1 ÜLKEMİZDE VE DÜNYADA KADıN SAĞLıĞı Araş. Gör. Kevser Özdemir
Kadın Sağlığı 2/30 Kadın sağlığı, kadının doğumdan ölümüne kadar olan süredeki tüm sağlık durumunu kapsar. Kadın sağlığı hizmetlerindeki çağdaş yaklaşım, yaşam boyu, bütün yaş gruplarını ve etkileyen tüm faktörleri göz önüne alan kapsamlı bir yaklaşımdır. Bu yaklaşımda doğumdan ölüme kadar kadının yaşamının bir bütün olarak ele alınması gerektiği; yaşama sağlıklı başlamanın ilk adım olduğu, bireyin sağlık gelişiminin birçok faktörün kümülatif etkisiyle oluştuğu, bireylerin sağlıklarıyla ilgili şu andaki durumlarının bir önceki dönemin bir sonucu, bir sonraki dönemin ise bir nedeni olduğu önemle vurgulanmaktadır.
3/30 Halen 6,5 milyarı aşan dünya nüfusunun yarısını oluşturan kadınların sağlık durumunu incelerken; hastalık ve sakatlık yönünden olduğu kadar, ruhsal ve sosyal yönden de tam bir iyilik halinin olup olmaması ve kadınların "tam iyilik durumlarını" etkileyen faktörler yönünden de sorunu irdelemek ve tanımlamak gerekmektedir. Dolayısı ile kadın sağlığı biyolojik etkenlerin yanında, sosyal ve siyasal süreçlerden etkilenmektedir. Kadın sağlığını üreme sağlığı ile bir tutan anlayış yerine, toplumsal cinsiyet kavramını da içine alan yeni yaklaşımlar kadın sağlığının başlıklarını değiştirmektedir.
Bu kapsamda; 4/30 erken evlilikler ve ergen gebelikler cinsel yolla bulaşan hastalıklar kadın kanserleri yaşlanan kadının sağlığı sigara, madde bağımlığı ve kadın kadının ruh sağlığı kronik hastalıklar beslenme acil bakım sağlık bakımına ulaşım ve kadın anne ve yeni doğan bebek ölümleri cinsiyet eşitsizliğinden kaynaklı sağlık sorunları kadına yönelik şiddet cinsel taciz ve tecavüz, namus cinayetleri vb konular ele alınmalıdır.
5/30 Kadın sağlığı konusunda hizmet sunumunda ilkesel olarak kabul edilmiş olsa bile, özellikle gelişmekte olan ülkelerde "bütüncül" bir yaklaşım yerine, doğurganlık dönemine odaklanmış "geleneksel" yaklaşım hakimiyetini sürdürmektedir. Bu konuda adölesanlar, menopoz-menopoz sonrası dönemdeki kadınlar ve yaşlı kadınlar en ihmal edilen grupları oluşturmaktadır.
6/30 Geleneksel olarak kadın sağlığı hizmetleri, özellikle kadınların üreme çağında, özellikle kontrasepsiyon ve güvenli-sağlıklı doğuma odaklanmıştır. Bu yaklaşım ana-çocuk sağlığı sorunlarının yoğun yaşandığı ve anne ve bebek ölümlerinin yüksek olduğu bölgelere uygun bir yaklaşımdır. Ancak, geleneksel bakışın tersine, kadın sağlığının yalnızca üremeye/ doğurganlığa ilişkin sağlık olmayıp, bundan çok daha fazla olduğunun kavranması önemlidir.
7/30 Kadın sağlığı sorunları ülkelerin gelişmişlik düzeyine göre farklı boyutlarda yaşanıyor olmasına karşın, sorunlar evrenseldir ve uluslararası toplum tarafından küresel düzeyde ele alınmaktadır.
Kadın Sağlığının Önemi 8/30 Kadın sağlığı kadının hayatındaki birçok faktörden etkilenir; ailesi, akrabalık ilişkileri, çalışma hayatı, dini inanışları ve toplum. Son yıllarda yapılan çalışmalar kadınların sağlık ya da hastalık durumlarının erkeklerden farklı olarak cinsiyet ve eğitim gibi faktörlerden etkilendiğini desteklemektedir.
9/30 Türkiye de yaşam kalitesi ile ilgili göstergelerden biri olan doğuşta beklenen yaşam süresi kadınlar için artmakla birlikte, her iki cinsiyetin de eşit hizmet aldığı gelişmiş ülkelerden düşüktür. Kadın ve erkeğin üreme ile ilgili hastalık yükleri incelendiğinde; kadınlar üreme sağlığı sorunlarını erkeklerden çok daha fazla yaşarlar ve bu duyarlılık üreme çağında daha da artar. Cinsiyete göre üreme sağlığı hastalık yükü incelendiğinde; kadının hastalık yükü (% 36,6), erkeğin yükünün (% 12,3) üç katı olduğu görülür.
10/30 Nüfusun yarısından fazlasını oluşturan kadın ve kız çocuklarının, çocukluktan başlayarak sosyal, ruhsal ve fiziksel anlamda sağlıklı olması ve sağlıklarını koruyabilme olanaklarına sahip olmaları, onların toplum yaşamına katılımları ve etkin bireyler olabilmelerini sağlayacak gerekli unsurlardan biridir. Bu alanda başarıya ulaşılabilmesi için kadın ve kız çocuklarının sağlığının, genel sağlık kavramı içerisinde ayrı bir öneminin ve yerinin olması gerekmektedir.
Kadın Sağlığı ve Toplumsal Cinsiyet 11/30 Bir toplumun uygarlık düzeyini öğrenmek isterseniz o toplumdaki kadının durumuna bakınız. Stuart Miller
12/30 Kadın ve erkeğin biyolojik cinsiyeti ve üremeye ilişkin fizyolojik fonksiyonlarının farklılığı ve getirdiği yüklerin yanı sıra, toplumun kendilerine biçtiği "toplumsal cinsiyet" rolünden kaynaklanan ve sağlıklarını olumsuz etkileyen faktörler mevcuttur. Bu olumsuzlukların boyutu toplumdan topluma değişmekle birlikte, özellikle gelişmekte olan ülkelerde "kadın" yönünden olumsuzlukların boyutu daha da büyüktür.
13/30 Cinsiyeti nedeni ile toplumun "kadın cinsiyetine" biçtiği rol ve beklentileri, sonuçta kadınların insan hakları kapsamındaki bazı haklarını elde edememesine, kullanamamasına yol açmaktadır. Bu durum, toplumlarda kadın sağlığı için adeta kısır bir döngü oluşturmaktadır.
14/30 Günümüzde iyi bilinen bilimsel bir gerçek; kadının toplumsal statüsü ile sağlığı arasında doğrusal keskin bir ilişkinin olmasıdır. Eğer bir toplumda kadın, eğitimsiz, kazanç getiren bir işte çalışmıyor, pek çok sosyal olayda fırsat eşitliliğinden yoksun, sadece doğurganlık kimliği ön planda ise, bu toplumlarda kadının sağlıklı olması da söz konusu değildir.
15/30 Toplumsal cinsiyet hem kadınların, hem de erkeklerin yaşamını şekillendirir ve sonuçta bu çeşitlilik sadece "farklı olmaktan" öte, kaynaklara ulaşma ve elde etmede cinsiyetler arasında eşitsizlikleri de belirleyen bir anlam taşır. Bu eşitsizlik en belirgin olarak gelir dağılımında kendini gösterir. Bugün dünyadaki yoksulların % 70'ini kadınlar oluşturmaktadır. Birçok kadın çalışma olanağı bulamazken, çalışan kadınlar da ancak erkek kazancının ortalama 3/4'ü kadar bir ücret kazanmaktadırlar.
16/30 Toplumsal cinsiyet rol kalıplarıyla ilgili olarak, "kadın olmaya" kültürel yönden daha az değer verilmesi söz konusudur. Bu durum kadının yaşamını ve sağlığını olumsuz etkilemektedir. Kadın ve kız çocuklarına aile ve toplum tarafından verilen düşük değer, dünya istatistiklerinde "okur-yazarlık durumunda" belirgin olarak kendini göstermektedir. Geçen yirmi yılda önemli atılımlar yapılmasına rağmen, dünyada hala ilkokula başlamayan 130 milyon çocuğun çoğunluğunu (2/3'ünü) kızlar oluşturmaktadır.
17/30 Toplumsal cinsiyet ayrımcılığının en çarpıcı olumsuz sonucu sağlık hizmetlerinden yararlanmada ortaya çıkmaktadır. 46 ülkede yapılan bir araştırmada; ülkede kadınların okur-yazarlık oranının %1 artırılmasının, çocuk ölümlerini önlemede o ülkedeki doktor sayısının %1 artırılmasına göre 3 kat daha fazla etkili olduğu bulunmuştur.
18/30 Toplumsal cinsiyet ayrımcılığı sonucu özellikle kadınların düşük statüde olması en fazla onların doğurganlık davranışını etkilemektedir. Yapılan bir araştırmaya göre; anneleri eğitimsiz olan çocuklar arasında bebek ölüm hızı, anneleri en az ilkokul mezunu olan çocuklara göre 1.6 kez daha fazladır. Eğitimi olmayan kadınlar, en az ilkokul mezunu olan kadınlara göre 1 fazla, en az ortaokul mezunu kadınlara göre 2.5 fazla doğum yapmaktadır. Aynı şekilde, kadının statüsü iyileştikçe obstetrik hizmetlerden yararlanma oranı da artmaktadır.
19/30 Bu tür örnekler çoğaltılabilir. Kadının statüsü ile üreme sağlığı arasında doğrudan bir ilişki mevcuttur. Statüsü yükselen kadın toplumdaki görevlerinin bilinci ile yaşamın birçok alanında toplumun her birimi için adeta bir asansör görevi yapabilmektedir
Kadın Sağlığını Etkileyen Olumsuzluklar 20/30 Temel sağlık hizmetleri kapsamında ele alınması gereken kadın sağlığı hizmetleri süreklilik ve bütünlük içerisinde ele alınmalıdır. Kadın sağlığında, kadın hayatının evreleri dikkate alınarak, intra-uterin dönemden başlayıp, çocukluk, doğurganlık dönemi, menopoz-menopoz sonrası dönem ve yaşlılık dönemine kadar uzanan bir bütünlük içerisinde, mevcut ve potansiyel sağlık sorunlarının ele alınması ve verilecek hizmetlerin de bu açıdan "süreklilik" göstermesi gerekir.
Yaş Dönemlerine Göre Sorunlar 21/30 Çocukluk Dönemi: Ergenlik (Adolesan) Dönemi (10-19 yaş) Erişkinlik Dönemi (15-49 yaş) Menopoz ve menopoz sonrası dönem (50+ yaş) Cinsiyet seçimi Gebeliğin istenmemesi İsteyerek düşükler Malnutrisyon Enfeksiyonlar İhmal, hizmetten yararlanamama Morbidite ve mortalite hızlarının artması (özellikle 2-5 yaşta) Menarş Toplumsal baskı Cinsel taciz/istismar İstenmeyen gebelikler İsteyerek düşükler Cinsel yolla bulaşan enfeksiyonlar (CYBE) Anemi/malnütrisyon Madde bağımlılığı (alkol,sigara, uyuşturucu) Paralı seks, Şiddet Gebelik, doğum, doğum sonu komplikasyonlar İstenmeyen gebelikler/ isteyerek düşükler CYBE Anemi/ malnütrisyon Paralı seks / cinsel taciz-istismar/ şiddet Anne ölümleri Menopozal semptomlar Malignensiler Kardiyo vasküler hast. Osteoporoz Desensüs/prolapsus Şiddet (Türkiye de Kadının Durumu, 2008) (Kadın Hekimlik ve Kadın Sağlık Kolu. RAPOR, Basın Açıklamalar, 2008)
Kadın Sağlığı Hizmetlerinin Kapsamı 22/30 Kadın Sağlığı Hizmetlerinin kapsamı: Sorumlu üreme ve cinsel davranış, sorumlu ebeveynlik için bilgilendirme Yaygın aile planlaması hizmetleri, Bilgilendirme-eğitim-iletişim ve danışmanlık Etkin ana sağlığı hizmetleri ve güvenli annelik; doğum öncesi bakım, sağlıklı doğum, doğum sonrası bakım, emzirme Genital yol enfeksiyonlarının (GYE) etkin kontrolü Cinsel yolla bulaşan enfeksiyonların (CYBE) önlenmesi ve AIDS ile mücadele Güvenli olmayan düşüklere son verilmesi ve düşüğe bağlı sonuçlarda gerekenin yapılması Klimakterik dönem Üreme organları kanserlerinin önlenmesi ve tedavisi Adolesan sağlığı ve cinselliği Cinsel taciz ve şiddet Sağlıklı yaşam biçimi ve beslenme Çevresel faktörlerin düzenlenmesi Infertilitenin önlenmesi ve tedavisi Sosyal, kültürel ve davranışsal faktörlerin düzenlenmesi
Dünyada Üreme Sağlığı Sorunları 23/30 Aile planlamasında karşılanmayan gereksinimi olan çift İnfertil Çift Anne ölümleri (yılda) Ciddi maternal hastalık(yılda) Perinatal bebek ölümü(yılda) HIV/AIDS li yetişkin Sağlıksız koşullarda düşük Tedavi edilebilir cinsel yolla bulaşan hastalık vakası(yılda) İnvaziv servikal kanserli kadın Yeni servikal kanser vakası(yılda) Genital mutilasyonlu kadın 120 milyon 60-80 milyon 585 bin 20 milyon 7,2 milyon 20,1 milyon 20 milyon 333 milyon 2 milyon 450 bin 85-110 milyon
Kadın Sağlığında Ebelik 24/30 Kadının fiziksel ve psiko-sosyal sağlığının korunup geliştirilmesi, hastalıkların önlenmesi ve sağlığın bozulduğu durumlarda bakım gereksinmelerinin karşılanmasını içeren bir disiplin olmalıdır.
25/30 Kadının sağlığının korunup geliştirilmesi ve var olan sorunların çözülebilmesi için nitelikli ve ulaşılabilir sağlık bakım hizmetlerine ihtiyaç vardır. Bu hizmetlerin sunumunda sağlık ekibinin bir üyesi olarak hemşire ve ebeler eğitici, danışman, araştırıcı ve uygulayıcı rolleriyle sorumluluk üstlenebilecek yetkili kişilerdir. Kadın sağlığı hizmetlerinin sunumunda ebeliğin ve hemşireliğin yeri ve önemi, gerek DSÖ gerekse UNICEF ve ICN/ICM tarafından ısrarla vurgulanmaktadır.
26/30 Kadınların kendilerine yönelik sunulan sağlık hizmetlerine ulaşılabilirliğinin sağlanması ve bu hizmetlerden yararlanmasının arttırılması, kadınların birçok yönden geliştirilmesine bağlıdır ve bu konuda en önemli rol sağlık personellerine, özellikle de ebelere düşmektedir.
27/30 Ebeler, her türlü sağlık ortamında çalışmakta; nüfusun her kesimi ile ilişki içinde bulunmaktadırlar ve böylece farkında olmadan değişime aracılık etmektedirler. Bu nedenle sağlık bakım sisteminde ve bir bütün olarak toplumda, değişim aracı olmaya son derece elverişli konumdadırlar. Bu rolleri ile kadınların sağlığa ilişkin olumlu bilgi ve tutumlar geliştirmesinde ve olumsuz olanların değiştirilmesinde kilit görevindedirler
Kadın sağlığı alanında ebenin hizmetlerindeki amaçlar şöyle sıralanabilir; 28/30 Anne ve çocuklar başta olmak üzere tüm ailenin sağlığını en üst düzeyde geliştirmek ve korumak Riskli durumlarda erken tanı ve tedaviyi sağlamak Sağlığı etkileyecek çevresel faktörleri düzenlemek Hastalıkları önlemek ve ya erken devrede Hastalık durumunda hayatta kalma, iyileşme ve gelişimi sağlamak Aile Planlaması danışmanlığı yapmak Kadının doğurganlığı ile ilgili ortaya çıkan kriz durumlarında aileyi desteklemek
29/30 Ekip üyeleri ile sürekli işbirliği yapmak Kadın ve ailelere doğru sağlık alışkanlığı kazanmaları konusunda eğitim yapmak Kadının kendi sağlığının sorumluluğunu almasını sağlamak Kadın sağlığı hizmetlerinden en üst düzeyde yararlanmayı sağlamak ve hizmetin kalitesini sürekli geliştirmek için gözlem, çalışma ve araştırmalar yaparak öneriler geliştirmek
30/30 Verilen hizmet türü ne olursa olsun, kadın sağlığını geliştirme programının başarısının sırrı sadece sunulan bilgi ve hizmetin güvenilirliğinde değil, daha önemlisi, sunuluş biçiminde yatmaktadır. Programlar kadınların yaklaşımları, anlayışları ve aynı zamanda kaygıları dikkate alınarak belli bir duyarlılıkla hazırlanmış olmalıdır.