Çoğuldizge Kuramı Ünal Yoldaş* Giriş Kuram, çeviribilimin en temel unsurlarındandır. Dünyada çeviribilim üzerine çalışan birçok insan mutlak suretle ortaya konulan temel çeviribilim kuramlarından faydalanmakta, bu kuramları kendisi için yol haritası olarak izlemektedir. Hızla gelişen çeviri çalışmaları ve teknikleri, beraberinde ortaya konulan kuramların da gelişmesine ve yayılmasına neden olur. Çeviribilimin en genç kuramlarından birisi olan çoğuldizge kuramının temeli, 1920 li yıllarda Rus dilbilimcilerin çalışmaları ve 1978 yılında Itamar Even Zohar tarafından "The Position of Translated Literature Within the Literary Polysystem" başlıklı makalesi ile oluşturulmuştur. Bu kuram, oluşturulduğu tarihten itibaren günümüze kadar dünyanın birçok ülkesinde geniş araştırma ve çalışmaya konu olmasına karşın ülkemizde yeteri kadar inceleme konusu olmamıştır. Çalışmamda çoğuldizge kuramını seçmemin en önemli sebebi budur. Çoğuldizge kuramını; Itamar Even Zohar, Şehnaz Tahir Gürçağlar ve Saliha Paker in çalışmalarının ışığı altında incelemeye çalışacağım. *Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Mütercim Tercümanlık Bölümü, Çeviri ve Kültürel Çalışmalar ABD, unal.yoldas@hotmail.com 1
Çoğul Dizge Kuramı 1920 li yıllarda Rus dilbilimcileri Tinyanov, Eyhenbaum ve Şklovki tarafından ortaya konulan bu kuram, 1970 li yıllarda Itamar Even Zohar tarafından geliştirilmeye başlandı. Itamar Even Zohar a göre çoğul dizge tarihsel bir süreç içerisinde yer alır. Çoğuldizge, klasikleşmiş dilbilim yaklaşımlarından betimleyici yaklaşımlara geçişin temelini oluşturur. Bu kuramın amacı, toplum içerisinde edebiyatın rolünü belirlemek ve edebiyatın işlevini göstermektir. Çoğuldizge kuramında merkez çevre ilişkisi belirlenerek çeviri yazının hangi pozisyonda olduğu araştırılır. Çoğuldizge kuramı ile ilgili 1978 yılında Itamar Even Zohar yayımladığı The Position of Translated Literature Within the Polysystem başlıklı makalesinde çevirinin ulusal kültürlerin biçimlenmesinde önemli bir işleve sahip olduğunu belirtir ve çeviri edebiyatın ayrı bir dizge olarak incelenmesi gerektiğini vurgular. Itamar Even Zohar 1987 yılında yayımladığı diğer bir makalede çoğuldizgede egemen olan durumun çevrilecek yapıtların seçimini belirlediği saptanmıştır. Buna göre çevirisi yapılacak metinler, yeni yaklaşımlarla aralarındaki uyuma göre ve erek edebiyatta görecekleri yeni işleve göre seçilirler. Çevrilecek yapıtın yeni bir işlev kazanması Even Zohar a göre (1987: 59) üç durumda görülür: 1) Çoğul dizge henüz oluşmamışken veya yerleşme sürecindeyken. 2) Edebiyat çevresel etkilere açık ve güçsüz bir durumdayken. 3) Edebiyatta dönüm noktaları, bunalımlar veya yazınsal boşluklar yaşanırken. 1 Çevirisi yapılmış olan metinler, edebiyat dizgesi içerisinde farklı konumlarda yer alabilirler. Bazı çeviri metinler merkez konumundayken, bazıları çevre konumunda yer alır. Bu durum da çevirmenlerin stratejilerini etkilemektedir. Çeviri metinlerin konumu ve çeviri stratejileri arasında tanımladığı ilişkilerle Even Zohar çeviri metinlerin tek başlarına var olmadıklarını, diğer metinlerin 2 oluşturduğu bir ilişkiler ağının içerisinde yer alacaklarını vurgulamıştır. 1 Even Zohar, I. (1990). The Position of Translated Literature within the Literary Polysystem. Poetics Today, 11 (1), 59. http://isites.harvard.edu/fs/docs/icb.topic84298.files/required_readings/even_zohar.pdf adresinden 16 Aralık 2015 tarihinde alınmıştır. 2 Gurcaglar, S. (2014). Çoğuldizge Kuramı. In Cevirinin ABC'si (2. baskı, s. 131). Istanbul: Say Yayınları. 2
Çoğuldizge açısından hangi dilden, ne gibi çeviriler yapıldığı sorusu incelendiğinde, ilk olarak hangi ülkenin dilinin merkez ya da saygın konumda olduğunu tespit etmek gerekir. Örneğin; tanzimat sonrası Osmanlı İmparatorluğu nda çevirmenlerin Fransız Edebiyatı ndan çeviri yapması, Fransız Edebiyatı nın o dönemde merkez ya da saygın konumda bulunmasındandır. Cumhuriyet Dönemi ne yaklaşıldığında İngilizceden gazetelerde tefrika halinde yayımlanan polisiye türü romanlar sayısal olarak daha fazla okuyucu kitlesine sahip olmuştur. Geçen sürede merkez ya da saygın konumda olan Fransızca nın yerini İngilizce ye bıraktığını görüyoruz. Buna göre eğitimli, saygın insanlara seslenen çevirmenler her ne kadar Fransızca da saygın eserleri kaynak odaklı bir yöntem ile çevirmeye yönelse de, gerçekte hangi dizgenin baskın çıkacağına okur kitlesi karar verir. 1990 lı yıllara gelindiğinde Itamar Even Zohar çoğuldizge kuramını yeni bir çerçeve içerisine yerleştirmiştir. Even Zohar ortaya koyduğu yeni sisteme kültür repertuvarı adını vermiştir. Kültürün tek başına oluşmadığı, toplumun içerisindeki farklı unsurlardan etkilendiğini ve bir bütün olarak düşünülmesi gerektiğini ifade etmiştir. Kültür repertuvarının oluşması için iki temel şart vardır: Birincisi dışarıdan alım, diğeri dışarıya aktarımdır. Bu iki unsur birbirinden tamamen bağımsız değildir. Çünkü üretimin dışarıdan alım yolu ile gerçekleşebileceği düşüncesidir. Even Zohar Repertuvarın, özgün yaratı ya da başka dizgelerden ithal aracılığıyla oluşturulabileceğini dile getirmiştir. 3 Çoğuldizge kuramı, betimleyici çeviri araştırmaları için önemli bir temel oluşturmaktadır. Dünyada 1980 li yıllardan bu yana yapılan çeşitli araştırmalar çoğuldizge yaklaşımından yararlanarak çeviri olgusunu tarihsel ve toplumsal bir bağlama oturtmayı başarmıştır. Bu bağlamlar oluşturulurken yargılayıcı, iyi ya da kötü, gibi yaklaşımların getirildiği bir çevreden kaçınılmış, çeviri olguları ve onları çevreleyen toplumsal ortam betimlenerek bu ortamların oluşmasına yol açan koşullar açıklanmaya çalışılmıştır. Çoğuldizge kuramı 1980 den beri yapılan çeşitli araştırmalarda faydalanılmış, çeviri olgusunu tarihsel ve toplumsal bir bağlamda oturtmayı başarmıştır. Ülkemizde ilk olarak 1980 li yıllarda incelenmeye başlanmıştır. Saliha Paker in Itamar Even Zohar ın The Position of Translated Literature Within the Literary Polysystem 3 Paker, S. (1987). The Position of Translated Literature Within the Literary Polysystem Yazınsal Çoğuldizge İçinde Çeviri Yazının Durumu (Çev. Saliha Paker). Adam Sanat. S.192 3
isimli makalesini Türkçe'ye çevirmesiyle ilk adım atılmıştır. 1987 yılında ise Saliha Paker, çoğuldizge kuramının Türkiye deki ilk uygulamasını gerçekleştirmiş, Türk çeviri incelenmesinde, çoğuldizge kuram ve kavramlarından yararlanan ilk araştırmacı olmuştur. 4
Sonuç Çoğuldizge kuramının oluşması ile birlikte, betimleyici incelemelere ilgi artmış; çevirilerin sistemdeki rolünü anlamak için sadece kaynak ve erek metnin incelenmemesi gerektiği anlaşılmış; çeviri çalışmalarının bir kültür repertuvarı olduğu, yapılan araştırmalarda ve çevirilerde merkez çevre ilişkisi çevirisi yapılacak metnin seçiminde etkili olduğu anlaşılmıştır. Çoğuldizge oluşturulduktan sonra çeviri olgusunun toplumsal bir bağlamda incelenmesine neden olmuştur. Itamar Even Zohar ın bu kuram ile birlikte çeviribilimine sistem kavramını yerleştirmiş ve onun kabul edilebilirlik yolunda ilk adımını atmıştır. Çoğuldizge kuramı bağlamında; çeviri yazılar, tefrikalar, romanlar, öyküler ve diğer edebi eserler incelenebilmekte; herhangi bir toplumda çoğuldizgenin hangi konumda ( merkez çevre) olduğu saptanabilmektedir. 5
Kaynakça 1) Even Zohar, I. (1990). The Position of Translated Literature within the Literary Polysystem. Poetics Today, 11 (1), 59. http://isites.harvard.edu/fs/docs/icb.topic84298.files/required_readings/even_zohar. pdf adresinden 16 Aralık 2015 tarihinde alınmıştır. 2) Gurcaglar, S. (2014). Çoğuldizge Kuramı. In Cevirinin ABC'si (2. baskı, s. 131). Istanbul: Say Yayınları. 3) Paker, S. (1987). The Position of Translated Literature Within the Literary Polysystem Yazınsal Çoğuldizge İçinde Çeviri Yazının Durumu (Çev. Saliha Paker). Adam Sanat. S.192 6