de iki ülke arasındaki yakınlaşmaya katkıda bulunmuştur. Bununla birlikte Türkiye ile İran arasındaki ilişkilerin iyileşmesi, Türkiye nin Irak ve Suriye ile ilişkilerinin gelişmesinden daha öncesine dayanmasına karşın henüz stratejik işbirliği düzeyine gelmemiştir. İki ülke arasında ekonomik ilişkilerin derinleşmesine ve diplomatik ilişkilerin yoğunlaşmasına karşın işbirliği alanları genişletilememiştir. Bunun en çarpıcı olarak gözlemlendiği husus kültürel ilişkilerdir. 2009 yılının iki ülke cumhurbaşkanları tarafından Türkiye-İran Kültür Yılı ilan edilmesine karşılık bu konuda önemli bir faaliyet gerçekleştirilmemiştir. Bu durum birkaç şekilde açıklanabilir: Bir kere ideolojik farklılık iki ülke ilişkilerinde sorun olmaktan çıkmaya başlamasına rağmen, iki ülke ilişkilerinin stratejik düzeyde gelişmesinin önünde engel olarak durmaya devam etmektedir. İkincisi, Türkiye bölgesel politikalarında bir takım değişiklikler yapmıştır ancak esas itibariyle ne Filistin, ne Irak ne de diğer meselelerde İran ile tam olarak aynı noktaya gelmemiştir. Son olarak, iki ülke arasında bölgesel rekabetin yumuşak güç unsurları üzerinden devam ettiği, bu durumunda iki ülke ilişkilerinin stratejik düzeye çıkmasını engellediği görülmektedir. Başbakan Erdoğan ın 26-27 Ekim de İran a yapacağı ziyaret şüphesiz iki ülke ilişkilerinin gelişmesine katkıda bulunacaktır; ancak bu katkının ikili ekonomik ilişkiler ve enerji işbirliği ile sınırlı kalması beklenmektedir.