Sanat ve Kuram Dizisi Ayrıntı Yayınları
CLÉMENCE SCALBERT YÜCEL: Toulouse-Le Mirail Üniversitesi nde coğrafya ve Doğu Dilleri ve Uygarlıkları Ulusal Enstitüsü nde (Institut National des Langues et Civilisations Orientales-INALCO) Kürt Dili ve Medeniyeti eğitimi aldı. Sorbonne Üniversitesi nde Siyasal Coğrafya alanında Türkiye de Kürt yazınsal alanının gelişmesini konu alan doktorasının ardından, Doğu Dilleri ve Uygarlıkları Ulusal Enstitüsü nün (Institut National des Langues et Civilisations Orientales- INALCO) Avrasya bölümünde öğretim görevlisi olarak çalıştı. 2007 yılında Exeter Üniversitesi nde Arapça ve İslami Çalışmalar Enstitüsü nde araştırma görevlisi olarak çalışmaya başladı ve aynı zamanda Kürt Çalışmaları Merkezi nde yönetici olarak çalıştı. Eylül 2014 ten 2016 sonuna kadar İstanbul Fransız Anadolu Araştırmaları Enstitüsü nde Türk Siyaseti Gözlem Merkezi nde (OVIPOT) bilimsel çalışmalar yaptı. European Journal of Turkish Studies dergisinin yayın kurulu üyesidir. Çalışma alanları, etnik yapı ve kültürel üretim alanları, kültürel miras, mekân ve kimlik, dil ve kültür politikaları, azınlık sorunları, Kürt sorunu, sınırlar ve sınır ötesi bölgeler olarak sıralanabilir... CLÉMENCE SCALBERT YÜCEL
Kürt Edebiyatının Anatomisi Clémence Scalbert Yücel
Ayrıntı: 1201 Sanat ve Kuram Dizisi: 59 Kürt Edebiyatının Anatomisi Clémence Scalbert Yücel Kitabın Özgün Adı Engagement, Langue et Littérature Le Champ Littéraire Kurde en Turquie (1980-2000) Fransızcadan Çeviren Yeraz Der Garabedyan Yayıma Hazırlayan Cansu Kandara Son Okuma Ahmet Batmaz & Müslüm Yücel Clémence Scalbert Yücel, 2016 Bu Çevirinin Türkçe Yayım Hakları Ayrıntı Yayınları na Aittir. Kapak Fotoğrafı Heritage Images / Hulton Fine Art Collection / Getty Images Turkey Kapak Tasarımı Deniz Çelikoğlu Dizgi Hediye Gümen Baskı ve Cilt Kayhan Matbaacılık San. ve Tic. Ltd. Şti. Merkez Efendi Mah. Fazılpaşa Cad. No: 8/2 Topkapı/İstanbul Tel.: (0212) 612 31 85 576 00 66 Sertifika No.: 12156 Birinci Basım: Haziran 2018 Baskı Adedi 1000 ISBN 978-605-314-297-3 Sertifika No.: 10704 AYRINTI YAYINLARI Basım Dağıtım San. ve Tic. A.Ş. Hobyar Mah. Cemal Nadir Sok. No.: 3 Cağaloğlu İstanbul Tel.: (0212) 512 15 00 Faks: (0212) 512 15 11 www.ayrintiyayinlari.com.tr & info@ayrintiyayinlari.com.tr twitter.com/ayrintiyayinevi facebook.com/ayrintiyayinevi instagram.com/ayrintiyayinlari
Kürt Edebiyatının Anatomisi Clémence Scalbert Yücel
SANAT VE KURAM DİZİSİ FOTOĞRAF Çerçevedeki Gizem Mary Price MONA LISA KAÇIRILDI Sanatın Bizden Gizledikleri Darian Leader EDEBİYAT KURAMI Giriş/Genişletilmiş 2. basım Terry Eagleton EDEBİYAT VE KÖTÜLÜK Georges Bataille ZAMAN TÜNELİ Denemeler ve Notlar John Fowles KORKUNUN GÜÇLERİ İğrençlik Üzerine Deneme Julia Kristeva GÜRÜLTÜDEN MÜZİĞE Müziğin Ekonomi Politiği Üzerine Jacques Attali RABELAIS VE DÜNYASI Mihail Bahtin SANAT VE SORUMLULUK İlk Felsefi Denemeler Mihail Bahtin SANAT VE ESTETİK Peter de Bolla FLAMENKO Tutku, Politika ve Popüler Kültür William Washabaugh ATEŞ VE GÜNEŞ Platon Sanatçıları Niçin Dışladı? Iris Murdoch SANATTA ANLAMIN GÖRÜNTÜSÜ İmgelerin Toplumsal İşlevi Richard Leppert SANATIN SONUNDAN SONRA Çağdaş Sanat ve Tarihin Sınır Çizgisi Arthur C. Danto KURMACA NASIL İŞLER? James Wood SIRADAN OLANIN BAŞKALAŞIMI Arthur C. Danto BUNU BEN DE YAPARIM Christian Saehrendt ARABESK Uğur Küçükkaplan ROMAN KURAMINA GİRİŞ Zekiye Antakyalıoğlu YAZMA CESARETİ Nihan Kaya MARX'IN KAYIP ESTETİĞİ Margaret A. Rose Edebiyatta ve Felsefede VAROLUŞÇULAR VE MISTIKLER Iris Murdoch ŞİİR NASIL OKUNUR Terry Eagleton YALNIZ ŞİİR Şeref Bilsel ŞAİR VE TAİFESİ Hüseyin Köse TÜRKIYE NIN POP MÜZIĞI Uğur Küçükkaplan KARANLIK KARDEŞ Doğu ve Batı Edebiyatında Şeytan Müslüm Yücel BRİLLO KUTUSU Post-Tarihsel Perspektiften Görsel Sanatlar Arthur C. Danto PERFORMATİF ESTETİK Erika Fischer-Lichte TANGO BÖYLE BİR ŞEY! Yeşim Narter SANAT İÇGÜDÜSÜ Güzellik, Zevk ve İnsan Evrimi Denis Dutton BENLIK ÜZERINE DENEMELER Virginia Woolf ANDY WARHOL Arthur C. Danto KAFKA Boyun Eğmeyen Hayalperest Michael Löwy GÖZÜNÜ AÇIK TUTMAK Sanat Üzerine Denemeler Julian Barnes
Maria T. O Shea nın anısına
İçindekiler Teşekkür...13 Giriş: Kültürel Çeşitliliğine Daha Açık Bir Türkiye mi?...15 Baskı Altında Bir Kültürel Üretim...17 Çalışmanın Çerçevesi...19 Kısım I Alan Dışı? I. Alt Bölüm: Türk Dil Politikaları...27 1. Dil Politikalarının Yasal Bileşeni Gecikmeli ve Kademeli Olarak Artan Bir Yasak...29 Ulusal Entegrasyon Süresince Yerel Uygulamalar ve Yasaklar...32 Alaturka Bir Çokkültürlülük?...40 2. Dilbilimsel Simgelemeler...47 Yetkilendirilmiş Sözcüler...49 9
Kürt Dili Bir Türk Dilidir (Dolayısıyla Kendi Varlığından Söz Edilemez)...51 Resmi Dilin Meşrulaştırılması ve Zorla Kabul Ettirilmesi: Okul...56 II. Alt Bölüm: Kürt Dil Politikaları...64 3. Bir Kürt Dili Yaratmak...65 Araç-Dil...65 Bayrak Olarak Dil...74 Tehdit Altında Bir Dil...86 Bedirxanların İktidarının Tesisi...87 4. Farklı İdeolojiler ve Dilin Biçimleri...91 Doğuculuk...92 Marksist Eğilimli Partiler: Özgürlük Yolu Ve Psk...94 İlk Marksist Dil Görüşü: Doktor Şivan...97 Pkk nin Yeni İnsanı...98 Hawar Dilinin Türkiye de Yayılması...101 Dini Akımlar ve Kürt Dili: Nûbihar Örneği...106 5. Dilbilimsel Politikalardan Kültürel Politikalara...115 Sınırlandırılmış ve Baskı Altındaki Faaliyetler...115 1991 Sonrası Kültürel Politikaların Umumileşmesi...117 6. Siyasette Dillerin Kullanımı...123 Siyasal Alanın Dili...123 Mecburen Türkçe Gazetecilik...125 Kürt Dilinin Serbest Bırakılması ve Kürtçeye Karşı Kürtçe-Televizyon...128 7. Dil: Siyasette Harekete Geçirilebilir Yeni Kaynak...131 Kısım II Çoğul Alan 8. İsveç te Diyasporalaşma: Kürt Edebiyat Çevresinin Ortaya Çıkış Zemini...145 İsveç teki Kürt Nüfusları...146 Kürt Dili Öğrenimi...152 Yazınsal Faaliyetlerine Yönelik Devlet Desteği...157 9. Kürtçe Yazanın Biçimlenmesi...167 10
Çok Yönlü ve Militan Yazı...168 Medrese ve Hapishane: Kürtçe Yazanın Eğitim Mekânları...172 Edebiyattan Militanlığa: Dil Değiştirmek...174 Sürgün Yılları: Siyasetten Edebi Tahahhüte...176 Siyasi Militanlıktan Kültürel Militanlığa: Bir Taahhüt Olarak Dil...178 Türkiye de Yazanların Ortaya Çıkmasında Mezopotamya Kültür Merkezi nin Rolü...181 Yazıdan Basıma: Hâlâ Zayıf Bir İşbölümü...189 Tanım Mücadeleleri Veya Alanın Ortaya Çıkışı...194 Kürt Yazarın Doğuşu...195 Nûdem ve Sürgün Ekolü...195 Okur Tarafından Güç Bir Benimsenmişlik ve Mesafenin Yönetilmesi...210 Bir Yazınsal Çevrenin Doğuşu...214 Stockholm ve İstanbul, Diyarbakır ile Rekabet Halinde Olan Edebi Başkentler...214 Buluşma Mekânları...215 Buluşma Anları...216 Kürt Edebiyatının Hareketli Sınırları...218 Kürt Edebiyatının Dilbilimsel Sınırları...218 Alanın Sınırlarına Siyasetin İtirazı...227 10. Sonuç Yerine: Başka Bir Alan Şekli...235 Yükümlülük ve Ekonomik Olarak Ayakta Kalmanın Arasında Kürt Kitabı: Simgesel Malların Bir Başka Ekonomisi...236 Sonuçsuz Bir Özerklik Arayışı mı?...238 Çokkutuplu Bir Alan...240 Başka Alanlara Açılım...241 Ek 1...244 Ek 2...246 Kaynakça...247 11
Teşekkür Bu çalışma adını, 2005 yılında Université Paris IV Sorbonne da savunulmuş bir doktora tezinden almaktadır. Tez danışmanım Michel Korinman a, ayrıca jüri üyeleri Christine Allison, Marcel Bazin, Hamit Bozarslan, Michel Carmona ve Gilles Dorronsoro ya olumlu ihtarları ve eleştirileri için teşekkür ederim. Türkiye de ve İstanbul daki ilk zamanlarımda bana rehberlik eden ve düşüncelerimin değişik aşamalarını takip eden Jean-François Pérouse a, aynı zamanda bana ustalıkla yol gösteren ve beni cesaretlendiren Hamit Bozarslan ve Gilles Dorronsoro ya da minnettarım. Değerli bilgi ve önemli tavsiyeleriyle bu kitaba katkıda bulunan Joyce Blau, Caroline Juillard, Christine Allison, Michel Chyet, Halkawt Hakim ve Michel Roux ya; dikkatli ve titiz okumaları içinse Salih Akın, Chris Kutschera, Noémi Levy, Élise Massicard ve Alexandre Toumarkine e teşekkürlerimi iletmek isterim. 13
Bu tez çalışması, Paris Sorbonne IV ve Marne-La-Vallée Üniversitelerinin kabulünün yanı sıra Milli Eğitim Bakanlığı ve Yükseköğretim ve Araştırma Bakanlığı nın araştırma ödeneği sayesinde gerçekleşmiştir. Kuruluş olarak ve çalışanlarıyla benden önemli desteklerini esirgemeyen Doğu Dilleri ve Uygarlıkları Ulusal Enstitüsü ne, Paris Kürt Enstitüsü ne, İstanbul Fransız Anadolu Araştırmaları Enstitüsü ne de ayrıca teşekkürlerimi sunarım. Doğu Dilleri ve Uygarlıkları Ulusal Enstitüsü nde öğretim görevlisi olan Timour Muhidine de araştırmamda bana destek olmuş ve önerilerde bulunmuştur. Beni evlerinde uzun süre kendi kızları, kardeşleri gibi misafir eden Azize, Xeriya, Remziye, Hamit, Osman ve tüm aileye de ayrıca şükranlarımı sunarım. Bu çalışma onlara çok şey borçludur. Ayrıca, Türkiye ve İsveç te bana kapılarını açan herkese müteşekkirim. Elinizdeki çalışma onların varlığı ve sabrı olmasa gerçekleşemezdi. Tüm bu insanların içinde, araştırmalarım esnasında her gün yan yana geldiğim Selahaddin Bulut a ayrıca teşekkür etmek isterim. Nihayetinde, yıllar boyunca beni çevreleyen ve destekleyen tüm bu insanlar ve özellikle bir şekilde, bu çalışmanın bitmesine katkıda bulunan Amanda, Catherine, Fuat, Isabelle, Muriel, Mustafa, Nati, Noé ve Sophie ye de minnetlerimi sunarım. Ailemin desteği de aynı şekilde çok kıymetliydi; Paris te uzun süren konaklamalarımda beni ağırlayan, dikkati ve yeniden okumalarıyla tezimin düzeltmesinin son aşamasında büyük yardımı dokunan büyükannem Mathilde inki gibi. Son olarak, iyi günlerin olduğu gibi kötü günlerin de dostu, Kürtçe edisyonda bana her gün yardım eden Müslüm e teşekkür ederim. 14
Giriş Kültürel Çeşitliliğine Daha Açık Bir Türkiye mi? 1 Ocak 2009 da, tamamen Kürtçe yayın yapacak olan, devlet televizyon kanalı TRT6 şatafatlı bir şekilde yayına başladı. İktidarda olan Adalet ve Kalkınma Partisi nin (AKP) çok sayıda Kürt vekilinin de iştirak ettiği açılış programında, Başbakanın konuşması Kürtçe dublajla yayınlanırken, Van Vekili Gülşan Orhan meşhur Kürt türküsü Were Dotmam ı söyledi. TRT6 Kürt hareketini bölecekti; bir yandan taraftarları, Kürtlerin uğruna bunca yıl mücadele verdiği bu tarihi fırsatı değerlendirmek gerektiğini söylerken; muhalifleri, hükümetle işbirliği yapmayı veya kendini satmayı reddettiler. Bu televizyon kanalının yayına girmesi, devletin Kürt kültürel üretim alanındaki doğrudan müdahalesiyle yeni simgesel ve ekonomik fırsatlar sunan, yeni rekabet biçimleri ortaya çıkaran bir hadisedir. 1 Ancak aynı zamanda siyasi bir oyunun 1. Bu Kürtçeye özgü bir olgu değildir. Etnik-milliyetçi hareketlere ve azınlık faaliyet alanlarına devlet oyuncularının müdahalesi güncel bir durumdur. Devlete ait söz 15
açıkça parçası olarak da kaydedilir, zira açılış Mart 2009 belediye seçimlerinden sadece birkaç ay önce gerçekleşmiştir. AKP ve DTP (Demokrat Toplum Partisi) ise Kürtlerin çoğunlukta olduğu ülkenin güneydoğusunda belediye hizmetlerini almak için propaganda halindeydiler. DTP nin galibiyeti sonrası, 2009 yılının Nisan ayında gerçekleşen parti içi tutuklamaların birinci dalgasını takiben hükümet, ülkenin güneydoğusunu yeniden kazanmak ve barışçıl bir yöntemle artık yüzyıllık bir sorun halini almış Kürt Meselesi ni çözmek için Kürt açılımı nı başlattı. Ancak çok hızlı bir şekilde 2009 yılının sonbaharında, DTP üzerindeki baskılar artmaktayken Kürt açılımı yerini ulusal birlik planı na bıraktı. DTP kapatıldı ve 2009 un Aralık ayında ve ardından Şubat 2010 da yeni bir tutuklama dalgasına tanık olundu. O zamandan beri, ülkedeki gazetecilere (yüze yakın gazeteci 2012 yılı başında tutuklanmıştır), yayıncılara, üniversite ve öğrenci çevrelerine olduğu gibi bilhassa isim değişikliğiyle Barış ve Demokrasi Partisi (BDP) adını alan partililere yönelik tutuklamalar arttı. Binlerce insan bu şekilde, terörizme destekle ve tam ismi Kürdistan Topluluklar Birliği olan, PKK nebulasına bağlı olmakla birlikte önce DTP sonra da BDP nin örgüt yapılanmasında ve yerel faaliyetinde yer alan bir örgüt olarak kabul edilen KCK üyeliğiyle suçlandı. KCK davalarının görüldüğü Diyarbakır Mahkemesi, sanıkların kendilerini Kürtçe 2 ifade etmesini bilinmeyen bir dil olduğu gerekçesiyle geçtiğimiz on yıldaki ortak söylemi tekrarlayarak reddederken, TRT6 programlarına devam ediyor ve Kültür ve Turizm Bakanlığı Kürt edebiyatının en ünlü eseri olan Mem û Zin i (Mem ve Zin) yayınlıyordu (Açıkgöz, 2011). Türkiye nin Avrupa Birliği ne üyelik sürecinden bu yana, bu son olayları başlatılan reform sürecinde bir fren hatta bir geri dönüş olarak değerlendirebilir miyiz? Esasen 2001 den beri ülke yasal düzenlemelerini Avrupa Birliği yle uyumlu hale getirmek için çok konusu televizyon kanalının kuruluşu ve Kürt kültür alanına özellikle edebiyat alanına sokulması bazı yönleriyle Fas taki IRCAM ın kuruluşunu hatırlatır. Ircam, Berberi kültürüne tahsis edilmiş, Berberi hareketini siyaset dışına taşımak, ona meşru bir kimlik oluşturmak ve gerilim yaratarak alanda bölünme meydana getirmek isteyen bir kraliyet enstitüsüdür. Bkz. Stephanie Pouessell, 2010. Bu dönemin daha detaylı bir analizi için bkz. Marlies Casier, Joost Jongerden, Nic Walker, 2011. 2. 2013 yılının başına dek, bazı koşullarda, savunmada Kürtçenin kullanılmasına izin veren bir kanun söz konusu olduğunda. 16