KENTSEL AÇI K ALANLARDA PEYZAJ- SANAT İ LİŞKİ LERİ, İSTANBUL ÖRNEĞİ. YÜKSEK Lİ SANS TEZİ Mi mar Gül nur Tahralı ARI SALAN

İSTANBUL TEKNİ K ÜNİ VERSİ TESİ FEN Bİ Lİ MLERİ ENSTİTÜSÜ KENTSEL AÇI K ALANLARDA PEYZAJ- SANAT İ LİŞKİ LERİ, İSTANBUL ÖRNEĞİ KENTSEL AÇIK ALANLARDA PEYZAJ-SANAT İLİŞKİLERİ, İSTANBUL ÖRNEĞİ YÜKSEK Lİ SANS TEZİ Mi mar Gül nur Tahralı ARI SALAN Anabili m Dalı: ŞEHİ R VE BÖLGE PLANLAMA Anabili m Dalı: Şehi r ve Böl ge Pl anl a ma Progra mı: PEYZAJ : Peyzaj Pl PLANLAMA anl a ma MAYI S 2003

ĠSTANBUL TEKNĠ K ÜNĠ VERSĠ TESĠ FEN BĠ LĠ MLERĠ ENSTĠTÜSÜ KENTSEL AÇI K ALANLARDA PEYZAJ- SANAT Ġ LĠġKĠ LERĠ, ĠSTANBUL ÖRNEĞĠ KENTSEL AÇIK ALANLARDA PEYZAJ-SANAT ĠLĠġKĠLERĠ, ĠSTANBUL ÖRNEĞĠ YÜKSEK LĠ SANS TEZĠ Mi mar Gül nur Tahralı ARI SALAN 502001701 ( Enstitü No) Tezi n Enstitüye Veril diği Tari h : 5 Mayıs 2003 Tezi n Savunul duğu Tari h : 26 Mayıs 2003 Tez DanıĢ manı : Di ğer Jüri Üyel eri Y. Doç. Dr. Funda YĠ RMĠ BEġ OĞLU Prof. Dr. Ahmet Cengi z YI LDI ZCI (Ġ. T. Ü.) Doç. Dr. Nil gün ERGUN (Ġ. T. Ü.) MAYI S 2003

ÖNSÖZ Peyzaj -sanat ili şki si konusu, i çi ne gi rdi kçe deri nleşen ve zengi nl eşen özelli kl eri yl e, ol dukça yor ucu, o öl çüde de zevkli bir ar aştır manı n ür ünü ol ar ak sunul makt adır. Bi r mi mar ol ar ak bana çok şey kazandır an bu çalı şmanı n, sonr aki çal ışmal arl a geli ştiril mesi ni ve yapıl an uygul amal arl a değerl endi ril mesi ni umut ederi m. Bu konudaki eksi kli ğe di kkati mi çeker ek, i ncel e me m i çi n beni t eşvi k eden ve dest eği ni esirgemeyen Pr of. Dr. Ah met Cengi z Yıl dı zcı' ya ve değerli gör üşl eri yl e çalı şmaya kat kı da bul unan Sayı n Öğr eti m Görevli si Nedi m Ke mer' e il gil eri i çi n t eşekkürl eri mi sunarı m. Yüksek li sans eğiti mi m boyunca ve t ez çalı şması nı n ort aya çı k ması nda duyduğu m heyecanı beni ml e payl aşan, bi r danı ş manı n çok öt esi nde ayır dı ğı vakit, göst er di ği sabır ve anl ayı şl a her za man yanı mda ol an sevgili hocam Funda Yi r mi beşoğl u' na, li sans eğiti mi mden bu yana sağl adı kl arı t üm i mkanl ar ve sı nırsı z hoşgörül eri nden öt ür ü Pr of. Dr. Met e Ünügür ve Pr of. Dr. Meh met Küçükdoğu' ya, bana güvenen, beni yür ekl endi ren büt ün hocal arı ma ve büyükl eri me; Al manca çevi ril erde e meği geçen Der ya Ül ker e, fikirl eri nden çok f aydal andı ğı m Yeşi m ve Barı ş a, her t ürl ü yar dı ml arı i çi n yurti çi ndeki -yurt dı şı ndaki t üm yakınl arı ma ve ar kadaşl arı ma; manevi dest ekl eri yl e bana her zaman güç ver en eşi me ve ail eme t eşekkür ederi m. Mayı s 2003 Gül nur Tahr alı Arı sal an ii

Ġ ÇĠ NDEKĠ LER KI SALTMALAR TABLO LĠ STESĠ ġekġ L LĠ STESĠ ÖZET SUMMARY vı vıı vııı xı xııı 1. GĠ RĠ ġ 1 2. TEMEL KAVRAMLAR 4 2. 1. Sanat Kavra mı 4 2. 2. Peyzaj Kavra mı 6 2. 2. 1. Tanı mı 6 2. 2. 2. Peyzaj Mi marlı ğı 7 2. 3. Kent sel Açı k Al an ve Ka musal Al an Kavraml arı 9 3. PEYZAJ- SANAT- KENTSEL AÇI K ALAN Ġ LĠġKĠ LERĠ NĠ N GELĠ ġġ MĠ 11 3. 1. Kent sel Açı k Al anları n Geli Ģi msür eci nde Peyzaj- Sanat Ġli Ģkil eri 11 3. 1. 1. İl kçağ Uygarlıkl arında Kent sel Açı k Al anl ar ve Peyzaj - Sanat İli şkil eri 12 3. 1. 1. 1 Mı sır, Mezopot amya, İran uygarlıkl arı nda peyzaj -sanat ili şki si 12 3. 1. 1. 2 İl kçağ Yunan uygarlıkl arı nda peyzaj -sanat ili şki si 14 3. 1. 1. 3 İl kçağ Ro ma uygarlıkl arı nda peyzaj -sanat ili şki si 16 3. 1. 2. Ort açağ Açı k Al anl arı nda Peyzaj - Sanat İli şkil eri 17 3. 1. 3. İsl am Et ki si ndeki Uygarlıkl ar da Peyzaj - Sanat İli şkil eri 19 3. 1. 4. Rönesans ve Bar ok Döne ml eri nde Peyzaj -Sanat İli şkil eri 21 3. 1. 4. 1 Rönesans dönemi açı k al anl arı nda peyzaj -sanat ili şkil eri 21 3. 1. 4. 2 Bar ok döne mi açık al anl arı nda peyzaj -sanat ili şkil eri 23 3. 1. 5. 18. Yüzyıl Nat ür ali zm Akı mı ve Peyzaj - Sanat İli şkil eri 27 3. 1. 6. Uzakdoğu Uygarlıkl arı nda Peyzaj - Sanat ilişkil eri 28 3. 1. 7. 19. Yüzyıl da Kent sel Açı k Al anl ar ve Peyzaj - Sanat İli şki si 30 3. 1. 8. 20. Yüzyıl da Kent sel Açı k Al anl ar ve Peyzaj - Sanat İli şkil eri 32 3. 1. 8. 1 Moder ni z möncesi nde peyzaj -sanat ili şkileri 32 3. 1. 8. 2 Moder ni z met ki sinde peyzaj -sanat ili şkil eri 34 3. 1. 8. 3 Moder ni z msonr ası nda- Post moder n dönemde peyzaj -sanat 38 ili şkil eri 3. 2. Günü müzde Kent sel Açı k Al anl ar da Peyzaj- Sanat Ġli Ģkil eri 46 3. 3. Bir Peyzaj Öğesi Ol arak Sanat Obj esi ve Mekana Kat kıl arı 49 4. KENTSEL AÇI K ALANI OLUġTURAN PEYZAJ ÖĞELERĠ NDE SANATSAL BOYUT 52 iii

4. 1. Peyzaj Öğel eri nde Sanat sal Boyut a Yönelik Sı nıfl andır ma Çalı Ģması 53 4. 2. Peyzaj Öğel eri ni n Sanat Obj esi Ol arak Değerl endiril mesi 56 4. 2. 1. İki Boyutl u Öğel erin Sanat Obj esi Ol ar ak Değerl endi ril mesi 56 4. 2. 1. 1 Doğal öğel er üzeri nde uygul anan sanat dall arı 56 4. 2. 1. 2 Yapay öğel er üzeri nde uygul anan sanat dall arı 61 4. 2. 2. Üç Boyutl u Öğel erin Sanat Obj esi Ol ar ak Değerl endi ril mesi 64 4. 2. 2. 1 Doğal öğel er üzeri nde uygul anan sanat dall arı 64 4. 2. 2. 2 Yapay öğel er üzeri nde uygul anan sanat dall arı 67 4. 3. Böl ümün Sonuçl arı 74 5. PEYZAJ ÖĞELERĠ NDE SANATSAL BOYUTUN Ġ STANBUL ÖRNEĞĠ NDE Ġ RDELENMESĠ 76 5. 1. Ġ st anbul' da Kent sel Açı k Al anl arı n Geli Ģi mi ve Bir Peyzaj Öğesi Ol arak Sanat Obj esi 76 5. 1. 1. Cumhuri yet Öncesi nde Kent sel Açı k Al anl ar ve Bu Mekanl ar da Yer Al an Sanat Obj el eri 76 5. 1. 2. Cumhuri yeti n İl k 50 Yılı nda Kent sel Açı k Al anl ar ve Bu Mekanl ar da Yer Al an Sanat Obj el eri 80 5. 1. 3. Günü müzde Kent sel Açı k Al anl ar ve Bu Mekanl ar da Yer Al an Sanat Obj el eri 83 5. 2. Al an AraĢtır ması nın Tanıtıl ması 85 5. 2. 1. Ar aştır manı n Amacı ve Kapsamı 85 5. 2. 2. Al an Seçi mi ve Araştır manı n Yönt emi 86 5. 3. Taksi m Meydanı nı Ol uģt uran Peyzaj Öğel eri ve Bu Mekanda Yer Al an Sanat Obj el eri 87 5. 3. 1. Taksi m Meydanı nı Ol uşt ur an Peyzaj Öğel eri 89 5. 3. 2. Taksi m Meydanı nda Yer Al an Sanat Obj eleri 92 5. 3. 2. 1 Cu mhuri yet Anıtı 92 5. 3. 2. 2 Mavi Heykel 94 5. 3. 2. 3 Taksi m Su Haznesi' ni n duvar yüzeyi 96 5. 3. 2. 4 Afi ş panosu 97 5. 3. 3. Taksi m Meydanı nda Yer Al an Sanat Obj eleri Hakkı nda Değerl endi rme 99 5. 4. Bebek Parkı' nı Ol uģt uran Peyzaj Öğel eri ve Bu Mekanda Yer Al an Sanat Obj el eri 99 5. 4. 1. Bebek Par kı' nı Ol uşt ur an Peyzaj Öğel eri 100 5. 4. 2. Bebek Par kı' nda Yer Al an Sanat Obj el eri 103 5. 4. 2. 1 Anıt: ' Fuzuli' 103 5. 4. 2. 2 Pl asti k: ' Kompozi syon' 104 5. 4. 3. Bebek Par kı' nda Yer Al an Sanat Obj el eri Hakkı nda Değerl endir me 106 5. 5. Sult anahmet Meydanı' nı Ol uģt uran Peyzaj Öğel eri ve Bu Mekanda Yer Al an Sanat Obj eleri 106 5. 5. 1. Sult anahmet Meydanı' nı Ol uşt ur an Peyzaj Öğel eri 108 5. 5. 2. Sult anahmet Meydanı' nda Yer Al an Sanat Obj el eri 112 5. 5. 2. 1 Di kilit aş 112 5. 5. 2. 2 Yıl anlı ( Bur malı) Süt un 112 5. 5. 2. 3 Ör me Süt un 113 5. 5. 2. 4 Al man Çeş mesi 114 5. 5. 2. 5 Tapu Kadastro Müdürl üğü 114 iv

5. 5. 2. 6 Tür k ve İ sl am Eserl eri Müzesi 115 5. 5. 2. 7 Mar mar a Üni versitesi Rekt örl üğü 116 5. 5. 2. 8 Sult anahmet Külliyesi 116 5. 5. 2. 9 Haseki Hürr em Sult an Ha ma mı 117 5. 5. 2. 10 Ayasof ya Müzesi 118 5. 5. 3. Sult anahmet Meydanı' nda Tasarı mı Sanat Obj el eri yl e İli şki si Açı sı ndan Değerl endi r me 118 5. 6. Böl ümün Sonuçl arı 120 6. SONUÇLAR VE ÖNERĠ LER 122 KAYNAKLAR 125 ÖZ GEÇMĠ ġ 133 v

KI SALTMALAR anj o. gr.j p/... : htt p:// www. anj o. gr.j p/ makuhari/ mpa15. ht m bl ufft on. edu : htt p:// www. bl ufft on. edu j gar den. or g : htt p:// www.j gar den. or g pwpl a. com/... : htt p:// www. pwpl a. com/ offi ce/ pr oj ect s. ht ml webshot s. com : htt p://www. webshot s. com vi

TABLO Lİ STESİ Sayf a No Tabl o 4. 1. Kent sel açı k al anı ol uşt uran peyzaj öğel eri... 55 Tabl o 5. 1. Taksi m Meydanı nı ol uştur an peyzaj öğel eri.... 90 Tabl o 5. 2. Bebek Par kı nı ol uşt ur an peyzaj öğel eri.... 101 Tabl o 5. 3. Sult anahmet Meydanı nı ol uşt ur an peyzaj öğel eri. 109 vii

ŞEKİ L Lİ STESİ Şekil 3. 1 Şekil 3. 2 Şekil 3. 3 Şekil 3. 4 Şekil 3. 5 Şekil 3. 6 Şekil 3. 7 Şekil 3. 8 Şekil 3. 9 Şekil 3. 10 Şekil 3. 11 Şekil 3. 12 Şekil 3. 13 Şekil 3. 14 Şekil 3. 15 Şekil 3. 16 Şekil 3. 17 Şekil 3. 18 Şekil 3. 19 Şekil 3. 20 Şekil 3. 21 Şekil 3. 22 Şekil 3. 23 Şekil 3. 24 Şekil 3. 25 Şekil 3. 26 Şekil 3. 27 Şekil 3. 28 Şekil 3. 29 Şekil 3. 30 Şekil 3. 31 Şekil 3. 32 Şekil 3. 33 Şekil 3. 34 Şekil 3. 35 Şekil 3. 36 Şekil 3. 37 Şekil 3. 38 Şekil 3. 39 Şekil 3. 40 Şekil 3. 41 Şekil 3. 42 Şekil 3. 43 : Mı sır bahçesi nde ' kut sal dağ'... : ' Cahar bag' pl an şeması... : Babil As ma Bahçel eri... : Agor a ve çevr esi ndeki yapıl ar... : ' Topi a' sanatı na ör nekl er... : For um... : Hadri an Vill ası' nda su tiyatrosu... : San Mar co Meydanı' nda kili se kul esi ve anıt kolonl ar... : ' Cl oi st er' ör neği... : Al casar mali kanesi nde çi nil er... : Tac Mahal ve su aynası... : Pi azza del Campi dogli o' da heykel ve mozai k sanatl arı... : Bel veder e Avl usu... : Vill a D' est e... : Vill a Cappar ol a... : Tr evi Çeş mesi nde heykel ve kaskatl ar... : Vill a Gar zoni' de bi çi ml endi ril mi ş bitkil er... : Topi ary ör neği... : Andr é Le Notr e t ar afı ndan t asarl anan part er desenl eri... : Versaill es Sar ayı nda kanal ve part erl er... : Versaill es Sar ayı nda heykel ve su kull anı ml arı... : Versaill es Sar ayı pl anı... : St owe... : Kur u bahçe düzenl eme ör nekl eri... : Centr al Park- New Yor k... : Ol mst ed'i n Chi cago Worl d' s Fair i çi n t asarl adı ğı al an... : Sal gi nat obel Köpr üsü... : Park Guëll... : Robert Mall et St evens'ın t asarl adı ğı bet on ağaçl ar... : Gar den of Wat er and Light... : Tachar d Gar den... : Kandi nsky' e ait kompozi syon... : Eckbo' nun t asarl adı ğı Bur den Gar den... : Burl e Mar x'ı n t asarl adı ğı bir bahçe pl anı... : St ockhol m' de oyun heykeli... : Çatı bahçesi ör nekl eri... : Mexi co Cit y' de cadde düzenl emesi... : Hal pri n t ar afı ndan t asarl anan Lovej oy Pl aza... : Publi c Art ör nekl eri... : Spiral Jett y, 1970 ve 2002 yıll arı ndaki gör ünüml eri... : Gol dswort hy' ni n buz il e çalı şmal arı... : Chri st o ve Jeanne- Cl aude' un çalışmal arı ndan örnekl er... : Pet er Wal ker'ı n mi ni mal i st yakl aşı ml a t asarl adı ğı Pl aza Tower.. Sayf a No 13 13 14 15 15 16 17 18 18 19 20 21 22 23 23 23 24 24 25 26 26 27 28 29 31 32 33 34 35 35 36 37 37 38 39 40 41 41 42 43 43 44 44 viii

Şekil 3. 44 Şekil 3. 45 Şekil 3. 46 Şekil 3. 47 Şekil 3. 48 Şekil 4. 1 Şekil 4. 2 Şekil 4. 3 Şekil 4. 4 Şekil 4. 5 Şekil 4. 6 Şekil 4. 7 Şekil 4. 8 Şekil 4. 9 Şekil 4. 10 Şekil 4. 11 Şekil 4. 12 Şekil 4. 13 Şekil 4. 14 Şekil 4. 15 Şekil 4. 16 Şekil 4. 17 Şekil 4. 18 Şekil 4. 19 Şekil 4. 20 Şekil 4. 21 Şekil 4. 22 Şekil 4. 23 Şekil 4. 24 Şekil 4. 25 Şekil 4. 26 Şekil 4. 27 Şekil 4. 28 Şekil 4. 29 Şekil 4. 30 Şekil 4. 31 Şekil 4. 32 Şekil 4. 33 Şekil 4. 34 Şekil 4. 35 Şekil 4. 36 Şekil 4. 37 Şekil 4. 38 Şekil 4. 39 Şekil 4. 40 Şekil 5. 1 Şekil 5. 2 Şekil 5. 3 Şekil 5. 4 Şekil 5. 5 Şekil 5. 6 Şekil 5. 7 Şekil 5. 8 Şekil 5. 9 Şekil 5. 10 : Court of The Moon ( Ay Avl usu)... : Parc de l a Vil ett e... : Pop- Ki neti k- Op ör nekl eri... : Radi kal yakl aşı ml ar... : Günü müzden Publi c Art ör nekl eri... : Tarı msal ar azil er de resim sanatı ör nekl eri... : Ar azi düzl emi nde beyaz badana il e ol uşt ur ul an bi r gr afi k... : Ar azi düzl emi nde renk ve doku f arklılı ğı yl a ol uştur ul an bir gr afi k : Su yüzeyi nde uygul anan bir 'l and art' ör neği... : Su öğesi ni n bi çi ml endi ril mesi... : Bitkil er ve f arklı mal zemel erl e ol uşt ur ul an ' op- art' örneği... : Bitki ört üsüyl e ol uşt ur ulan desenl er... : Gr afi k sanatı nı n uygul andı ğı part erl er... : Çakıl ve bitkil erl e ol uşt urul muş soyut resi mör neği... : Çakıl ve ser ami kl e ol uşt ur ul muş yüzey sanatı örneği... : Gr afi k et ki yar at an döşe me yüzeyi ve resi mli serami kl er... 45 46 46 47 48 56 57 57 58 58 59 59 59 60 60 61 : Döşeme yüzeyl eri nde resi mve gr afi k ör nekl eri... 62 : Su yüzeyi ni n renkl endi ril mesi... 62 : Su yüzeyi ni n bi çi ml endi ril mesi... 62 : Duvar yüzeyi nde röl yef ve mozai k sanatl arı... 63 : Cephe yüzeyi nde duvar resi ml eri... 63 : Cephe yüzeyi nde röl yefl er... 63 : Topogr af yanı n bi çi ml endi ril mesi yl e ol uşt ur ul an bir ot ur ma al anı 64 : Tekr arl anan bi çi ml erl e ol uşt ur ul an bir doku... 65 : Çeşitli t opi ary ör nekl eri... : Bitki sel öğeni n pl asti k bir obj e hali ne getiril mesi... : Çeşitli doğal öğel eri n biçi ml endi ril mesi... : Taş kull anı mı... : Doğal t aşl arı n bitki sel el emanl arı n yeri ne kull anılması... : Bir kampus giri şi nde yer al an anıt... : Bir anıt t asarı mı... : Kamusal al anl ar da heykel ör nekl eri... : Ort aml a uyuml u br onz fi gürl er... : Tasarı mbüt ünl üğünde pl asti k obj el er... : İl gi çeki ci görsel öğel er... : Bi na çevr esi nde pl asti kler... : Sanat obj esi ol ar ak değerl endi ril en kent mobil yaları... : Mobil ya el emanı nı n t ekrarl anması yl a ol uşt ur ul an bi çi ml er... : Yapı sal el emanl ar üzerinde uygul anan sanat ör nekl eri... : Su el emanl arı nı n pl astikl erl e kull anı mı... : Heykel et ki si yar at an giri ş kapı sı... : Heykel si bi çi ml eni şe sahi p bi nal ar... : Bi nayl a birli kt e heykel kull anı mı... : Louvr e Sar ayı önünde sanat obj esi ol ar ak piramitl er... : Louvr e Sar ayı çevr e düzenl emesi... : Sadabad ve su el emanl arı nı göst er en gr afi kl er... : Dol mabahçe Sar ayı bahçesi nden gör ünüml er... : 20. yıl heykell eri... : Fı ndı klı Par kı' ndaki heykeli n bugünkü konumu... : 1993 yılı nda İ st anbul' a yerl eştiril en heykell er... : Taksi m Meydanı genel gör ünü m... : Meydandan gör ünüml er... : Taksi m Meydanı pl anı... : Cu mhuri yet Anıtı... : Cu mhuri yet Anıtı nı n il k yerl eştiril di ği yıll ardaki durumu... 65 65 66 66 66 67 67 68 68 68 69 69 70 71 71 72 72 73 73 73 74 78 79 81 82 84 88 88 91 92 93 ix

Şekil 5. 11 Şekil 5. 12 Şekil 5. 13 Şekil 5. 14 Şekil 5. 15 Şekil 5. 16 Şekil 5. 17 Şekil 5. 18 Şekil 5. 19 Şekil 5. 20 Şekil 5. 21 Şekil 5. 22 Şekil 5. 23 Şekil 5. 24 Şekil 5. 25 Şekil 5. 26 Şekil 5. 27 Şekil 5. 28 Şekil 5. 29 Şekil 5. 30 Şekil 5. 31 Şekil 5. 32 Şekil 5. 33 : Mavi Heykel... : Mavi Heykeli n bugünkü dur umu... : Taksi m Su Haznesi duvar yüzeyi... : Duvar yüzeyi ni n 1995 teki ve bugünkü dur umu... : Afi ş panosu... : Afi ş panosunun yol a bakan konumu... : Bebek Par kı genel gör ünü mü... : Bebek Par kı pl anı... : Fuzuli Anıtı... : Kompozi syon... : Pl asti k obj eni n park i çi ndeki konu mu... : Sult anahmet Meydanı genel gör ünü m... : 19. yüzyıl da Sult anahmet Meydanı... : Sult anahmet Meydanı pl anı... : Di kilit aş... 94 95 96 97 98 98 99 102 103 104 105 107 108 111 112 : Yıl anlı Süt un... 113 : Ör me Süt un... 113 : Al man Çeş mesi... 114 : Tapu Kadastro Müdürl üğü... 115 : Türk ve İ sl am Eserl eri Müzesi... 115 : Sult anahmet Külli yesi... 116 : Hürr em Sult an Ha ma mı... : Ayasof ya... 117 118 x

KENTSEL AÇI K ALANLARDA PEYZAJ- SANAT İ Lİ ŞKİ LERİ, İ STANBUL ÖRNEĞİ ÖZET Kent sel açı k al anl ar, gi der ek büyüyen kentler de t opl umun sosyal ve kült ür el i hti yaçl arı nı n kar şıl anması nda öne mli r ol oyna makt adırl ar. Aynı zamanda kentl eri t emsil eden pr estij mekanl arı ol ar ak gör ül en bu al anl arı n t asarl anması konusunda dünyada mi marl ar, kent pl ancıl arı ve peyzaj mi marl arı ort ak çalı ş mal ar yapmakt adırl ar. Sanat çıl ar i se, daha f azl a i nsana hit ap edebil mek a macı yl a, eserl eri ni ser gil emede bu mekanl arı kull anmayı t erci h et mekt e ve bu ort aklı ğa katıl makt adırl ar. Kent sel açı k al an t asarı mı, peyzaj -sanat ili şkisi açı sı ndan i rdel endi ğinde, f arklı ol asılıkl arl a kar şıl aşıl makt adır. Bunl ar, t ari hsel sür eç i çi nde deği şen sanat anl ayı şl arı na, açı k al an kull anı ml arı na ve peyzaj mi marlı ğı nı n geli şi mi ne par al el ol ar ak ort aya çı k makt adır. Günü müzde i se, bu ilişkil er ar ası ndan, bir peyzaj öğesi ol ar ak sanat obj esi ol gusunun öne m kazandı ğı gör ül mekt edir. Tez çalı şması nı n a macı, sanat obj el eri ni n yal nı zca mekana sonr adan dahil edil en el emanl ar ol madı ğı nı n vur gul anar ak kent sel açı k al an t asarı mı nda üstl endi ği di ğer roll eri n belirl enmesi, i şl ev-sanat birli kt eli ği ni n kent sel açı k al an yaşantı sı na ol uml u et ki si ni n ort aya çı karılması ve gel ecekt e yapıl acak t asarı ml arı n bu kavr aml ar doğr ult usunda geli ştiril mesi ni sağl ayacak öneril er getiril mesi dir. Bu doğrult uda, altı böl ümden ol uşan ve il k böl ümünde a maç ve yönt eml eri n t anıtıl dı ğı araştır manı n kapsamı; Kent sel açı k al anl ar da peyzaj -sanat ili şkil eri ni n i ncel enmesi yl e il gili ol ar ak, i ki nci ve üçüncü böl üml er de, Sanat, peyzaj, kent sel açık al an gi bi t emel kavr aml arı n t anıtıl ması, Peyzaj -sanat ili şkil eri ni n kent sel açı k al anl arı n gel i şi msür eci i çi nde açı kl anması, Sanatı n kent sel açı k al an t asarı mı na çok yönl ü kat kı sı nı n irdel enmesi; Sanat obj el eri ni n mekan i çi nde bi r öğe ol ar ak yükl endi kl eri i şl evl eri n i ncel en mesi ne yöneli k ol ar ak, dör düncü ve beşi nci böl üml er de, Tasarı m el emanl arı na ve sanat t ürl eri ne yöneli k mevcut sı nıfl andırmal arı n irdel ener ek kent sel açık al anı ol uşt ur an peyzaj öğel eri i çi n bi r sınıfl andır ma çalı şması yapıl ması, Peyzaj öğel eri üzeri nde i ki ve üç boyutl u sanat uygul amal arı nı n dünya örnekl eri üzeri nde değerl endi ril mesi, İst anbul kenti açı k al anl arı nda yapıl an t espitlerl e, sı nıfl andır ma kapsa mı nda ör nekl enen i şl evl eri n varlı ğı nı n ar aştırıl ması şekli ndedi r. xi

Tez çalı şması nı n altı ncı böl ümünde yer veril en sonuçl ar ar ası nda, dünyada kent sel açı k al an t asarı mı nı n sanat ol gusu il e ber aber el e alı nar ak sanat obj el erini n mekanı n kalit esi ni arttırıcı et kil erinden f aydal anıl dı ğı, bununl a bi rli kt e, İ st anbul ör neği nde, kent sel açı k al an t asarımı nda di si pli nl er ar ası çalı şmanı n di kkat e alı nmadı ğı, sanat obj el eri ni n mekana sonr adan dahil edil en el emanl ar şekli nde kullanıl dı kl arı, dol ayı sı yl a mekanl a ve kull anı cı il e ili şkil eri nin kur ul amadı ğı gör ül mekt edi r. Bu doğr ult uda, mevcut dur umun i yil eştiril mesi ne yöneli k öneril er de sunul makt adır. xii

LANDSCAPE- ART RELATI ONS I N URBAN OPEN SPACES- THE CASE STUDY OF I STANBUL SUMMARY Ur ban open spaces pl ay a cr uci al r ol e i n ser vi ng t he soci al and cult ur al needs of t he communit y i n gr owi ng ci ti es. Thr oughout t he wor l d, ar chit ect s, ur ban pl anner s and l andscape ar chit ect s coll abor at e i n desi gni ng ur ban open spaces, whi ch ar e consi der ed as pl aces symboli zi ng t he citi es. Artist s, i n an eff ort t o r each a l ar ger audi ence, al so parti ci pate i n t hi s coll ecti ve wor k by f avori ng t hese pl aces t o exhi bit t heir wor ks. When t he ur ban open space desi gn i s anal yzed fr om t he l andscape and art rel ati ons poi nt of vi ew, diff er ent pr obabiliti es parall el t o t he changes i n art trends, open space usage and hi st ori cal devel opment of t he l andscape archit ect ur e e mer ge. Among t hese rel ati ons, t he concept of art obj ect as a l andscape el ement has gai ned much i mportance t oday. Thi s wor k f ocuses on det er mi ni ng t he diff er ent rol es of art obj ect s i n urban open spaces; by e mphasi zi ng t hat t hese obj ect s ar e not onl y el ement s added t o t he space subsequentl y, by r eveali ng t he positi ve eff ect s of t he f unctionality-art cooper ati on on ur ban open space lif e, and by maki ng suggesti ons f or t he i mpr ovement of f ut ur e desi gns al ong t hese concept s. Thi s wor k consi st s of si x secti ons; t he first secti on defi nes t he goal s and t he met hods used i n t he resear ch. The second and t hird secti ons, r egar di ng t he i nvesti gati on of l andscape- art rel ati ons i n ur ban open spaces, i ncl ude: Defi niti on of t he f unda ment al concept s such as art, l andscape and ur ban open space, Descri pti on of t he r el ati ons bet ween art and l andscape t hr oughout t he evol uti on of ur ban open spaces, Exa mi nati on of versatil e contri buti ons of art t o t he desi gn of ur ban open spaces. The f ourt h and t he fift h secti ons ar e ai med at anal yzi ng t he f uncti ons of t he art obj ect s as an el ement of t he space, namel y: Cl assifi cati on of l andscape el ement s t hat make up t he ur ban open space, by exami ni ng t he exi sti ng classifi cati ons of desi gn element s and t ypes of art, Eval uati on of t wo and t hr ee di mensi onal art wor k appli cati ons on l andscape el ement s wit h t he hel p of case st udi es ar ound t he worl d, I nvesti gati on of whet her any of t he f uncti ons di scussed i n t he cl assifi cati on exi st i n st udi es conduct ed i n open spaces of Ist anbul. xiii

The si xt h secti on of the t hesi s concl ude t hat t he ur ban open space desi gn t hr oughout t he worl d i s consi der ed t oget her with t he concept of art, and t he desi gners use t he benefici al eff ect s of art obj ect s i n i ncr easi ng t he quality of a pl ace. Nevert hel ess, i n t he case st udy of I st anbul it i s seen t hat t he i nt er di sci pli nar y wor k i s not t aken i nt o consi derati on, t he art obj ect s are used as el ement s added t o t he space subsequentl y, and; as a r esult of t hat, t he rel ati ons bet ween t he art obj ect, t he space and t he user cannot be est abli shed. I n t hi s sense, suggesti ons are made t o i mpr ove t he exi sti ng sit uati on. xi v

1. GĠ RĠ ġ Son yüzyıl a kadar bit kisel düzenl emel erl e il gili bi r uğr aģ ol ar ak bili nen peyzaj mi marlı ğı, günü müzde kent sel t asarı mdan pl anl ama konul arı na kadar ol dukça geni Ģ bi r uygul ama al anı na sahi ptir. Bu geli Ģmeni n et ki si yl e öne m kazanan mesl eği n bi r t asarı m di si pli ni ol ar ak el e alı nması ve eğitimi i çi n ül kemi zde de çalı Ģmal ar yapıl makt adır. Peyzaj mi marlı ğı nı n çalıģ ma konul arı ar ası nda yer al an kent sel açı k al an t asarı mı, doğal al anl arı n gi der ek azal dı ğı, yoğunl uk ve ul aģıl abilirli k gi bi probl eml erl e kar Ģıl aģıl an kent ort amı nda ayrı bi r öne m t aģı makt adır. Bugün açı k al an yaģantı sı nı n büyük kı s mı meydanl ar da, pl azal ar da, yayal aģtırılmı Ģ al anl ar da ve kent i çi par kl ar da geç mekt edir. Bu nedenl e ka mu kull anı mlı kentsel açı k al anl ar, t opl umun sosyal, kült ür el ve rekr easyonel ihti yaçl arı nı n karģıl andı ğı mekanl ar ol ar ak gör ül mekt edir. Peyzaj -sanat ili Ģki si probl emi i se, ger çekt e bu geli Ģmel erl e bi rlikt e ort aya çı k makt adır. Ġl kçağl ar dan iti bar en günl ük yaģa mı n bi r par çası ol ar ak gel i Ģen sanat ol gusu, açı k al an düzenl e mel eri ni n de t emeli ni ol uģt ur makt a, dol ayı sı yl a peyzaj ve sanat, doğal ol ar ak ili Ģkili kavr aml ar hali nde kar Ģımı za çı k makt adır. Ancak, endüstri devri mi nden iti bar en sanatı n, yeri ni t eknol oji ye bı raktı ğı ve kendi i çi ne dönük ol ar ak varlı ğı nı sür dür düğü görül mekt e, daha sonr a kapalı ort aml ar dan çı kar ak açı k al anl ar da yer al maya baģl adı ğı Post moder n dönemden iti bar en, bu konu bir pr obl em hali ne gel mekt edir. Bunun nedeni, peyzaj -sanat ili Ģki si ni n yapay yoll arl a ger çekl eģtiril mesi dir; kentsel açı k al anl ar da ser gi l enen obj el er ar acılı ğı yla t opl uma ul aģtırıl maya çalı Ģıl an sanat ol gusu, doğayl a ol an bağl antı sı nı kur abil mek i çi n i se kent ort amı ndan uzakl aģmakt adır. Günü müzde dünya ül kel eri nde, bu pr obl emi n çözümü yol unda sanat, t asarı mı n bi r par çası ol ar ak el e alı nmakt a ve sanat obj el eri, yal nı zca heykel vb. pl asti k öğel er ol ar ak değil, ger ek mekanı ol uģt ur an t asarı m el emanl arı, ger ekse mekan i çi nde yer al an donatıl ar Ģekli nde kull anıl makt adırl ar. Böyl ece bi rer peyzaj öğesi ol ar ak değerl endi ril en ve belirli i Ģl evl er yükl enen bu obj el er, kull anı cı il e ili Ģki ni n kur ul ar ak mekanı n canlılı ğı nı n artması na da kat kı da bul unmakt adırl ar. Bu doğr ult uda dünyada kent sel açı k al an t asarımı, geç mi Ģ döne ml er de ol duğu gi bi, sanat çı-t asarı mcı ol ar ak yeti Ģen ki Ģil er t ar afı ndan veya peyzaj mi marı, mi mar, kent sel t asarı mcı ve 1

sanat çıl arı n i Ģbirli ği il e ger çekl eģtiril mekt edir. Ġ st anbul kenti nde i se, geç mi Ģ döne ml er de düzenl emel eri n bi r par çası ol an sanat obj el eri ni n, günü müzde sonr adan yapıl an uygul amal arl a mekana dahil edil di kl eri görül mekt edir. Bu bağl amda konunun el e alı nması ger eği öneml e ort aya çı k makt adır. Tez çalı Ģması nı n a macı, kent sel açı k al anl ar da peyzaj -sanat ili Ģkil eri ni n i rdel ener ek sanatı n mekan ol uģumuna kat kı da bul unabil eceği ni n vur gul anması, bu ili Ģkil er ar ası ndan, peyzaj öğel eri ni n sanat obj esi ol ar ak değerl endi ril mesi dur umunun el e alı nar ak bu obj el eri n mekan i çi nde üstl endi kl eri roll eri n belirl enmesi ve günü müzde t asarı mcı-sanat çı i Ģbirli ğini n gerçekl eģtiril mesi i çi n yönt eml eri n ar aģtırıl ması dır. Peyzaj -sanat ili Ģki si, kapsaml ı anl aml ar i çer en i ki kavr amı n kar Ģılıklı et kil eģi mi ni ifade eden çok boyutl u bi r ol gu ol ar ak, kent sel açı k al anl ar i se, bu et kil eģi mi n yansıtıl dı ğı ve t opl uma ul aģtırıl dı ğı al anl ar ol ar ak kar Ģı mı za çı k makt adır. Bu doğr ult uda sanat, peyzaj ve kent sel açı k al an gi bi t emel kavr aml arı n t anıtıl ması, çalı Ģmanı n il k aģa ması nı ol uģt ur acaktır. Daha sonr a, il kçağl ar dan günümüze dek peyzaj -sanat ili Ģkil eri, t ari hsel sür eç i çi nde ve kent sel açı k al an ör nekl eri üzeri nde açı kl anmaya çalı Ģıl acaktır. Bunun i çi n uygarlı kl arı n geçirdi kl eri evr el er de deği Ģen sanat anl ayı Ģl arı, açı k al an kull anı ml arı ve düzenl emel eri yl e il gili lit er at ür den f aydal anıl ar ak f arklı ili Ģki t ürl eri irdel enecek ve gör sel ör nekl erl e dest ekl enecektir. Böyl ece, konunun bahçe sanatı veya manzar a r es mi gi bi dur uml arl a sı nırlı ol madı ğı nı n vur gul anması ve çalı Ģmanı n asıl pr obl emi ol an bir peyzaj öğesi ol ar ak sanat obj esi ol gusuna giri Ģ yapıl ması amaçl anmakt adır. Tanı ml anan pr obl emi n çözümüne yöneli k ol arak i se, i ki aģamalı bi r ar aģtır ma ger çekl eģtiril ecektir. Teori k ol ar ak geli Ģtiril ecek bi ri nci aģamada, t asarı m el emanl arı ve sanat t ürl eri yl e il gili mevcut sı nıfl andır mal ar irdel ener ek kent sel açı k al anı ol uģt ur an peyzaj öğel erine yöneli k bi r sı nıfl andırma çalı Ģması yapıl acaktır. Böyl ece, mevcut ör nekl eri n i ncel en mesi ni n kol ayl aģtırıl ması ve peyzaj öğel eri ni n sanat obj esi ol ar ak değerl endi ril mel eri i çi n sahi p ol dukl arı pot ansi yeli n ort aya çı karıl ması hedefl enmekt edir. Bu ol asılıkl arı n çeģitlili ği ni n vur gul anması, t asarımcı -sanat çı di yal ogunun doğr u bi r Ģekil de kur ul ar ak, sanatı n t asarı m aģa ması nda mekana dahil edil mesi ni n öne mi ni n açıkl anması i çi n ger ekli dir. Dünyada uygul anmı Ģ örnekl er i se, bu yakl aģı mı n ol uml u et kil eri ni n gör ül ebil mesi açı sı ndan değer t aģı maktadır. Ġ ki nci aģamayı ol uģt ur an Ġ st anbul ör neği i se, geç mi Ģ döne ml eri n i ncel enmesi ve seçil ecek al anl ar da yapıl acak gözl eml erl e günü müzdeki dur umun t espiti ni i çer mekt edi r. Bu doğr ult uda, ar aģtır ma al anl arı nı n peyzaj öğel eri üzeri nde, sı nıfl andır ma kapsa mı nda ör nekl enen obj el eri n varlıkl arı ar aģtırıl acak ve mevcut ol anl arı n mekan i çi ndeki 2

konu ml arı dünya ör nekl eri yl e kar Ģıl aģtır malı ol ar ak yor uml anacaktır. Çal ı Ģ manı n sonuncunda, geç mi Ģ ve günü müzl e il gili değerlendi r mel er e bağlı ol ar ak öneril er getiril meye çalı Ģıl acaktır. Tez çalı Ģması, peyzaj mi marlı ğı, kent sel t asarı m, mi marlık ve güzel sanatl ar di si pli nl eri ni n ar a kesiti ni sunması açı sı ndan öne m t aģı makt adır. Aynı zamanda, Ġst anbul kenti açı k al anl arı ndaki mevcut dur umun t espiti ve yor uml an ması il e, sonr aki uygul amal ar da yer veril ecek sanat obj el eri ni n nit eli kl eri ni n düģünül mesi ne kat kı da bul unul ması hedefl enmekt edir. 3

2. TEMEL KAVRAMLAR 2. 1 Sanat Kavra mı " Doğanı n t ama ml ayamadı ğı nı sanat t ama ma er dirir. Ari st o nun ( MÖ. 384-322) çağl ar öncesi nde yaptı ğı bu t anı ml amadan günü müze dek, sanat kavr amı çok f arklı boyutl ar da t artı Ģıl mı Ģ, çok çeģitli Ģekill er de t anı ml anmı Ģtır. Bu gör üģe par al el ol ar ak, sanatın doğayl a r ekabet et mekt en i bar et ol duğu fi kri, çağl ar boyunca bi r çok sanat dalı nı et ki si altı na al mı Ģtır. 18. yüzyıl dan iti bar en i se doğa, sanat i çi n i deal bi r model ol arak gör ül müģ ve sanat, doğanı n bi r yansı ması ol ar ak kabul edil mi Ģtir ( Ogri n, 1993). Benzer Ģekil de, sanatın i nsanı n doğa il e ili Ģki si ni n bi r sonucu ol duğu fi kri, bugün de geçerlili ği ni sür dür mekt edir. Hopki ns ( 1999), doğa ile i nsan ili Ģki si ni n her za man sanatı n bi çi ml enmesi nde r ol oynadı ğı gör üģünden hareketl e, sanatı n hayatı n i çi nden bi r par ça ol duğu sonucunu çı kar makt adır. Ona göre sanat, aynı zamanda bu ili Ģki ni n ar dı ndaki ka mçıl ayı cı güçt ür. Bi r di ğer t anı ml ama Ģekli i se, sanatı n t emsil edi ci özelli ği ni ön pl ana çı kar ar ak yapıl anl ar dır. Tol st oy, Sanat Nedi r? adlı eseri nde sanatı har eket, çi zgi, r enk, ses ya da sözcükl er de belirlen mi Ģ bi çi ml er ar acılı ğı i l e i nsanı n duygul arı nı baģkal arı na akt ar ması ol ar ak açı kl amakt adır ( Doğan, 1975). Benzer Ģekil de Mi t hen, i nsanı n baģkal arı yl a il eti Ģi m kurmak a macı yl a semboli k anl aml ar yükl edi ği Ģekil ve obj el er ifadesi ni kull anmakt adır; John Fowl es a gör e de sanat, i nsanl ar ar ası ndaki il eti Ģi mi n en i yi yol udur ( Rosi er, 2003). Te msil edil en Ģey, duygu ve düģüncel er ol abil eceği gi bi, yukarı da anl atılan Ģekli yl e doğa, ya da, kült ür ve kültürü ol uģt ur an t emel unsur ol an i nsan hayatı da ol abilir. Bu doğr ult uda ġenli er ( 1995), sanatı n çevr e kalit esi ne et ki si ni i ncel edi ği makal esi nde, sanatı n kült ür ün yararl anıl abilir, kull anıl abilir hal e dönüģ mesi Ģekli nde t anı ml anabil eceği ni belirtmekt edi r. Mar goli s ( 1999) i se, sanat eseri ni n ne ol duğunu t artıģtı ğı kit abı nda, fi zi ksel ol ar ak Ģekill enen ve kült ür el ol ar ak geli Ģen her Ģeyi n sanat ol duğu sonucuna var makt adır. 4

Sanatı n t anı mı nı n ne ol duğu sor usuna veril ecek cevabı sanatı n kökl eri nde ar ayan yakl aģı ml ar da i se, sanatın i hti yaçt an doğduğu fi kri ağır bas makt adır ( Faul ner ve di ğ., 1956). Buna gör e, il kçağl ar da ort aya çı kan sanat eserl eri ni n hepsi bi r i Ģe yar amak üzer e t asarl anmı Ģl ar dır. Dol ayı sı yl a sanat, günl ük hayatı n vazgeçil mez bir par çası ol ar ak geli Ģmi Ģ, sonuçt a özel bi r ür eti m t arzı haline gel mi Ģtir ( Çalı Ģl ar, 1983). Boas (1955) da, Pri miti ve Art adlı eseri nde bu gör üģten har eketl e, t ekni k müke mmelli ğe ul aģıl dı ğı nokt ada ort aya çı kan ür ünün sanat ol arak adl andırıl abil eceği yar gı sı na var makt adır. Bu doğr ult uda, sanatı n bili ml e ol an ili Ģki si nden de söz et mek ger ek mekt edir. Ünl ü peyzaj t asarı mcı sı ve kur amcı sı Eckbo ( 1964), bili m ve sanatı n bi ri nesnel, di ğeri öznel, f akat bi rbirl eri ne par al el ol ar ak geli Ģti kl eri ve yaģamı n büt ünl üğünde bi rli kt e r ol oynadı kl arı gör üģünü savunur. Sanatı bili mden ayıran özelli ği i se, aynı a maç i çi n deği Ģi k, zaman za man bi rbiri nden çok f arklı çözüml er ür et ebil mesi dir. Dol ayı sı yl a özgünl ük ve bi r def aya mahsus ol ma, sanat yapıtı nı n t emel özelli kl eri nden bi ri si dir. Ġ ngili z fil ozof John Locke ( 1632-1704), bu yakl aģımı Ģu sözl eri yl e yansıtır: " Dur ağan ve t ekr ar ol an her Ģey sıkı cı dır. Di nami k ve t esadüfi ol an her Ģey ĢaĢırtıcı dır. Ġ Ģt e sanat, bunl arı n ar ası nda gi zli dir. Fr ansı z r essam Renoi r da ( 1841-1914), sanat i çi n t anı ml anamaz ve t aklit edil emez if adesi ni kull anmakt adır ( Del ahunt, 2003). Tü m bu t anı ml amal arı n ar ka pl anı nda i se, sanatı n güzelli k kavr amı yl a büt ünl eģi p büt ünl eģ medi ği t artıģması yat makt adır. Sanat t ari hçi si Her bert Read i n, i l k baskı sı 1931 yılı nda yapıl an Sanatı n Anl amı baģlı klı kit abı nda yer al an if adesi ne gör e, sanat a i st er t ari hsel, yani sanatı n ne ol duğu açısı ndan, i st erse de sosyol oji k, yani sanatı n bugün dünya yüzündeki ger çek belirtil eri yönünden bakıl sı n, her i ki hal de de varıl an sonuç sanat eseri ni n çoğunl ukl a güzel ol mayan bi r Ģey ol duğudur. Özer (1993), bur adan har eketl e ve Tho mas Munr o nun t anı mı nı r evi ze ederek ki Ģi yi, gi der ek de t opl umu duygusal, ti nsel yönden et kil eyebil ecek dürt ül eri sağl ama beceri si Ģekli nde bi r t anı ml ama yap makt adır. Bu bağl amda if ade edilen duygul ar hoģa gi di ci ol anl arı n yanı sıra, hüzün, kor ku, ti ksi nti gi bi ol umsuz hi sl eri de çağrı Ģtırabil mekt edir. Benzer Ģekil de Tanyeli ve Sözen de, ( 1994), güzelli k ül küsünün sanat i çi n bi r zor unl ul uk ol madı ğı, çağdaģ sanat düģüncesi evreni nde bi r yeri kal madı ğı kesi n gi bidi r sözl eri yl e bu gör üģü dest ekl emekt edir. Gör ül mekt edir ki sanat ol gusu, geç mi Ģt e ve günü müzde ol duğu gi bi, gel ecekt e de t artıģıl maya deva m edecektir. Öne mli ol an, bu kavr amı n çalı Ģma konul arı kapsamı nda ne Ģekil de el e alı ndı ğı dır. Tanı mı ne ol ursa ol sun sanat, mekanı ol uģt ur an unsurl ar dan bi ri si dir ve mekan t asarı mı, dol ayı sı yl a peyzaj mi marlı ğı, 5

sanatı n dall arı ar ası ndadır. Nit eki m, Ei sf el d (1975), sanatı Ģehi rsel bi r çevr e yar at acak obj e ve f aali yetl er Ģekli nde t anı ml amakt adır. Ber nar d Lassus a gör e i se peyzaj mi marlı ğı ve sanat aynı Ģeyl er dir ( Hopki ns, 1999). Geç mi Ģt en bugüne dek yapıl an çeģitli sanat sınıfl andır mal arı da, bu yar gı yı haklı çı kar makt adır. Çağl ar boyunca mi marlık ve peyzaj mi marlı ğı güzel sanatl arı n bi r dalı ol ar ak kabul edil mi Ģl er dir. Günü müzde geli Ģtiril en sı nıfl andırmal ar da i se mi marlık, i ç mi marlık, peyzaj mi marlı ğı gi bi di si pli nl er mekan sanatl arı ol ar ak, ayrı bi r gr up i çi nde el e alı nmakt adırl ar. Sonuç ol ar ak sanat kavr amı, peyzaj mi marlı ğını Ģekill endiren ki mli ği ve di ğer t ürl eri ni n peyzaj sanatı yla gi rdi kl eri ili Ģkil er doğr ultusunda, t ez çalı Ģması nın t emeli ni ol uģt ur acaktır. 2. 2 Peyzaj Kavra mı 2. 2. 1 Tanı mı Peyzaj, sözl ük anl amı yla r esi m sanatı nı n bi r t ürü ol an kır r es mi veya manzar a ol ar ak t anı ml anmakt adır. Bu nedenl e çoğunl ukl a doğal ort amı çağrı Ģtıran bi r kavr am ol ar ak dili mi ze yansı mı Ģtır. Ancak peyzajı n sanatla ol an il gi si bir r esi m t ür ü ol ması yl a sı nırl andırıl amayacağı gi bi, i çer di ği anl am da bi r t abl o ya da manzar adan i bar et değil dir. Her i ki açı dan da eksi kli ği n gi deril mesi amacı yl a, bugüne dek bi r çok f arklı gör üģ t ar afı ndan peyzaj kavr amı nı n kar Ģılı ğı ol abil ecek if adel er geli Ģtiril meye çalı Ģıl mı Ģtır. Motl och ( 2001), i ncel emesi nde, bu gör üģl eri Peyzajı n Anl aml arı baģlı ğı altı nda t opl ayar ak değerl endirir. Ona gör e peyzaj, doğa, canlıl arı n yeti Ģti ği ort am (habit at), ekol oji k bi r probl em ya da zengi nli k, i deol oji, t ari h, est eti k, i nsan eli yl e Ģekill endiril en Ģeyl er ( artifact), mekan ve bi r si ste m ol ar ak kabul edil ebilmekt edi r. Peyzaj mi marlı ğı kapsamı nda yapıl acak peyzaj t anı mı i se, bu ol gul arın hepsi ni i çer meli dir. Bu doğr ult uda, Peyzaj, ekol oji k, t eknol oji k ve kült ür el sür eçl eri n za man çer çevesi nde if adesi ve kapsa ml ı bir t eri mdi r: vahģi doğa doğal peyzaj, kent dı Ģı banli yö peyzajı ve kent i çi kent sel peyzaj dır ( Motloch, 2001). Gör ül mekt edir ki peyzaj kavr amı, bi r doğa parçası ol makt an çok i nsanı n i çi nde yaģadı ğı, al gıl adı ğı ve iliģki kur duğu t üm çevr esi ni kapsamakt adır. Bi r baģka deyi Ģl e i nsanı n t üm fi zi ksel deneyi ml eri ni n, duygu ve düģüncel eri ni n t opl amı dır ( Eckbo ve di ğ., 1998). Bu nedenl e peyzaj ol gusu, fi zi ksel ve sosyal et kil eri n büt ünl üğü il e değerl endi ril meli dir. Bu nokt ada, peyzaj kavr amı nı n sanatl a ol an bağl antı sı da 6

ort aya çı k makt adır. Sanat ol gusu il e par al el ol ar ak peyzaj da, kült ür ün bi r yansı ması dır. Dol ayı sı yla t opl umun i hti yaçl arı doğr ult usunda ort aya çı kmakt a ve yar attı ğı çevr esel et ki yl e t opl umu Ģekill endir mekt edi r ( Hopki ns, 1999). Peyzajı n çevr e, sanat ve i hti yaçl arl a ol an il gi si, doğal ol ar ak i çi nde yap ma ve bi çi ml endi r me ol gul arı nı barı ndır makt adır. Bi rer eyl em i f adesi ol an bu kavr aml ar, i nsan f akt ör ünün öne mi ni ort aya koy makt adır; buna bağlı ol ar ak peyzaj, aynı zamanda i nsanı n doğa üzeri ndeki haki mi yeti sonucunda ort aya çı kan ort aml ar ol ar ak da gör ül ebil mekt edi r. Nit eki m, Ayverdi ni n ( 1972) t anı mı nda peyzaj (l andscape), doğanı n i nsan eli yl e, en basit barı nma eyl emi nden en kar maģı k i nsan eyl eml eri ni n yeri ne getiril mesi amacı yl a belirli der ecel er de deği Ģi ml er e uğr atıl mı Ģ dur uml arı nı yansıt mak üzer e kull anıl mı Ģtır. Burada anl atıl mak i st enen, bi r mekan ol uģt ur ma çabası yl a meydana getiril en, t asarlan mı Ģ çevr eni n yar atılması dır. Bu ifadeni n, baģl angı çt a yapıl an büt üncül yakl aģı ml arl a ört üģ medi ği düģünül ebilir. Bu nedenl e bu t anı m, peyzajın bi r par çası ol an yapay peyzaj i çi n kull anıl malıdır. Doğal peyzaj i se, peyzajı n deği Ģi me uğr ama mı Ģ ar azi f or mu ve bit ki ört üsü il e, bu obj el eri n bi rli kt eli ği nden meydana gel en parçası ol ar ak el e alı nmalı dır ( Yıl dı z, 1996). Sonuç ol ar ak, sanat ve t asarı m konul arı yl a bi rli kte el e alı nacak peyzaj ol gusu, doğa, i nsan, kült ür ili Ģkil eri ni n sonucunda geli Ģtiril en ve fi zi ksel ve sosyal bi r çevr e yar at maya yöneli k yapay peyzajl arı i çer mektedi r. Doğal peyzaj i se, t asarı mı dest ekl eyi ci, yönl endi ri ci, kuģatı cı, ser gil eyi ci özelli kl eri yl e dai ma yeri ni koruyacaktır. 2. 2. 2 Peyzaj Mi marlı ğı Peyzaj mi marlı ğı, bahçe sanatı, bahçe mi marlı ğı, peyzaj sanatı, peyzaj t asarı mı, peyzaj pl anl aması gi bi isi ml erl e kar Ģı mı za çı k makt adır. BaĢl angı çt a f arklı anl aml ar i çer di kl eri düģünül en bu t eri ml er, ger çekt e peyzaj mi marlı ğı nı n geli Ģim sür eci ni yansıt an ve t ari h i çi nde deği Ģi k za manl ar daki uygul ama al anl arı na kar Ģılık gel en ifadel er dir. Ġl kçağl ar da bi r bahçe düzenl eme uğr aģı ol ar ak baģl ayan bahçe sanatı, Rönesans döne mi nde bahçe mi marlı ğı, 18. yüzyıl da i se peyzaj mi marlı ğı adı nı al mı Ģ ve bugüne kadar gel mi Ģtir. Günü müzde i se en küçük bahçe öl çeği nden böl ge öl çeği ndeki pl anl ama kararl arı na kadar geni Ģ bi r çalı Ģma al anı na sahi ptir. Bunl ar, peyzaj pl anl ama, ar azi pl anl ama, peyzaj t asarı mı ve det ayl arı, kent sel t asarı m ol ar ak f arklı dall ar Ģeklindedi r ( Louri e, 1986). Bu dur um, peyzaj kavr amı nı n i çi nde bul undur duğu çok boyutlul uğu da yansıt makt adır. Bu nedenl e el e alı nacak konul arı n sı nırl arı belirl enmeli dir; bur ada söz konusu ol an, pl anl ama öl çeği dı Ģında kal an peyzaj t asarı mı ve kent sel t asarı mkonul arı dır. 7

Tez çalı Ģ ması kapsa mı nda i ncel enecek peyzaj mi marlı ğı da, kabul edil en peyzaj t anı mı il e doğr u or antılı ol arak t anı ml anmalı dır. Buna gör e peyzaj mi marlı ğı, peyzajı fi zi ksel ol ar ak deği Ģtiren, ona düzen ve anl a m kazandır ar ak bi çi ml endiril mi Ģ peyzajl ar yar at maya yöneli k bili nçli bir sür eçtir (Motl och, 2001). Bu t anım, peyzaj mi marlı ğı nı n sanat ve t asarı m konul arı nı i çi ne al an bi r yakl aģı m ol duğunun bi r göst er gesi dir. Bu nedenl e, mesl eği n di si pli nl er ar ası ki mli ği üzeri nde dur mak ger ek mekt edir. Far klı öl çekl eri n ve konul arı n el e alı nması, açı k al an t asarı mı nda mi marlık, kent sel t asarı m ve pl anl ama uzmanl arı nı n da çalı Ģtı ğı dur uml arı ber aberi nde get ir mekt edir. Wool ey ( 1997), makal esi nde, bu dur umun ol umsuz yanl arı nı belirt er ek açı k al an t asarı mı nda mutl aka bi r peyzaj mi marı nı n r ol al ması ger ekti ği ni savun makt adır. Buna gör e pl ancıl ar, her hangi bi r t asarı m deneyi mi ne sahi p ol amadıkl arı ndan, mi marl ar i se, bi nanı n çevr esi nden çok kendi si yl e il gil enme eğili mi nde ol dukl arı ndan, bu konuda t ek baģl arı na yet ersi z kal makt adırl ar. Dol ayı sı yl a i Ģbirli ği i çi nde yür üt ül en bi r çalı Ģma, yaģanıl an çevr eni n kalit esi ne de ol uml u kat kı da bul unacaktır ( Wool ey, 1997). Eckbo ( 1964) i se, bu i Ģbi rli ği ni n i çi nde sanat çıl arın da yer al ması nı n çevr eni n est eti k değeri açı sı ndan öne mli ol duğunu vur gul amakt adır. Nit eki m, peyzaj mi marlı ğı nı n sanatı n t ürl eri ar ası nda yer al dı ğı da bili nmekt edi r. Ancak bu sanat dal ı nı n, aynı zamanda mekan düzenl eme pr obl emi ni el e al an bi r di si pli n ol duğu, göz ar dı edil me mesi ger eken öneml i bi r konudur. Bu nedenl e peyzaj mi marlı ğı nı n üstl endi ği sanat ki mli ği, Dober i n (2000) deyi mi yl e çağdaģ sanatı n bi reysel if adel eri Ģekli nde değil, yar arlı, i Ģl evsel ve güzel bi r çevr e yar atma sanatı ( Özt an, 1992) Ģekli nde ol malı dır. Bu pr obl em, il erl eyen böl üml er de ayrı ntılı ol ar ak t artıģıl acaktır. Günü müzde, i nsan yaģamı nı n büyük çoğunl uğunun kent sel çevr ede geçti ği düģünül ecek ol ursa, peyzaj mi marlı ğı da bu konuda üstl endi ği gör evl er açı sı ndan öne m kazan makt adır. Topl umun r ekr easyonel, sosyal, kült ür el ve çevr esel çı karl arı doğr ult usunda geli Ģtirilecek her t ürl ü açı k al an t asarı mı, bu mesl eği n sor uml ul uğundadır ( Dee, 2001). Bu doğr ult uda peyzaj mi marlı ğı, kent -i nsan, sanatkent ve sanat-t opl um iliģkil eri ni n kur ul ması nda bi r köpr ü ol ar ak gör ül meli ve di ğer di si pli nl erl e ili Ģkil eri bu doğr ult uda geli Ģtiril meli dir. 8

2. 3 Kent sel Açı k Al an ve Ka musal Al an Kavra ml arı Kent sel açı k al anl ar, geç mi Ģ döne ml er de günl ük yaģa mı n bi r par çası ol an sanat ol gusunun, bugün t opl u ma ul aģtırıl ması nda en öne mli gör evi üstl enmekt e, bu i Ģl evl eri yl e kenti n en değerli ve en il gi nç pr estij mekanl arı hali ne gel mekt edi rl er. Bu bağl amda, ar aģtır ma kapsamı nda i ncel enecek konul ar, kent sel yaģamı n sosyal, kült ür el ve fi zi ksel mer kezl eri ol an bu mekanl ar da yoğunl aģtırıl acaktır. Açı k al anl ar, genel ol ar ak, kırl ar, t epel er, vadil er ve su yüzeyl eri gi bi doğal ort aml ar ve yoll ar il e, yapıl aģ mı Ģ al anl arı n ar ası nda kal an al anl ar ve boģl uklar ol ar ak t anı ml anmakt adır ( Reeki e, 1972). Benzer bi r t anıma gör e açı k al anl ar, t arım, or man, göl gi bi belli bir ar azi kull anı mı ol an veya par k, bahçe, meydan gi bi belli bi r i Ģl eve cevap ver en, kent i çi ndeki ya da dı Ģı ndaki i nģa edil me mi Ģ boģ al anl ar dır ( Yıl dı zcı, 1982). Bu if adel er, en geni Ģ anl amdaki peyzaj kavr amı il e ört üģ mekt edir. Kent sel açı k al anl ar i se, kent sı nırl arı i çi nde, yani el değ memi Ģ, doğal peyzajı n dı Ģında kal an al anl ar dır. Dol ayı sı yl a doğal açı k al anl ar dan ayrıl ar ak f onksi yonel açık al anl ar Ģekli nde t anı ml anmakt a ve oyun, r ekr easyon ve spor a maçlı al anl ar ve kent i çi nde belli bir amaç i çi n t asarl anmı Ģ her t ürl ü al an bu gr uba dahil edil mekt edi r ( Pi ma Count y Code, 1999). Yapıl an t asarı ml arı n i nsan i hti yaçl arı doğr ult usunda geli Ģti ği düģünül ecek ol ursa, kentsel açı k al anl ar, t opl um i çi n pl anl anan, düzenl enen veya kendili ği nden ol uģ muģ, t opl umun yar arl andı ğı al anl ar ol ar ak t anı ml anmalı dır. Böyl ece bu mekanl ar, kull anıl mayan, kayı p al anl ar dan ayrıl mı Ģ ol acaktır ( Genli, 1990). Ayırı m yapıl ması ger eken di ğer bi r konu, kent sel açı k al anl arı n özel ya da ka musal anl amda kull anı ml arı dır. Çubuk un ( 1978), pr obl emi n çözül mesi doğrult usunda öner di ği kent sel mekan si st emi nde, kent sel mekanı n bil eģenl eri nden bi ri ol an kent sel dı Ģ mekanl ar en geni Ģ anl amı yl a yapıl anma mı Ģ al anl ar i ken, ort ak kull anı mı ol an yol, sokak, meydan, par k, vb. al anl ar yapıl anma mı Ģ kent sel kamusal dı Ģ mekanl ar ol ar ak adl andırıl mı Ģtır. Bu t eri m, bugün kamu kull anı mlı kent sel açı k al anl ar veya kamusal al anl ar ol ar ak dili mi ze yerl eģ mi Ģtir. Bu çer çevede ka musal al anl ar, i nsanl arı n konut ve i Ģ dı Ģı ndaki yaģaml arı nı n geçti ği, sosyal, kült ür el ve fi zi ksel deneyi ml eri ni n t emel mekanl arı nit eli ği ndedi r ( Shonfi el d, 1998). Ka musal al an t asarı mı nı n peyzaj mi marlı ğı kapsamı na gi r mesi, 19. yüzyıl da hal k par kl arı nı n yapıl ması ndan iti bar en kar Ģı mı za çık makt adır. Bu t ari ht en önce ort ak 9

kull anı mı ol an yol, meydan, pazar yeri gi bi al anl ar daha çok bağlı bul undukl arı bi nayl a bi rli kt e düzenl enmekt e, açı k al an t asarı mı i se daha çok bahçe mekanl arı nda yoğunl aģ makt adır. Tez çalı Ģması na konu ol an kent sel açı k al an ve kamusal al an kavr aml arı da, t ari hsel sür eç doğr ult usunda i r del enecek ve bu mekanl ar peyzaj - sanat ili Ģki si ni yansıt an ort aml ar ol ar ak el e alı nacaktır. 10

3. PEYZAJ- SANAT- KENTSEL AÇI K ALAN Ġ LĠ ġkġ LERĠ NĠ N GELĠ ġġ MĠ 3. 1 Kent sel Açı k Al anl arı n Geli Ģi msür eci nde Peyzaj- Sanat Ġli Ģkil eri Sanat, peyzaj ve kent sel açı k al an ol gul arı, i nsanı n doğadaki f aali yetl eri ni n baģl angı cı ndan günü müze dek, bi rbirl eri yl e f arklı boyutl ar da ili Ģki ve et kileģi m i çi nde ol muģl ar dır. Kavr aml arı n bugünkü t anı ml arı nı kazanması na kadar geçen sür eçt e, ki mi zaman her üçünün benzer anl aml arı t aģı dı ğı nı, ki mi zaman da bi ri nin di ğeri ne üst ünl üğünü gözl emek mü mkündür. Tari h öncesi döne mde açı k al an kavr amı, sı nırl arı ol mayan t üm doğayı kapsamakt adır ( St elt er, 2000). Bu nedenl e, henüz bi r peyzaj ya da kent sel açı k al an anl ayı Ģı nı n ol uģ madı ğı bu döne mde kavr aml ar, üst üst e çakı Ģan bi r ki mli k t aģı makt adırl ar. Ġl eri çağl ar da, ör neği n Rönesans döne mi nde, ger ek peyzaj düzenl emel eri nde, ger ekse kent sel al anl ar da sanatı n üst ünl üğü gör ül mekteyken, 18. yüzyıl Nat ür ali zm anl ayı Ģı nda doğa, sanatt an açı k al an t asarı mı na kadar her al anda üst ün kuvvet ol ar ak karģımı za çı k makt adır ( Ami don, 2001). Günü müzde i se her üç kavr am f ar klı Ģekill erde t anı ml anmakt a ve bi rbirl erine par al el ol ar ak geli Ģmekt edirl er. Bugün peyzaj mi marlı ğı, mi marlı ğı n yanı baģı nda yer al an bi r mekan sanatı ol ar ak kabul edil mekt edir ( Özer, 1993). Kent sel açı k al anl ar i se, di ğer di si pli nl erl e ili Ģki i çi nde ol makl a bi rli kt e, en çok peyzaj mi marlı ğı nın çalı Ģ ma konul arı kapsamı ndadır (Eckbo, 1964). Kent sel açı k al anl arı n t opl um hayatı ndaki yeri düģünül düğünde, sanatı n peyzaj t asarı mı ndaki r ol ü, öne ml e el e alı nması ger eken bi r konu ol ar ak ort aya çık makt adır. Bu bağl amda, peyzaj -sanat ili Ģki si, kendi i çi nde f arklı ol asılıkl arı barı ndırmakt adır. Bunl ar dan bi ri nci si nde peyzaj, bir sahne ol arak gör ev yap makt a, di ğer sanat dall arı nı n ser gil enmesi i çi n bi r ort am ol uģt ur maktadır. Ġ ki nci si nde i se peyzaj, sanat a mal zeme ol ar ak kull anılmakt a, r enkl e ve dokuyl a f arklıl aģtırıl ar ak, mekanı n kendi si bi r sanat eseri gi bi bi çi ml endi ril ebil mekt edir. Sanatı n belli bir i Ģl ev yükl ener ek, t asarı m i çi nde bi r döģeme, duvar ya da bi r mobil ya el emanı ol ar ak görev yaptı ğı dur umda i se mekan, f arklı sanatl arı n i Ģbirli ği nden doğan bi r kompozi syon ol ar ak 11

al gıl anmakt adır. Ger çekt e peyzaj sanatı, bu ol asılıkl arı n ayrıl maz büt ünl üğü il e ort aya çı k makt adır ( Oosterli ng, 2001), ( Eckbo, 1964). Ġl kçağl ar daki en küçük bahçe ör neği nden, günü müzdeki kent sel açı k al anl arı n düzenl emesi ne kadar ol an sür eçt e, deği Ģen sanat, peyzaj ve açı k al an anl ayı Ģl arı nı ve f arklı ili Ģki ti pl eri ni i zle mek mü mkündür. Bu doğr ult uda, uygarlıkl arı n geçi rdi kl eri evr el eri n i ncel enmesi, bugünkü dur umun yor uml an ması na ı Ģı k t ut acaktır. 3. 1. 1 Ġl kçağ Uygarlı kl arı nda Kent sel Açı k Al anl ar ve Peyzaj- Sanat Ġli Ģkil eri Ġl kçağ uygarlıkl arı nda di n, doğa ve sanat, birbiri ni t ama ml ayan kavr aml ar ol ar ak geli Ģme göst erir. Dol ayı sıyl a peyzaj -sanat ili Ģki si, bu ol gul arı n kar Ģılıklı et kil eģi mi yl e ort aya çı k makt adır. Bu iliģki yi yansıt an mekanl ar i se, bahçe sanatı na ait örnekl er dir. Benzer özelli kl er göst eren Mı sır, Mezopot amya, Ġran Uygarlıkl arı nda daha çok i Ģl evsel amaçl ar a hi z met eden kentl er deki açı k al anl ar, meydanl ar, di ni heykell eri n ser gil endi ği mekanl ar i ken, Yunan ve Ro ma Uygarlıkl arı nda kentl eri n büyümesi yl e sosyal yaģantı nı n mer kezi ol an kent sel açık al anl arı n geli Ģmeye baģl adı ğı gör ül mekt edir. 3. 1. 1. 1 Mı sır, Mezopot a mya, Ġran uygarlı kl arı nda peyzaj - sanat ili Ģki si Yerl eģi k düzenl e bi rli kt e ort aya çı kan Mı sır, Mezopot amya ve Ġr an uygarlıkl arı nı n ol uģumunda ve sanat anl ayı Ģl arı nda mi sti k ki mli ğin ön pl anda ol duğu gör ül mekt edi r. Günü müzde öne mli sanat eserl eri ol ar ak değerl endi ril en, Mı sır uygarlı ğı na ait mezar ve t apı nakl ar bu özelli kl eri yansıt an il k ör nekl er dir. Bu yapıl ar da yer al an kabart mal ar ve duvar r esi ml eri, sanat değerl eri ni n yanı sıra, i çer di kl eri bil gil er bakımı ndan da öne mli dir. Bu r esi ml er de sı klıkl a r astl anıl an kut sal dağ ve hayat ağacı gi bi fi gürl er, di n anl ayı Ģl arı nı n t emeli nde doğanı n kutsal ol duğu i nancı nı n varlı ğı nı göst er mekt edir. Ġran sanatı da benzer Ģekil de, doğanı n hayatı n kaynağı ol duğu i nancı na dayan makt a, mi mari süsl emel er deki bit ki motifl eri ve sera mi kl er deki resi ml er bunun göst er gesi ol ar ak kabul edil mektedi r. Mezopot amya da i se i nançl ar, mi mari eserl eri n t emel bi çi mi ol an zi gur at f or munu ort aya çı kar mı Ģtır. Tapı nakl ar, göğün yedi katt an ol uģt uğu ve en üst katt a t anrı nı n ot ur duğu i nancından yol a çı kıl ar ak, r ampal arl a ul aģıl an ve yukarı ya doğru küçül er ek bi r pi rami t ol uģt ur an t er asl ar dan meydana get iril mi Ģtir. Daha sonr a bi rçok yapı ve as ma bahçel er fi kri de, bu f or mun et ki si nde geli Ģmi Ģtir (Jelli coe, 1975, 1995), ( Akdoğan, 1972). 12