T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI İŞLETME BİLİM DALI FİNANSAL GÖSTERGELERLE BANKALARIN DERECELENDİRİLMESİNE YÖNELİK BİR MODEL YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan Başak Berçin DOĞAN Tez Danışmanı Prof. Dr. Metin Kamil ERCAN Ankara 2011
ONAY Başak Berçin DOĞAN tarafından hazırlanan Finansal Göstergelerle Bankaların Derecelendirilmesine Yönelik Bir Model başlıklı bu çalışma, 27/10/2011 tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda oybirliği ile başarılı bulunarak jürimiz tarafından İşletme Anabilim dalında Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmiştir. Başkan Prof. Dr. Ahmet AKSOY Üye (Danışman) Prof. Dr. Metin Kamil ERCAN Üye Prof. Dr. Mustafa Ömer İPÇİ
i ÖNSÖZ Finansal istikrar, finansal sistemin sağlıklı ve istikrarlı işlemesine, ekonomideki kaynakların üretkenliğine ve risklerin uygun bir şekilde yönetimine katkı sağlamaktadır. Yaşanan finansal krizlerin yüksek maliyeti finansal istikrarın önemine işaret etmektedir. Piyasalarda yaşanan olağanüstü durumlar ekonominin en önemli yapı taşlarından biri olan bankaların, güvenli ve istikrarlı bir çalışma ortamı açısından önemini daha da belirginleştirmiştir. Bankacılık sisteminin iyi bir risk yönetimi ile güven unsurunu kaybetmeden işleyişini sürdürmesi finansal piyasaların canlılığı açısından çok önemlidir. Bu bağlamda, bankacılık sisteminin işleyişine ilişkin bağımsız, tarafsız ve adil değerlendirmeleri içeren derecelendirme kavramının önemi şüphesizdir. Bu çalışmada, finansal sistemin en önemli oyuncuları arasında yer alan bankaların borç ödeme güçlerini yansıtan bir model oluşturmak suretiyle başta yatırımcılar ve araştırmacılar olmak üzere ilgili tüm tarafların bilgi edinmelerine katkı sağlamak amaçlanmıştır. Çalışmamın tüm aşamalarındaki değerli katkılarından dolayı sayın hocam Prof. Dr. Metin Kamil ERCAN a, bu çalışmayı gerçekleştirecek bilgi birikimine ulaşmamdaki katkı ve emeklerinden dolayı Dr. Güler KOÇBERBER ve Dr. Eşref Savaş BAŞÇI ya, analiz çalışmalarımdaki tamamlayıcı görüş ve önerilerinden dolayı Yrd. Doç. Dr. Murat ATAN a, manevi destekleri ile bulduğum güçten dolayı tüm aileme teşekkürü borç bilirim.
ii İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... i İÇİNDEKİLER... ii KISALTMALAR... vi TABLOLAR... vii GİRİŞ... 1 BİRİNCİ BÖLÜM DERECELENDİRME KAVRAMI, TARİHSEL GELİŞİMİ VE BAZI DERECELENDİRME KURULUŞLARI 1.1 DERECELENDİRME TANIMLARI... 5 1.2. DERECELENDİRMENİN TEMEL ÖZELLİKLERİ... 7 1.3. DERECELENDİRME ÇEŞİTLERİ... 9 1.3.1. Vadelerine Göre Derecelendirme... 9 1.3.1.1. Kısa Vadeli Derecelendirme... 9 1.3.1.2. Uzun Vadeli Derecelendirme... 9 1.3.2. Türlerine Göre Derecelendirme... 10 1.3.2.1. Uluslararası Döviz Cinsinden Derecelendirme... 10 1.3.2.2. Uluslararası Yerel Para Cinsinden Derecelendirme... 10 1.3.2.3. Ulusal Yerel Para Cinsinden Derecelendirme... 10 1.4. DERECELENDİRMENİN AMAÇLARI VE YARARLARI... 11 1.5. DERECELENDİRMENİN ÖNEMİ... 13 1.5.1. Yatırımcılar ve Fon Sahipleri Açısından Önemi... 13 1.5.2. Para ve Finans Otoriteleri Açısından Önemi... 13 1.5.3. Ülke Ekonomisi Açısından Önemi... 14 1.5.4. Özelleştirme Açısından Önemi... 14 1.5.5. Sermaye Piyasası ve Borsa Açısından Önemi... 15 1.5.6. Şirketler Açısından Önemi... 16 1.5.7. Bankalar Açısından Önemi... 16 1.6. DERECELENDİRMENİN TARİHÇESİ VE GELİŞİMİ... 17 1.6.1. Derecelendirmenin Türkiye'de Gelişimi... 20 1.7. ÇEŞİTLİ DERECELENDİRME KURULUŞLARI... 24 1.7.1. Türkiye de Yetkilendirilen Uluslararası Derecelendirme Kuruluşları 24 1.7.1.1. Standards and Poor's Corp.... 24 1.7.1.2. Moody s Investor Service Inc.... 25 1.7.1.3. Fitch Ratings Ltd... 26 1.7.1.4. RiskMetrics Group Inc.... 27
iii 1.7.2. Türkiye de Kurulan Derecelendirme Kuruluşları... 28 1.7.2.1. Fitch Ratings Finansal Derecelendirme Hizmetleri A.Ş.... 28 1.7.2.2. JCR Avrasya Derecelendirme A.Ş... 28 1.7.2.3. TCR Kurumsal Yönetim ve Kredi Derecelendirme A.Ş.... 29 1.7.2.4. Saha Kurumsal Yönetim ve Kredi Derecelendirme Hizmetleri A.Ş.... 30 1.7.2.5. Kobirate Uluslararası Kredi Derecelendirme ve Kurumsal Yönetim Hizmetleri A.Ş.... 31 1.7.2.6. TURKRATING İstanbul Uluslararası Derecelendirme Hizmetleri A.Ş.... 32 İKİNCİ BÖLÜM DERECELENDİRME SÜRECİNİN AŞAMALARI, ÜCRET POLİTİKALARI VE UYGULAMA ALANLARI 2.1. DERECELENDİRME SÜRECİNİN AŞAMALARI... 33 2.1.1. Derecelendirme İçin İlk Temasın Kurulması... 34 2.1.2. Bilgilerin Toplanması, Değerlendirilmesi ve Karşılıklı Görüşmeler.. 34 2.1.3. Derecenin Belirlenmesi, Firmaların İtiraz Hakkı ve Firma Dosyasının Hazırlanması... 36 2.1.4. Derecelerin Zamanla Gözden Geçirilmesi ve Değiştirilmesi... 37 2.2. DERECELENDİRMEDE ÜCRET POLİTİKALARI... 38 2.3. DERECELENDİRMENİN UYGULAMA ALANLARI... 39 2.3.1. Borçlu Derecelendirmesi... 39 2.3.1.1. Ülke Derecelendirmesi... 40 2.3.1.2. Kurum Derecelendirmesi... 40 2.3.2. Borç Derecelendirmesi... 41 2.3.2.1. Tahvil Derecelendirmesi... 41 2.3.2.2. Hisse Senedi Derecelendirmesi... 41 2.3.2.3. Yatırım Fonlarının Derecelendirmesi... 42 2.3.2.4. Proje Derecelendirmesi... 42 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM DERECELENDİRME SÜRECİNDE İNCELENEN KONULAR VE DERECELENDİRMEYİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER 3.1. ÜLKE RİSKİ FAKTÖRLERİ... 45 3.1.1. Politik Risk... 46 3.1.2. Ekonomik Risk... 47 3.1.2.1. Borç Yükü... 48
iv 3.1.2.2. Döviz Rezervi... 48 3.1.2.3. Ödemeler Dengesi Esnekliği... 49 3.1.2.4. Makro Ekonomik Politikalar... 49 3.2. ENDÜSTRİ RİSKİ FAKTÖRLERİ... 49 3.2.1. Endüstrinin Ekonomideki Yeri... 51 3.2.2. Yurt İçi ve Yurt Dışı Rekabetin Derecesi... 52 3.2.3. Yasal Düzenlemeler... 53 3.2.4. Teknolojik Değişmeler... 53 3.2.5. Maliyet Faktörleri... 54 3.2.6. Endüstriye Giriş Kolaylığı... 55 3.3. FİRMA RİSKİ FAKTÖRLERİ... 55 3.3.1. Yönetimin Kalitesi ve Yönetim Stratejileri... 56 3.3.2. İşletme Faaliyetlerinin Değerlendirilmesi... 57 3.3.2.1. Pazar Payı... 58 3.3.2.2. Büyüme Trendi... 58 3.3.2.3. Faaliyet Etkinliği... 59 3.3.2.4. Diğer Faktörler... 59 3.3.3. Muhasebe Uygulamaları... 60 3.3.4. Finansal Durum... 61 3.3.4.1. Oran Analizi... 61 3.3.4.2. Nakit Akım Analizleri... 62 3.3.4.3. Finansal Yönetim Politikalarının İncelenmesi... 63 3.3.4.4. Finansal Kaldıraç... 64 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM BANKALARDA DERECE NOTU MODELLEMESİ 4.1. LİTERATÜR TARAMASI... 66 4.2. ARAŞTIRMANIN AMACI... 75 4.3. ARAŞTIRMANIN ÖNEMİ... 75 4.4. ARAŞTIRMANIN KAPSAMI... 76 4.5. ARAŞTIRMANIN VARSAYIMLARI... 77 4.6. ARAŞTIRMANIN SINIRLILIKLARI... 77 4.7. ARAŞTIRMADA KULLANILAN DEĞİŞKENLER... 77 4.8. ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ... 81 4.8.1. Panel Veri Analizi... 83 4.8.1.1. Panel Veri Modelleri... 87 4.8.1.2. Sabit Etkiler Modeli... 88 4.8.1.3. Tesadüfi Etkiler Modeli... 89 4.8.2. Çoklu Regresyon Analizi... 90
v 4.8.2.1. Regresyon Analizinde Kullanılan Değişkenler... 91 4.8.2.2. Model Denklemi... 91 4.8.2.3. Parametre Tahmini... 92 4.8.2.4. Çoklu Doğrusal Regresyon Analizinde Hipotez Testi... 93 4.8.2.5. Belirlilik Katsayısı... 93 4.8.2.6. Regresyon Modelinde Yer Alacak Değişkenlerin Seçimi... 94 4.8.2.7. Çoklu Regresyon Analizi Varsayımları... 95 4.8.3. Faktör Analizi... 98 4.8.3.1. Faktör Analizinin Aşamaları... 99 4.8.4. Korelasyon Analizi... 103 4.8.4.1. Pearson un Korelasyon Katsayısı... 103 4.8.4.2. Spearman Sıra Korelasyon Katsayısı... 104 4.9. İSTATİSTİKİ ANALİZLER VE SONUÇLARI... 105 4.9.1. Faktör Analizi Sonuçları... 106 4.9.2. Çoklu Regresyon Analizi Sonuçları... 119 4.9.3. Panel Veri Analizi Sonuçları... 132 4.9.4. Modelin Geçerliliğinin Test Edilmesine İlişkin Olarak Gerçekleştirilen Analiz Sonuçları... 135 4.9.4.1. Veri Setinde Yer Alan Bankalar İçin Derece Notlarının Karşılaştırılması... 135 4.9.4.2. Veri Setinde Yer Almayan Bankalar İçin Derece Notlarının Karşılaştırılması... 143 SONUÇ... 150 KAYNAKÇA... 157 EKLER... 165 ÖZET... 205 ABSTRACT... 207
vi KISALTMALAR ABD : Amerika Birleşik Devletleri BDDK : Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu Bkz. : Bakınız ECAI : Bağımsız Derecelendirme Kuruluşları (External Credit Assessment Institutions) Fitch : Fitch Investor Service GSMH : Gayri Safi Milli Hasıla HM : Hazine Müsteşarlığı İMKB : İstanbul Menkul Kıymetler Borsası JCR : Japon Credit Rating Agency MB : Merkez Bankası Moody s : Moody's Investor Service NRSRO : Ulusal Düzeyde Kabul Gören İstatistiki Derecelendirme Organizasyonu (Nationally Recognized Statistical Rating Organizations) OECD : Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü (Organization for Economic Cooperation and Development) SEC : ABD Sermaye Piyasası Kurulu (Securities and Exchange Commission) S&P : Standard & Poor's SPK : Sermaye Piyasası Kurulu a.g.e : Adı Geçen Eser
vii TABLOLAR Tablo 1. Bazı Derecelendirme Şirketlerinin Kuruluş Yerleri ve Tarihleri... 20 Tablo 2. Araştırma Kapsamında Kullanılan Finansal Oranlar... 78 Tablo 3. Fitch Tarafından Verilen Notların Rakamsal Dönüşümleri... 81 Tablo 4. Araştırma Kapsamındaki Bankaların Aktif Büyüklüklerine Göre Sektör Payları... 105 Tablo 5. 2003 Yılı İçin Toplam Açıklanan Varyans... 108 Tablo 6. 2003 Yılı İçin Elde Edilen Faktörler ve Değişkenleri... 108 Tablo 7. 2004 Yılı İçin Toplam Açıklanan Varyans... 110 Tablo 8. 2004 Yılı İçin Elde Edilen Faktörler ve Değişkenleri... 110 Tablo 9. 2005 Yılı İçin Toplam Açıklanan Varyans... 112 Tablo 10. 2005 Yılı İçin Elde Edilen Faktörler ve Değişkenleri... 112 Tablo 11. 2006 Yılı İçin Toplam Açıklanan Varyans... 114 Tablo 12. 2006 Yılı İçin Elde Edilen Faktörler ve Değişkenleri... 114 Tablo 13. 2007 Yılı İçin Toplam Açıklanan Varyans... 116 Tablo 14. 2007 Yılı İçin Elde Edilen Faktörler ve Değişkenleri... 116 Tablo 15. 2008 Yılı İçin Toplam Açıklanan Varyans... 118 Tablo 16. 2008 Yılı İçin Elde Edilen Faktörler ve Değişkenleri... 118 Tablo 17. 2003 Yılı İçin Çoklu Regresyon Modelinin Özet Tablosu... 120 Tablo 18. 2003 Yılı İçin Çoklu Regresyon Modelinin Anova Tablosu... 121 Tablo 19. 2003 Yılı İçin Çoklu Regresyon Modelinin Katsayılar Tablosu... 122 Tablo 20. 2004 Yılı İçin Çoklu Regresyon Modelinin Özet Tablosu... 122 Tablo 21. 2004 Yılı İçin Çoklu Regresyon Modelinin Anova Tablosu... 123 Tablo 22. 2004 Yılı İçin Çoklu Regresyon Modelinin Katsayılar Tablosu... 123 Tablo 23. 2005 Yılı İçin Çoklu Regresyon Modelinin Özet Tablosu... 124 Tablo 24. 2005 Yılı İçin Çoklu Regresyon Modelinin AnovaTablosu... 124 Tablo 25. 2005 Yılı İçin Çoklu Regresyon Modelinin Katsayılar Tablosu... 125 Tablo 26. 2006 Yılı İçin Çoklu Regresyon Modelinin Özet Tablosu... 125 Tablo 29. 2007 Yılı İçin Çoklu Regresyon Modelinin Özet Tablosu... 126 Tablo 30. 2007 Yılı İçin Çoklu Regresyon Modelinin Anova Tablosu... 127 Tablo 31. 2007 Yılı İçin Çoklu Regresyon Modelinin Katsayılar Tablosu... 128 Tablo 32. 2008 Yılı İçin Çoklu Regresyon Modelinin Özet Tablosu... 128 Tablo 33. 2008 Yılı İçin Çoklu Regresyon Modelinin Anova Tablosu... 129 Tablo 34. 2008 Yılı İçin Çoklu Regresyon Modelinin Katsayılar Tablosu... 129 Tablo 35. Hausman Testi Sonuçları... 133 Tablo 36. Panel Veri Analizi Sonuçları... 134
Tablo 37. 2003 Yılı İçin Veri Setinde Yer Alan Bankaların Derece Notlarının Karşılaştırılması... 136 Tablo 38. 2004 Yılı İçin Veri Setinde Yer Alan Bankaların Derece Notlarının Karşılaştırılması... 137 Tablo 39. 2005 Yılı İçin Veri Setinde Yer Alan Bankaların Derece Notlarının Karşılaştırılması... 137 Tablo 40. 2006 Yılı İçin Veri Setinde Yer Alan Bankaların Derece Notlarının Karşılaştırılması... 138 Tablo 41. 2007 Yılı İçin Veri Setinde Yer Alan Bankaların Derece Notlarının Karşılaştırılması... 139 Tablo 42. 2008 Yılı İçin Veri Setinde Yer Alan Bankaların Derece Notlarının Karşılaştırılması... 139 Tablo 43. Veri Setinde Yer Alan Bankalar İçin Hesaplanan Notların Ortalama Tahmin Hataları... 140 Tablo 44. 2003 Yılı İçin Veri Seti Dışındaki Bankaların Derece Notlarının Karşılaştırılması... 143 Tablo 45. 2004 Yılı İçin Veri Seti Dışındaki Bankaların Derece Notlarının Karşılaştırılması... 144 Tablo 46. 2005 Yılı İçin Veri Seti Dışındaki Bankaların Derece Notlarının Karşılaştırılması... 144 Tablo 47. 2006 Yılı İçin Veri Seti Dışındaki Bankaların Derece Notlarının Karşılaştırılması... 145 Tablo 48. 2007 Yılı İçin Veri Seti Dışındaki Bankaların Derece Notlarının Karşılaştırılması... 145 Tablo 49. 2008 Yılı İçin Veri Seti Dışındaki Bankaların Derece Notlarının Karşılaştırılması... 146 Tablo 50. Veri Seti Dışındaki Bankalar İçin Hesaplanan Notların Ortalama Tahmin Hataları... 146 viii
1 GİRİŞ Küreselleşmenin etkisiyle 1980 ve 1990 lı yıllarda uluslararası finansal piyasalarda karmaşık ve değişken işlemlerin ortaya çıkması, belirsizliği artırmış ve böylece rekabetçi finans sektöründeki piyasa katılımcıları daha büyük finansal risklerle karşı karşıya kalmışlardır. Yaşanan bu gelişmeler sonucunda, finansal istikrarı korumak amacıyla daha etkin risk yönetimi kaçınılmaz hale gelmiştir. Risklerin etkin yönetilmesini sağlamak amacıyla güvenilir ölçüm metotlarının uygulanmasının ve piyasa katılımcılarına doğru karar verebilmeleri için düzenli bilgi verilmesinin önemi de ortaya çıkmıştır. Doğru ve düzenli bilgi akışının piyasaların güven ve istikrar içinde çalışmasını sağlayan en önemli unsurlardan biri olduğu anlaşılmıştır. Çok sayıda katılımcının yer aldığı piyasalarda, her bir katılımcının yatırım kararı öncesinde bireysel olarak analiz yapması, işlem maliyetlerini önemli ölçüde artıracağından mümkün olmamaktadır. Bu noktada, ihtiyaç duyulan bilgiye zamanında ve doğru olarak ulaşabilmek için profesyonel aracı kurumlara başvurulmaktadır. İşletmelerin kredi riskleri hakkında bağımsız, tarafsız ve adil bilgiler sunan aracı kurumlar ise 1800 lü yılların başında ortaya çıkan derecelendirme kuruluşlarıdır. Bu kuruluşların amacı başta yatırımcılar olmak üzere ihtiyaç duyan tüm birimlere doğru ve güvenilir bilgi sağlayabilmektir. Bu bağımsız yapıları ile derecelendirme kuruluşları, kamuoyunun aydınlatılması için gerekli olan tarafsız ve kolay yorumlanabilecek bilgileri sunarak, piyasada güven unsurunun yerleşmesine büyük katkıda bulunmaktadırlar.
2 Dünyadaki küreselleşme süreci ve finansal serbestleşme ile birlikte finansal piyasaların karmaşıklığının ve borçluların çeşitliliğinin zaman içinde artmasıyla, gerek yatırımcılar gerekse resmi otoriteler kredi derecelendirme kuruluşlarının görüşlerine giderek daha fazla önem vermeye başlamışlardır. Sermaye piyasalarının gelişmiş olduğu ülkelerde derecelendirme, yatırımcıların yatırım kararı almalarında ve işletmelerin yükümlülüklerini yerine getirme güçlerinin değerlendirilmesinde sıkça başvurulan bir bilgi kaynağı olarak dikkat çekmektedir. Türkiye de ise derecelendirme faaliyetlerine ilişkin ilk yasal düzenleme 1997 yılında Sermaye Piyasası Kurulu tarafından gerçekleştirilmiştir. Ancak, Kasım 2000 ve Şubat 2001 krizlerinden sonra derecelendirme faaliyetlerine verilen önem artmış ve sürecin sistemli bir hale getirilmesi için çalışmalar devam etmiştir. Risk derecelendirmesinin, finansal piyasaların güven ve istikrar içinde çalışması açısından giderek artan önemi göz önünde bulundurularak çalışmanın konusu kredi riskinin derecelendirilmesi şeklinde belirlenmiştir. Kredi riskini ölçümlemeye yönelik bir model oluşturmak amacıyla ortaya konan bu çalışmanın hedef sektörü, finans piyasalarındaki önemi ve kurumsal yapısı nedeniyle, finansal göstergelerine ulaşmadaki kolaylık ta göz önünde bulundurularak, bankacılık sektörü olarak belirlenmiştir. Bu kapsamda, bankaların borçlanmalarından doğan yükümlülüklerini zamanında ve tam olarak yerine getirebilme güçlerini tahmin eden istatistiksel bir model oluşturmak hedeflenmiştir. Çalışmanın birinci bölümünde, derecelendirme tanımları, derecelendirmenin temel özellikleri, çeşitleri, amaçları, yararları ve önemini içerecek şekilde ayrıntılı bir derecelendirme kavramı üzerinde durulmuştur.
3 Ek olarak, derecelendirme faaliyetlerinin ortaya çıkışına, dünyadaki ve Türkiye deki tarihsel gelişimine değinilmiştir. Yine bu bölümde, Türkiye de kurulan veya Türkiye de derecelendirme konusunda faaliyette bulunmak üzere yetkilendirilen belli başlı derecelendirme kuruluşları hakkında bilgiler verilmiştir. Çalışmanın ikinci bölümünde, ilk temasın kurulmasından başlayan, notların açıklanması ve zamanla gözden geçirilip gerekli durumlarda değiştirilmesi ile sonuçlanan derecelendirme sürecinin aşamalarından detaylı olarak bahsedilmiş ve bu hizmetin ücretlendirilmesi ile ilgili politikalara ilişkin bilgiler sunulmuştur. İlave olarak, derecelendirme faaliyetinin uygulama alanları üzerinde durulmuş, borç ve borçlu derecelendirmesi kavramları ayrı ayrı ele alınarak açıklanmıştır. Çalışmanın üçüncü bölümünde, derecelendirme sürecinde derecelendirme kuruluşu uzmanları tarafından incelenen konular ve risklilik durumunu etkileyen faktörler; ülke riski, endüstri riski ve firma riski faktörlerini içerecek şekilde anlatılmıştır. Çalışmanın dördüncü ve son bölümünde öncelikle araştırmanın amacı, önemi, kapsamı ve sınırlılıkları açıklanmış, ardından bankaların risklilik durumları hakkında geleceğe yönelik tahminler elde etmek amacıyla oluşturulan modelin ortaya konma aşamasında kullanılan değişkenler ve yöntem detaylı olarak anlatılmıştır. Bu kapsamda, bankalara ait finansal oranların ve bankalara uluslararası derecelendirme kuruluşu Fitch tarafından verilen notların değişken olarak kullanıldığı çalışmada, Türk Bankacılık sektöründe faaliyette bulunan mevduat bankalarından rating notuna ulaşılabilen 10 adet bankanın 2003-2008 yıllarına ait verileri derlenmiş olup, veri setinin yıllara sari ve 10 farklı bankaya ilişkin olması, veri yapısının hem yatay kesit hem de zaman
4 serisi verilerinden oluştuğunu, dolayısıyla panel veri yapısına uyduğunu göstermektedir. Bu nedenle, çalışma sonucunda ortaya konan model panel veri analizi yöntemi kullanılarak elde edilmiştir. Uygulama bölümünün son kısmında, ortaya konulan modelin geçerliliğinin test edilmesine yönelik olarak çeşitli analizler gerçekleştirilmiş, bu kapsamda, model tarafından tahmin edilen notlar hem veri setinde yer alan hem de veri seti dışındaki bazı bankalar için Fitch tarafından verilen notlar ile kıyaslanmıştır. Bu çerçevede, öncelikle notlar arasındaki sapmalar aracılığıyla tahminden kaynaklanan hatalar ve ortalama tahmin hataları elde edilmiştir. Ardından, modelin tahmin gücü istatistiksel olarak ta ortaya konmak istenmiş ve korelasyon analizi uygulaması gerçekleştirilmiştir.
5 BİRİNCİ BÖLÜM DERECELENDİRME KAVRAMI, TARİHSEL GELİŞİMİ VE BAZI DERECELENDİRME KURULUŞLARI 1.1 DERECELENDİRME TANIMLARI En genel ifadeyle borçlu derecelendirmesi; ülkelerin, ulusal ve uluslararası ticari şirketlerin, finans kurumlarının ve bankaların borçlanmalarından doğan yükümlülüklerini yerine getirme istek ve kabiliyetlerinin zamanında ve tam olarak gerçekleştirilip gerçekleştirilmediğini ölçen bir araç olarak tanımlanmaktadır. Literatürde ağırlıklı olarak derecelendirme kuruluşları tarafından yapılan çeşitli tanımlar bulunmaktadır. Bunlardan bazıları; Uluslararası derecelendirme kuruluşu S&P'ye göre; derecelendirme, bir borçlunun genel güvenilirliğinin veya belirli bir borç veya finansal yükümlülüğe sahip borçlunun ilgili risk faktörlerine bağlı güvenilirliğinin değerlendirilmesidir. Bu değerlendirme garantörün, sigortacının veya borcun kredi değerliliğini artıran diğer tarafların kredi değerliliğini de göz önünde bulundurur 1. Bir diğer uluslararası kuruluş Moody's'e göre; derecelendirme, menkul kıymet ihraç eden firmaların ihraç ettikleri menkul kıymetlerin itfa süresince anapara ve faiz ödemelerini zamanında yerine getirebilme kabiliyetleri hakkında varılan bir yargı olarak tanımlamaktadır. Derecelendirme aynı zamanda ihraç edilen menkul kıymetin ve menkul kıymeti ihraç eden 1 Erişim, http://www.standardandpoors.com/, 22.05.2010.
6 kuruluşun riskinin belirli bir mantık çerçevesinde diğer firma ve kuruluşların risklerine göre sınıflandırılmasını da kapsamaktadır 2. Fitch e göre; derecelendirme, bir kuruluşun finansal yükümlülüklerini zamanında yerine getirip getiremeyeceği hakkında verilen bağımsız bir görüştür. Bu görüşün kolay anlaşılabilir olması için sonuçlar sembollere dönüştürülmüştür. Semboller ise evrensel uygulamaya sahiptir 3. SPK tarafından 12/07/2007 tarih ve 26580 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanan tebliğe göre derecelendirme faaliyeti kredi derecelendirmesi ve kurumsal yönetim ilkelerine uyum derecelendirmesi faaliyetlerini kapsar. Kredi derecelendirmesi, işletmelerin risk durumları ve ödeyebilirliklerinin veya borçluluğu temsil eden sermaye piyasası araçlarının anapara, faiz ve benzeri yükümlülüklerinin vadelerinde karşılanabilirliğinin derecelendirme kuruluşları tarafından bağımsız, tarafsız ve adil olarak değerlendirilmesi ve sınıflandırılması faaliyetidir. Kurumsal yönetim ilkelerine uyum derecelendirmesi ise işletmelerin Kurulca yayımlanan kurumsal yönetim ilkelerine uyumlarının derecelendirme kuruluşları tarafından bağımsız, tarafsız ve adil olarak değerlendirilmesi ve sınıflandırılması faaliyetidir 4. Genel olarak yapılan tanımlamalar göz önünde bulundurulduğunda derecelendirme işleminin borcun veya borçlunun anapara ve faiz ödemelerini zamanında yerine getirebilme yeteneklerine ilişkin olarak verilen tarafsız bir yargı olduğu söylenebilmektedir. 2 Erişim, http://www.moodys.com/, 22.05.2010. 3 Erişim, http://www.fitchratings.com.tr/, 22.05.2010. 4 12.07.2007 tarih ve 26580 sayılı Resmi Gazete, Erişim, http://www.resmigazete.gov.tr.
7 1.2. DERECELENDİRMENİN TEMEL ÖZELLİKLERİ Derece notları ulusal ve uluslararası piyasalarda kolay anlaşılabilir olması için sembollerle ifade edilmektedir. Böylece notların uluslararası karşılaştırılabilirliğe de sahip olmaları sağlanmıştır. Derecelendirme kuruluşları tarafından gerekli incelemeler yapıldıktan sonra ilgili kurum/kuruluş için uygun görülen derece notunun ilan edilmesi için kurum/kuruluşun notu kabul etmesi ve ilan edilmesini talep etmesi gerekmektedir. Aksi taktirde, derece notu kamu oyuna açıklanmamaktadır. Derecelendirme şirketleri menkul kıymetlere verdikleri notlarla yatırımcılara doğrudan bir menkul kıymet alınır veya satılır şeklinde tavsiyede bulunamaz. Kamuoyuna sunulan not; al, sat veya elinde tut şeklinde bir yorum içermeden yalın olmak zorundadır 5. Borç vadesi ve borçlanılan para birimi derecelendirmeyi etkilemektedir. Genellikle vade kısaldıkça not yükselme eğilimindedir; bu durum özellikle uzun vadede politik riskin yüksek olduğu gelişmekte olan ülkeler için daha da etkili olmaktadır. Eğer borçlanma yabancı bir para birimi ile yapılıyorsa ödenmeme riski daha yüksek kabul edilmektedir. Bunun nedeni kur riskinin hesaba katılmasıdır. Özellikle gelişmekte olan ülkelerce ihraç edilen hazine bonolarının derecelendirilmesinde, yabancı ve yerli para ile yapılan borçlanmalar arasında önemli farklılıklar gözlenmektedir. Yerli para birimi üzerinden ihraç edilen bonoların anapara ve faizi kur riski içermediği ve gerekirse para basarak ödenebileceği düşünüldüğünden derecelendirme şirketleri yerli para ile yapılan borçlanmayı daha iyimser değerlendirmektedir 6. 5 Adalet Demirçelik, Değerleme (Rating), SPK Araştırma Raporu, No:2219, Ankara 1985, s.3. 6 Onur Birgül, Derecelendirme Kuruluşları ve Etkileri, Bankacılar Dergisi, sayı 21, İstanbul 1997, s.68.
8 Derecelendirme işlemi derecelendirme şirketleri tarafından ihraççı kurum/kuruluşların talebi üzerine gerçekleştirilmekte olup, yasal bir zorunluluk değildir. Ancak derece notunun yüksek olması söz konusu kurum/kuruluşların borçlanma maliyetini azaltacağından birçok kurum/kuruluş derecelendirme şirketlerine başvurmakta ve bu işlem için ücret ödemektedir. Diğer taraftan, bazı ihraçlar, büyük derecelendirme şirketlerinin politikaları gereği, ihraççı kurum/kuruluşun bir bedel ödeyip ödemediğine bakılmaksızın otomatik olarak derecelendirilir. Moody s ve Standart & Poor s büyük miktarda halka arz edilmek üzere ihraç edilen, uzun vadeli özel sektör tahvillerini politikaları gereği otomatik olarak derecelendirirken, finansman bonolarını, halka arz edilmeyecek menkul kıymetleri ve diğer birçok borçluluğu temsil eden menkul kıymeti yalnızca ihraççının talebi üzerine derecelendirirler 7. Derecelendirme şirketleri kendisine başvuran ihraççılara yatırım bankacılığı ve mali danışmanlık şeklinde hizmet sunmamakta ve tamamen bağımsız çalışmaktadırlar. Derecelendirme şirketleri birer denetim kuruluşu değillerdir. Derecelendirme şirketlerinin derecelendirme sürecinde değerlendirmeye tabi tuttukları bilgilerin doğruluğunu kanıtlama veya kendilerine sunulan bilgilerin doğruluğunu araştırıp ispat etmek gibi bir zorunlulukları ve sorumlulukları yoktur. Ancak, derecelendirme şirketince elde edilen bilgilerin yetersiz olduğuna karar verilirse, bilgilerin tamamlanması istenebilir ve ek bilgiler kurum/kuruluşlardan talep edilebilir 8. 7 Berra Kılıç, Derecelendirme (Rating) İşlemi, ABD de Tahvil Derecelendirme Süreci, SPK Araştırma Raporu, 1989, s.12. 8 Nadide Sevil Halıcı, Kredi Derecelendirme Şirketleri, Kredi Derecelendirmenin Belirleyicileri ve Etkileri, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Kayseri 2005, s.19.
9 1.3. DERECELENDİRME ÇEŞİTLERİ Genel olarak derecelendirme vadelerine göre derecelendirme ve türlerine göre derecelendirme şeklinde iki grupta sınıflanmaktadır.. 1.3.1. Vadelerine Göre Derecelendirme 1.3.1.1. Kısa Vadeli Derecelendirme Ağırlıklı olarak likidite ve sermaye kaynaklarına ulaşabilme gibi yetenekleri dikkate alınmak suretiyle derecelendirmeye tabi tarafın bir yıla kadar olan tüm yükümlülüklerini yerine getirme olasılığına istinaden gerçekleştirilen derecelendirme işlemidir. 1.3.1.2. Uzun Vadeli Derecelendirme Ağırlıklı olarak ekonomik konjonktüre duyarlılık, rekabet, kanuni düzenlemeler, teknolojik gelişmeler, yönetim kalitesi ve talep değişimlerine duyarlılık gibi yetenekleri dikkate alınmak suretiyle derecelendirmeye tabi tarafın bir yıldan uzun vadedeki tüm yükümlülüklerini yerine getirme olasılığına istinaden gerçekleştirilen derecelendirme işlemidir.
10 1.3.2. Türlerine Göre Derecelendirme 1.3.2.1. Uluslararası Döviz Cinsinden Derecelendirme Derecelendirmeye tabi tarafın döviz cinsi yükümlülüklerini kendi kaynakları ile döviz yaratarak ödeyebilme yeteneğini ifade eder. Konvertibilite dahil tüm ülke riskleri dikkate alınır. 1.3.2.2. Uluslararası Yerel Para Cinsinden Derecelendirme Derecelendirmeye tabi tarafın uluslararası kriterlere göre yerel para cinsi yükümlülüklerini yerel para yaratarak ödeyebilme yeteneğini ifade eder. Konvertibilite hariç tüm ülke riskleri dikkate alınır. 1.3.2.3. Ulusal Yerel Para Cinsinden Derecelendirme Derecelendirmeye tabi tarafın ulusal kriterlere göre yerel para cinsi yükümlülüklerini yerel para yaratarak ödeyebilme yeteneğini ifade eder. Ülke riskleri dikkate alınmaz.
11 1.4. DERECELENDİRMENİN AMAÇLARI VE YARARLARI Derecelendirme faaliyeti yatırımcıya yatırım alternatiflerinin riski hakkında bilgi vermek suretiyle söz konusu karar verme sürecine yardımcı olmak amacıyla gerçekleştirilmektedir. Derecelendirme kuruluşları tarafından açıklanan notların güvenilir olması gerektiğinden bu kuruluşlar derecelendirme faaliyetlerini gerçekleştirirken bağımsız, tarafsız ve adil olmayı amaçlamaktadırlar. Aksi taktirde, yapılan değerlendirme sonucu ortaya çıkan derece notlarının inanılırlığı olmamaktadır. Piyasalarda artan rekabet ortamı göz önüne alındığında bilgiye kısa sürede ve düşük maliyetle ulaşmanın önemi oldukça fazladır. Piyasa sisteminde işlemleri gerçekleştirmek amacıyla gereken bilgilerin elde edilmesi için belirli bir işlem maliyetine katlanmak gerekmektedir. Özellikle finansal piyasalarda işlem maliyetlerinin önemli bir kısmını ihtiyaç duyulan bilgilere ulaşmak için yapılan harcamalar oluşturmaktadır. Bu çerçevede, bilgi edinmeye yönelik olarak gerçekleştirilen harcamaların yüksek olması işlem maliyetlerini de artırmaktadır. İşlem maliyetlerinin yüksek olması bilgiye erişimi engelleyeceğinden piyasa sisteminin işleyişinin bozulması da söz konusu olabilecektir. Zamanla aracılık kurumlarının gelişmesi ile bu sıkıntılar azalmaya başlamıştır. Aracılık faaliyetlerinin gelişmesiyle kişisel girişimler yerine aracı kurumlar devreye girmekte ve hem borç verenler hem de borç alanların araştırma işlemlerini tek elden yaparak ölçek ekonomilerinin yarattığı avantajlardan yararlanmakta ve araştırma sürecinden kaynaklanan işlem maliyetlerinin düşmesine vesile olmaktadırlar. Derecelendirme kuruluşları, risk analizi konusunda edinmiş oldukları tecrübeler sonucunda herhangi bir yatırımcının kendi imkanları ile yapamayacağı araştırmaları daha düşük maliyet ile yapabilmektedirler. Böylece finansal piyasaların işlevini yürütmesinde önemli bir rol oynamaktadırlar.
12 Kredi derecelendirmesinin diğer bir önemli katkısı, dış piyasalardan yerel piyasaya yatırımcı girmesini sağlamasıdır. Bunu o piyasanın özelliğini belli bir not olarak göstererek yapmaktadır. Borç veren kesim ya da yatırımcı kendi yerel piyasasındaki durumu kolaylıkla saptayabilir, fakat diğer piyasaların durumunu ancak kredi derecelendirme kuruluşları aracılığıyla hızlı ve güvenilir bir şekilde öğrenebilmektedir 9. Derecelendirme kuruluşları tarafından ortaya konan notlar derecelendirmeye tabi işletmeler için önemli bir pazarlama gücü olarak karşımıza çıkmaktadır. Benzer şekilde ülke notunun yüksek olması piyasalardan da takip edildiği üzere daha düşük maliyetlerle borçlanmak ve ülkeye doğrudan yatırım çekebilmek açısından oldukça önemli olmaktadır. Diğer taraftan, derecelendirme kuruluşları tarafından verilen notların sistemleştirilmiş ve belirli anlamları olan harfli semboller aracılığıyla sunulması, kurum/kuruluşlar için ortak bir kriter oluşturularak riskin tespitinde belli bir standart yakalanmasına imkan tanımaktadır. Ayrıca, bu sembollerin uluslararası piyasalarda da aynı şekilde kullanılması yabancı yatırımcılar açısından önemli kolaylıklar sağlamaktadır. Tamamen bilgilendirme amacıyla kamuoyuna açıklanan notlar yatırımcıların karar alma süreçlerine etki ederek doğru yönlenmelerine yardımcı olmaktadırlar. Sonuç olarak derecelendirme faaliyetlerinin çok yönlü bilgi akışı sağlayarak piyasaya şeffaflık ve etkinlik getirdiğini söylemek mümkündür. 9 Alper Bakdur, Gülyeter Duman, Kredi Notu Uygulaması ve Bazı Ülkelerin Kredi Notları, DPT Dış Ekonomik İlişkiler Genel Müdürlüğü Raporu, Ankara, Temmuz 1999, s.1.
13 1.5. DERECELENDİRMENİN ÖNEMİ 1.5.1. Yatırımcılar ve Fon Sahipleri Açısından Önemi Derecelendirme kredi risk analizinin piyasalara en çabuk ve en uygun yolla iletişimini sağlamaktadır. Yatırımcılar tarafından yapılamayan çok kapsamlı analizler derecelendirme kuruluşları tarafından gerçekleştirilerek derece notları vasıtasıyla yatırımcılara ulaştırılmaktadır. Böylece yatırımcılar üstlenecekleri riskin farkına varmaktadırlar. Bu yönüyle derecelendirme yatırımcıların kendi kararları için düşük maliyetli bir tamamlayıcı özelliği göstermektedir. Ayrıca, çeşitli borç enstrümanları ve/veya yatırım araçları arasında kalan yatırımcılar için karşılaştırma imkanı sağlanarak yatırımcıya karar verme sürecinde yardımcı olunmaktadır. Böylelikle yatırımcılara risk eğilimlerine göre menkul kıymet tercihi yapabilme imkanı da sağlanmaktadır 10. 1.5.2. Para ve Finans Otoriteleri Açısından Önemi Derecelendirme SPK, İMKB, MB ve HM gibi para ve finans otoritelerinin gözetim ve denetim yükünü hafifleterek, bu kurumların kontrolleri altındaki piyasa mekanizmasının güvenli gelişimine yardımcı olmaktadır. Piyasalara şeffaflık getirecek oto kontrol sistemlerini devreye sokmaktadır 11. Böylelikle, devlet garantisi olmaksızın sisteme güven duyulmasını sağlamaktadır. Ayrıca, uluslararası finans çevreleri ile ilişkileri 10 Nesrin Şirvan, Kredi Derecelendirme ve Türkiye Ekonomisi, Erişim, http://gunaycaymaz.googlepages.com/ratingveturkiye.doc, s.8-9, 13.05.2008. 11 İlker Örücü, KOBİ lerin Halka Açılmalarında Derecelendirme ve Pratik Bir Derecelendirme Modeli Uygulaması, Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2006, s.55.
14 geliştirmekte ve yabancı kaynak kullanım maliyetlerini de düşürmeye imkan sağlamaktadır. 1.5.3. Ülke Ekonomisi Açısından Önemi Derecelendirme ekonomiye, faiz oranlarının riske göre farklılaştığı, başta tahvil olmak üzere borçlanma enstrümanları ihraçlarının kolaylaştığı, spekülatör - yatırımcı ve ulusal - uluslararası dengelerinin kurulduğu, yatırımcıların güvenliğinin sağlandığı, borçlanma kalitesiyle birlikte işlem hacminin de istikrarlı bir şekilde geliştiği sermaye piyasası ve borsa kazandırmaktadır 12. Bunun yanı sıra derecelendirme, ekonominin dış kaynak teminini ve uluslararası piyasalarla bütünleşmesini kolaylaştırarak küreselleşmenin gelişmesini sağlamaktadır. Ayrıca derecelendirme işleminin risk sınıflandırması yaparak bilgi sağlaması sayesinde problemli kredilerin oranı düşmekte ve batık kredilerin önüne geçilmektedir. Böylelikle ortaya çıkması muhtemel borç krizlerinin engellenmesi de mümkün olmaktadır. 1.5.4. Özelleştirme Açısından Önemi Halka arz yoluyla yapılacak özelleştirme işlemlerinin başarılı olması yatırımcıların özelleştirilecek kuruluşlar hakkında yeterli bilgiye sahip olmalarına bağlıdır. Özelleştirilecek kuruluşların derecelendirilmesi 12 Halıcı, a.g.e., s.39.
15 yatırımcılara hissedarı olacağı kuruluş hakkında tarafsız ve güvenilir bilgi sağlayarak özelleştirmenin daha sağlıklı yapılabilmesine imkan tanımaktadır. 1.5.5. Sermaye Piyasası ve Borsa Açısından Önemi Derecelendirme faaliyeti sonucu ortaya çıkan notlar geniş bir kesimin kullanımına sunulmaktadır. Menkul kıymetleri sermaye piyasasında işlem gören firmalar da derecelendirmeye tabi tutulduklarından dolayı güvenilirliklerini ve etkinliklerini artırarak menkul kıymetlerinin değer kazanmasına çalışmaktadırlar. Bir diğer ifadeyle derecelendirme kuruluşları söz konusu firmaları bu anlamda teşvik etmektedir. Ayrıca, derecelendirme menkul kıymet fiyatlarındaki spekülatif dalgalanmaları sınırlandırmaktadır. Böylelikle riskten kaçınan bireysel ve kurumsal yatırımcılar ile yabancı yatırımcıların piyasaya girmesini teşvik ederek piyasaların uluslararası piyasalarla entegrasyonunu, gelişmesini ve derinleşmesini sağlamaktadır. Bu sayede uzun vadeli yatırım eğilimleri de artmaktadır. Diğer taraftan, aracı kurumları taşıdıkları mali riskleri kontrol altında tutmaya, faaliyetlerini disipline etmeye ve hizmet kalitelerini artırmaya zorlamaktadır 13. Piyasa katılımcılarının önemli bir kısmının rating değişikliğine itibar etmesi, diğer katılımcıların da bu yönde davranmasına neden olmakta, diğer bir ifadeyle, kredi derecesi piyasalarda düzenleyici bir rol üstlenmekte, piyasada disiplin ve güvenin devamlılığına önemli bir katkıda bulunmaktadır 14. 13 Örücü, a.g.e., s.54. 14 Mehmet Burak Yalkın, Basel II Kapsamında Şirket Derecelendirme ve Bankaların Mali Tahlil Birimleri Açısından Değerlendirilmesi, Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2007, s.13.
16 1.5.6. Şirketler Açısından Önemi Derecelendirme, kurumsal yatırımcıları borçlanma araçları piyasasına çekerek, şirketlerin menkul kıymet ihraçlarını kolaylaştırmalarına ve borçlanma olanaklarını artırmalarına yardımcı olmaktadır. Şirketlerin alternatif fon kaynakları bulmalarını ve daha düşük maliyetlerle borçlanmalarını sağlamaktadır. Ayrıca, borçlanma konusunda sıkıntı yaşayan küçük ve orta ölçekli işletmelerin borçlanma piyasasına girmelerine katkıda bulunmaktadır. Derecelendirme işleminin, şirket yönetimi açısından da önemli yararları bulunmaktadır. Derecelendirme, şirket yöneticilerini stratejik kararlarını yeniden gözden geçirmeleri için zorlamaktadır. Böylece firmaların otokontrol sistemlerinin ve yönetim kalitelerinin gelişimini teşvik etmekte ve firmaların etkinliklerini artırmalarına yardımcı olmaktadır. Ayrıca, yurtiçi ve dışındaki ilgili çevrelere firmanın mali ve mali olmayan yapısı hakkında kapsamlı bilgi sağlayarak firmanın tanıtımına da katkıda bulunmaktadır. 1.5.7. Bankalar Açısından Önemi Derecelendirme, faiz oranlarının riske göre farklılaşmasına imkan tanımaktadır. Bu sayede düşük risk grubundakilere düşük faiz oranı ile yüksek risk grubundakilere ise yüksek faiz oranı ile kredi kullandırımı söz konusu olmaktadır. Böylece kredi getirisi ile katlanılan risk düzeyinin orantılı olması mümkün olmakta ve bankaların kredilerini daha rasyonel bir şekilde yönetmeleri sağlanmaktadır. Böylelikle, bankalar için riskten kaçınmak yerine risk yönetimi önem kazanmaktadır. Ayrıca, derecelendirme, portföydeki farklı işletmelerin ve işletmelerin farklı dönemlerinin kıyaslanmasını da kolaylaştırmaktadır.
17 1.6. DERECELENDİRMENİN TARİHÇESİ VE GELİŞİMİ Tarihteki ilk kredi değerlendirme şirketi New Yorklu bir manifaturacı olan Louis Tappan tarafından kurulmuştur. Tappan ABD de 1837 yılında yaşanan mali krizden etkilenip kendi müşterilerinin durumunu tespit etmeye çalışmış ve müşterilere ilişkin çeşitli değerlendirmeler yapmaya başlamıştır. Ardından kendisi için yapmış olduğu bu değerlendirmelere diğer iş adamlarının da ihtiyaç duyduğunu fark etmiş ve kumaş tacirliği mesleğini bırakıp 1841 de bu alanda faaliyet gösteren ilk şirketi kurmuştur 15. Benzer şekilde kredi derecelendirmeleri yapan başka bir şirketin sahibi John Bradstreet ise bir avukattır. Bradstreet 1849 yılında New York ta Bradstreet Company i kurmuştur 16. 1931 yılında Wall Street in çöküşünün ardından ilk kez derecelendirmeler düzenleyici amaçlarla kullanılmıştır. Derecelendirmelerin resmi olarak kabulü ile rating ABD finans piyasasının önemli bir parçası haline gelmiştir. Tacirlerin taahhütlerini yerine getirebilme kabiliyetini ölçen ve tüccarlar hakkında bilgi toplayıp kılavuzlar yayımlayan Tappan ve Bradstreet in sahibi olduğu şirketler 1933 de birleşerek Dun and Bradstreet adlı kuruluşu meydana getirmiş ve ardından 1962 yılında unvanlarını Moody s Investors Service olarak değiştirmişlerdir 17. 15 Richard Prentice Ettinger, David Edwin Golieb, Credit and Collections, Prentice-Hall, 1962, s.119-120. 16 Ettinger, Golieb, a.g.e., s.120. 17 Erişim, www.fitchratings.com.tr/tarihce, 03.06.2010.
18 "Dun and Bradstreet"in ardından 1900 lerin ilk çeyreğinde kredi derecelendirme kuruluşlarının sayısı dörde yükselmiştir. 1913 yılında Fitch şirketlerin performanslarını yayınlayan bir şirket olarak kurulmuştur. 1924 de ise günümüzde kullanılan üç harfli rating skalasını piyasaya çıkartmıştır. "Poor s Publishing Company" ilk değerlendirmesini 1916 da, "Standard Statistics Company" 1922 de gerçekleştirmiştir. Sonradan "Standard Statistics Company" ve "Poor s Publishing Company" adlı şirketler 1941 de birleşerek "Standard and Poor s" adını almışlardır 18. ABD de o döneme kadar gerçekleşen en önemli girişim, geniş bir sahaya yayılan şirketler gurubunun tahvillerini değerlendirmeye başlayan ve 1932 de Chicago da kurulmuş olan "Duff and Phelps" dir. Sektörel bazdaki rating çalışmalarının yayılması, 1909 yılında John Moody nin ABD demiryollarına ait tahvilleri değerlendirmeye tabi tutmasıyla başlamıştır. Bu dönemde Moody ilk kez firma borcu için derecelendirme yaparak en yüksek kalite deki borca A, Orta kaliteye B, en düşük kalitedeki borca ise C derecelerini vermiştir. Bir sene sonra, Moody derecelendirme faaliyetlerini kamu hizmeti yapan şirketlerle, sanayi sektöründe çalışan kuruluşların tahvillerini kapsayacak şekilde genişletmiştir 19. S&P, Standard Statistics Company ismiyle, şirket tahvillerini 1923 den, Belediye tahvillerini 1940 dan, ticari kağıtları 1969 dan itibaren değerlendirmeye tabi tutmuştur 20. Rating kuruluşlarının faaliyetlerine ilişkin ilk yasal düzenlemeler ABD de Securities and Exchange Commission (SEC) adlı düzenleyici kuruluş tarafından yapılmıştır. SEC 1975 yılından itibaren piyasalar tarafından kredibilitesi kabul edilmiş olan derecelendirme kuruluşlarına NRSRO (Nationally recognized statistical rating organizations) ismini vermiştir. 18 Richard Cantor, Frank Packer, The Credit Rating Industry Federal Reserve Bank Of New York Quarterly Review 1994 / Summer-Fall, s.1. 19 Cantor, Packer, a.g.e., s.1. 20 Erişim, www.standardandpoors.com., 04.06.2010.
19 28.09.2008 tarihinde güncellenen organizasyon yapısına göre on adet NRSRO bulunmakta olup, bunlar Moody s, Fitch, S&P, Dominion Bond Rating Service Ltd., A.M. Best Company, Japan Credit Rating Agency Ltd, R&I Inc, Egan-Jones Rating Company, LACE Financial ve Realpoint LLC olarak sıralanmaktadırlar 21. Kredi değerlendirmeleri gelişmiş ülkelerin mali piyasalarına uygulandığı gibi piyasaları yeni gelişen çeşitli ülkelerde de uygulama alanı bulmuştur. Bu ülkelerde talebin yükselmesiyle birlikte derecelendirme kuruluşlarının sayısı hızla artmıştır. Böylece ilk kez ABD de ortaya çıkan ve gelişen derecelendirme şirketleri 1970 li yıllarda Kanada, 1980 li yıllarda ise Avrupa ve Japonya da faaliyet göstermeye başlamışlardır. Bunlardan 1978 de İngiltere de kurulan IBCA Ltd 1992 de Fransız derecelendirme kuruluşu Euronatation ile birleşerek Avrupa nın en büyük ve bağımsız rating kuruluşu olmuştur 22. Dünya çapında faaliyet gösteren bazı derecelendirme şirketlerinin kuruluş yerlerine ve kuruluş tarihlerine aşağıdaki Tablo 1 de yer verilmiştir 23. 21 Erişim, http://www.sec.gov/answers/nrsro.htm, 27.02.2011. 22 Prof. Dr. Macit İnce, Devlet Borçlanması (Kamu Kredisi), 5. baskı, Seçkin Yayıncılık, 1996, s.162. 23 Asiye Kömürcü, BASEL II Çerçevesinde Standart Yöntem Açısından Derecelendirme Sistemi ve Bir Uygulama, Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2007, s. 53.
20 Tablo 1. Bazı Derecelendirme Şirketlerinin Kuruluş Yerleri ve Tarihleri 1900 Moody's Investor Service ABD 1913 Fitch Investor Service ABD 1932 Dulf & Phelps ABD 1941 Standart & Poor's ABD 1972 Canadian Bond Rating Kanada 1974 Thomson Bankwatch ABD 1975 Japanese Bond Rating Japonya 1975 Mikuni & Co Japonya 1975 McCarthy, Crisanti & Maffei ABD 1977 Dominion Bond Rating Kanada 1978 IBCA Ltd İngiltere 1979 Japan Bond Research İnstitute Japonya 1979 İnternational Bank Credit Analysis İngiltere 1980 Duff & Phelps Credit Rating ABD 1981 Australian Ratings Avustralya 1985 Japanese Credit Rating Japonya 1985 Nippon Investor Service Japonya 1985 Korean Investor Service Kore 1986 Agence d'evaluation Financiere Fransa 1.6.1. Derecelendirmenin Türkiye'de Gelişimi Türkiye de derecelendirme konusunda ortaya konulan ilk düzenleme 06/03/1997 tarihli ve 22925 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe girmiş olan Derecelendirme Faaliyeti ile Derecelendirme Kuruluşlarına İlişkin Esaslar Tebliği dir. SPK tarafından hazırlanmış olan söz konusu tebliğ ile Türkiye de kurulan derecelendirme kuruluşlarının uyması gereken kurallar ve derecelendirme faaliyetlerine ilişkin esaslar belirlenmiştir. İlerleyen dönemlerde dünyadaki gelişmeler ve özellikle ABD de ortaya çıkan şirket skandalları gözlendikçe yeni bir düzenleme yapılmasının gerekli
21 olduğu düşünülmeye başlanmıştır. Bu doğrultuda SPK finansal derecelendirmenin yanı sıra kurumsal yönetim ilkelerine uyum derecelendirmesini de içeren Sermaye Piyasasında Derecelendirme Faaliyeti ve Derecelendirme Kuruluşlarına İlişkin Esaslar Tebliği adlı düzenlemeyi gerçekleştirmiş ve söz konusu tebliğ 04/12/2003 tarihli ve 25306 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak uygulamaya konulmuştur. Bu tebliğde derecelendirme faaliyetlerinin kapsamı belirlenmiş ve derecelendirmeye ilişkin çeşitli tanımlara yer verilmiştir. Buna göre; kredi derecelendirmesi, ortaklıkların ve sermaye piyasası kurumlarının risk durumlarını ve ödeyebilirliklerini veya borçluluğu temsil eden sermaye piyasası araçlarının anapara, faiz ve benzeri yükümlülüklerinin vadelerinde karşılanabilme riskinin derecelendirme kuruluşları tarafından bağımsız, tarafsız ve adil olarak değerlendirilmesi ve sınıflandırılması faaliyeti olarak, kurumsal yönetim ilkelerine uyum derecelendirmesi ise Kurulca yayımlanan kurumsal yönetim ilkelerine uyumlarının derecelendirme kuruluşları tarafından bağımsız, tarafsız ve adil olarak değerlendirilmesi ve sınıflandırılması faaliyeti olarak tanımlanmıştır 24. Yine bu düzenleme ile Kurul derecelendirme faaliyetlerinin ihtiyari olduğunu belirtmiş ve başlangıç aşamasında sadece şirket derecelendirmelerini kapsama almıştır. 24/05/2006 tarih ve 26177 sayılı ile 15/09/2006 tarih ve 26290 sayılı Resmi Gazeteler de yayımlanan yeni tebliğler ile 2003 yılında uygulamaya alınmış olan tebliğde bir takım değişiklikler yapıldığı ilan edilmiş ancak söz konusu değişikliklerin derecelendirme faaliyeti ve derecelendirme kuruluşlarına ilişkin esas düzenlemeleri kapsamadığı anlaşılmıştır. SPK son olarak 12/07/2007 tarih ve 26580 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe girmiş olan seri:viii, no:51 tebliğini çıkartarak uygulamaya yeni düzenlemeler getirmiştir. Söz konusu tebliğ derecelendirme 24 04.12.2003 tarih ve 25306 sayılı Resmi Gazete, Erişim, http://www.resmigazete.gov.tr.
22 faaliyeti ve derecelendirme kuruluşlarına ilişkin yayımlanmış son düzenleme olup halen geçerliliğini korumaktadır. Bu tebliğ ile getirilen yeniliklerden bazıları şu şekilde sıralanabilir. Türkiye de faaliyet gösteren uluslararası derecelendirme kuruluşlarının yükümlülüklerini yerine getirmek üzere Türkiye de bir temsilci bulundurmaları zorunlu hale gelmiştir. Ayrıca derecelendirme kuruluşunda görev alacak uzman personel, kontrolör ve yönetim komitesi üye sayılarına asgari sınırlar getirilmiştir. Yine derecelendirme kuruluşlarının yetkilendirilmesi aşamasında bilgi belge eksikliği tespit edilenlerin bu eksiklikleri en geç üç ay içinde tamamlamaları gerekmekte olduğu tebliğe eklenmiştir. Buna ilave olarak tebliğe genel anlamda bakıldığında kredi derecelendirmesi ve kurumsal yönetim ilkelerine uyum derecelendirmesi arasındaki farkın belirgin hale getirildiği ve her aşamada her iki derecelendirme faaliyeti içinde ayrı ayrı uygulama süreçleri gerçekleştirilmesinin gerekliliği belirtilmiştir. Yeni düzenlemenin eskilere kıyasla daha kapsamlı ve katı olduğu görülmektedir. Son tebliğ ile derecelendirme kuruluşlarında çalışan personelden; başvurular, kamuoyu açıklamaları, sözleşmeler gibi çeşitli konularda evrak zorunluluğuna ve süre kısıtlarına kadar birçok göstergede sınırlamalar oluşturulmuştur. SPK tarafından çıkartılan son düzenlemeye göre Türkiye de faaliyette bulunmak üzere yetkilendirilen kuruluşlar aşağıda sıralanmıştır 25. Türkiye de Kurulan ve SPK tarafından Yetkilendirilen Derecelendirme Kuruluşları; 1- Kredi Derecelendirme Faaliyetine Yönelik Olarak, - Fitch Ratings Finansal Derecelendirme Hizmetleri A.Ş. 25 Erişim, http://www.spk.gov.tr/indexcont.aspx?action=showpage&menuid=6&pid=10&subid=1&submenuhea der=null, 27.02.2011.
23 - JCR Avrasya Derecelendirme A.Ş. - TCR Kurumsal Yönetim ve Kredi Derecelendirme A.Ş. - Saha Kurumsal Yönetim ve Kredi Derecelendirme Hizmetleri A.Ş. - Kobirate Uluslararası Kredi Derecelendirme ve Kurumsal Yönetim Hizmetleri A.Ş. - TURKRATING İstanbul Uluslararası Derecelendirme Hizmetleri A.Ş. 2- Kurumsal Yönetim İlkelerine Uyum Derecelendirmesi Faaliyetine Yönelik Olarak, - TCR Kurumsal Yönetim ve Kredi Derecelendirme A.Ş. - Saha Kurumsal Yönetim ve Kredi Derecelendirme Hizmetleri A.Ş. - Kobirate Uluslararası Kredi Derecelendirme ve Kurumsal Yönetim Hizmetleri A.Ş. - JCR Avrasya Derecelendirme A.Ş. Türkiye de Derecelendirme Faaliyetinde Bulunması Kurulca Kabul Edilen Uluslararası Derecelendirme Kuruluşları; 1- Kredi Derecelendirme Faaliyetine Yönelik Olarak, - Standard and Poor's Corp. - Moody's Investor Service Inc. - Fitch Ratings Ltd. 2- Kurumsal Yönetim İlkelerine Uyum Derecelendirmesi Faaliyetine Yönelik Olarak, - RiskMetrics Group Inc.
24 1.7. ÇEŞİTLİ DERECELENDİRME KURULUŞLARI 1.7.1. Türkiye de Yetkilendirilen Uluslararası Derecelendirme Kuruluşları Dünyada faaliyet gösteren yüzlerce derecelendirme kuruluşu olmakla birlikte uluslararası sermaye piyasalarında genel kabul görmüş birkaç derecelendirme kuruluşu bulunmaktadır. Bunların başlıcaları S&P, Moody's ve Fitch şirketleridir. Anılan şirketler hem kendi ülkelerinin piyasalarında hem de dünyanın değişik yerlerinde faaliyette bulunmaktadırlar. Diğer ülkelerde faaliyetlerini kendilerine ait şubeler kurarak veya yerel derecelendirme şirketleri ile ortaklık yoluna giderek sürdürmektedirler. Bu bölümde Türkiye de derecelendirme faaliyetinde bulunmaları SPK tarafından kabul görmüş söz konusu üç derecelendirme kuruluşunun yanı sıra Kurumsal Yönetim İlkelerine Uyum Derecelendirmesi konusunda Türkiye de yetkilendirilmiş bulunan RiskMetrics Group şirketine ilişkin bilgiler sunulmaktadır. 1.7.1.1. Standard and Poor's Corp. Yaklaşık 150 yıldır faaliyet gösteren ve bu alanda lider kuruluşlardan biri olan Standard&Poor s, finansal kurumların piyasadaki değerlerini belirlemeye yönelik bağımsız görüş ve bilgi sunan bir şirkettir. Şirket kredi derecelendirme, risk değerleme ve yatırım araştırması konularında faaliyet göstermekte ve karar alıcılara güvenilir hizmetler sunmayı amaçlamaktadır.
25 Ülkesinde 21 ve diğer ülkelerde 40 ofisi ve iştiraki bulunan şirketin yatırım ve finansal analiz konusunda deneyimli yaklaşık 8500 çalışanı bulunmaktadır. Standard&Poor s firmasının derecelendirme bölümü Finansal Kurumlar İpotek, Sigorta ve Taşımacılık Şirketleri, Uluslar Arası Şirketler, Yerel Yönetimler, Endüstriyel Şirketler, Kamusal Mal ve Hizmet Üreten Şirketler olmak üzere beş ana bölüme ayrılmış durumdadır. Endüstriyel Şirketler, Kamusal Mal ve Hizmet Üreten Şirketler bölümü ayrıca kendi içinde Endüstriyel Şirketler ve Kamu Kurumları olmak üzere iki alt departmana ayrılmıştır. Her bir bölüm bir müdür tarafından yönetilmekte olup derecelendirme bölümünün yönetimi söz konusu müdürlerden oluşan yönetim kurulu tarafından yapılmaktadır. Standard&Poor s bağımsız bir uluslararası bölümü olan tek şirket olup, bu alanda özel bir uzmanlığa sahiptir 26. 1.7.1.2. Moody s Investor Service Inc. Moody s, kredi derecelendirme, araştırma ve risk analizi konularında faaliyet gösteren uluslararası finans piyasalarının önde gelen kuruluşlarından biridir. Şirket sabit getirili menkul kıymetler, bunları ihraç eden ihraççılar ve diğer kredi yükümlülükleri hakkında bağımsız kredi riski derecelendirmesi yaparak görüşlerini yayınlamaktadır. Moody s, banka, şirket, proje finansmanı, ülkesel ve bölgesel/yerel hükümetler ve uluslar-üstü kuruluşlar, yapılandırılmış finansman, sigorta ve yönetilen fonlar gibi alanlardaki borç yükümlülüklerini analiz ederek derecelendirmektedir. 26 Erişim, http://www.standardandpoors.com, 02.01.2010.
26 Moody s in rating ve analiz çalışmaları 110 ülke, 12.000 kuruluş, 25.000 kamu kuruluşu ve 106.000 yapılandırılmış finansal yükümlülüğü kapsamaktadır. 2009 yılında 1,8 milyar $ geliri kaydedilen şirket yaklaşık 4.000 çalışanı ile 27 farklı ülkede varlığını sürdürmektedir. Moody s firmasının derecelendirme bölümü iki ana bölüme ayrılmıştır. Birinci bölümde yerel yönetim kuruluşlarının ihraç ettikleri menkul kıymetler derecelendirilirken, ikinci bölümde şirketlerce ihraç edilen menkul kıymetler derecelendirilmektedir. İkinci bölüm ayrıca kendi içinde Endüstriyel Şirketler, Kamu Mal ve Hizmet Üretim Kurumları, Finansal Kuruluşlar, Devletler, Uluslar Arası Şirketler olmak üzere dört alt departmana ayrılmıştır 27. 1.7.1.3. Fitch Ratings Ltd. 1978 yılında kurulmuş olan Fitch dünyanın üç büyük uluslararası derecelendirme kuruluşlarından biridir. Ayrıca ABD de kabul görmüş ilk Avrupa kökenli derecelendirme kuruluşudur. New York ve Londra da iki merkezi olan şirket, 2.215 çalışanı ve dünya çapındaki 49 ofisi ile faaliyetlerine devam etmektedir. Fitch analitik deneyimi ve bilgi birikimi ile yatırımcılar ve risk yöneticilerinin bütün sektörlerdeki yatırım enstrümanlarını kapsayan yeni sermaye piyasası işlemlerinde ihtiyaçlarını karşılamayı amaçlamaktadır. Fitch Ratings, 100 ülkede, 6.047 banka ve finans kurumuna ve 1.700 den fazla kurumsal şirkete kredi derecelendirme hizmeti vermektedir. Ayrıca bono, kredi, fon, proje finansmanı ve yapılandırılmış finansman ürünlerine özgü kredi risklerini de derecelendirmektedir. 27 Erişim, http://www.moodys.com/, 02.01.2010.