EGE BÖLGESİNDE MEYVE DIŞ SATIMI YAPAN FİRMALARIN FAALİYETLERİNİN GLOBALGAP KRİTERLERİ AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ

EGE BÖLGESİNDE MEYVE DIŞ SATIMI YAPAN FİRMALARIN FAALİYETLERİNİN GLOBALGAP KRİTERLERİ AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ Gül ÖNER ABA 1 Şule IŞIN 2 gul.oner.aba@ege.edu.tr sule.isin@ege.edu.tr 1 Ege Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü 2 Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü ÖZET Tüketiciler daha sağlıklı olmak ve kaliteli bir yaşam sürdürebilmek amacıyla sağlıklı, kaliteli ve güvenilir ürünler tercih etmektedirler. Aynı zamanda bu ürünlerin doğaya ve çevreye zarar vermeden üretildiğinden, çalışanların sağlığı ile refahının korunduğundan da emin olmak istemektedirler. Tüketicilerin bu beklentilerini karşılayabilmek için tedarikçi ve perakendeciler bazı standartlar geliştirmişlerdir. Avrupalı büyük perakendeci süpermarketler tarafından 1999 yılında hazırlanan ve İyi Tarım Uygulamaları (İTU) na yönelik asgari standartların belirlendiği GLOBALGAP protokolü de bu standartlardan biridir. Bu çalışmada, Avrupa ülkelerine önemli oranda kiraz, sofralık üzüm ve şeftali dış satımı yapan firmaların faaliyetlerinin GLOBALGAP kriterleri açısından değerlendirilmesi amaçlanmıştır. Bunun için, GLOBALGAP sertifikalı kiraz, sofralık üzüm ve şeftali dış satımı yapan firmaların faaliyetlerinde GLOBALGAP kriterlerini yerine getirme eğilimleri incelenmiş ve kriterleri yerine getirirken karşılaştıkları sorunlar belirlenmeye çalışılmıştır. Ayrıca, kiraz, sofralık üzüm ve şeftali dış satımı yapan ancak GLOBALGAP sertifikası olmayan firmaların GLOBALGAP kriterleri kapsamında mevcut durumları değerlendirilmiş ve eksiklikleri belirlenmiştir. Çalışmada, Ege bölgesinde kiraz, sofralık üzüm ve şeftali dış satımı yapan firmalardan elde edilen 2008 yılına ilişkin veriler kullanılmıştır. Çalışma kapsamında öncelikle, dış satımcı firmalara ilişkin genel bilgilere yer verilmiştir. Sonrasında, GLOBALGAP sertifikalı dış satım yapan ve yapmayan firmaların GLOBALGAP kriterleri ile ilgili görüşleri alınarak, bu kriterlere uyumları değerlendirilmiştir. Anahtar Kelimeler: GLOBALGAP (EUREPGAP), dış satım, kiraz, sofralık üzüm, şeftali EVALUATION OF ACTIVITIES OF FRUIT EXPORTING FIRMS IN THE AEGAEN REGION IN TERMS OF GLOBALGAP CRITERIA ABSTRACT Consumers prefer healthier, more qualitative and reliable products to boost their health and to have a more qualitative life. They also want to be sure that such products are grown without harming the nature and the environment and that the health and welfare of the employers are respected. Suppliers and retailers have developed some standards to meet such expectations of 1283

the consumers. GLOBALGAP protocol, issued by major retail super markets of Europe in 1999 and in which the minimum standards for Good Agricultural Practices (GAP) are determined is one of such standards. This work aims the evaluation of activities of firms exporting cherries, table grapes and peaches to European countries in a significant percentage in terms of GLOBALGAP criteria. For this purpose, the activities of firms certified with GLOBALGAP, exporting cherries, table grapes and peaches have been investigated in terms of the trends of fulfilment of GLOBALGAP criteria and the problems they are encountering when meeting such criteria have been determined. Further investigated have been existing situation of firms, who do not have GLOBALGAP certificate but who export cherries, table grapes and peaches to abroad for their compliance to the GLOBALGAP criteria and the lacks have been determined. In this study, the data obtained from the firms exporting cherries, table grapes and peaches in Aegean Region for 2008, have been used. With reference to the works, preference was given to the general information of exporting firms. Then, firms exporting and not exporting with the GLOBALGAP certificate shared their point of view regarding the GLOBALGAP criteria. Their compliance to such criteria were evaluated. Keywords: GLOBALGAP (EUREPGAP), exports, cherry, table grape, peach 1.GİRİŞ Özellikle son yıllarda gıda güvenliği konusunda endişelerin çoğalması, küreselleşen gıda üretimi ve tüketici bilincinin artması dünya pazarında büyük pay sahibi olan gelişmiş ülkeleri, gıda güvenilirliği ile ilgili yasaların yeniden düzenlenmesi konusunda harekete geçirmiştir. Bu doğrultuda ayrıca, kamu kurumları ve özel sektör tarafından birtakım yeni gıda güvenliği standartları da oluşturulmuştur. Bu standartlardan biri de, Avrupalı büyük perakendeci süper marketler tarafından hazırlanan ve İyi Tarım Uygulamaları (İTU) başlığı altında tarımsal üretimde kullanılması gereken asgari standartların belirlendiği EUREPGAP protokolüdür. EUREPGAP adı verilen bu protokol, Avrupa Perakendecileri Ürün Çalışma Grubu (Euro Retailer Produce Working Group- EUREP) tarafından 1999 yılında hazırlanmıştır. EUREPGAP in ismi 2007 de GLOBALGAP olarak değiştirilmiştir. Bugün dünyada toplam 118 ülkede, 140,000 den fazla üretici ile 415 çeşit tarımsal üründe GLOBALGAP sertifikalı üretim yapılmaktadır (GLOBALGAP, 2016). Türkiye 2013 yılı verilerine göre, 51,132 ha alanda 494,325 ton kiraz, 468,792 ha bağ alanında 4,011,409 ton sofralık üzüm, 29,092 ha alanda 637,543 ton şeftali üretimi yapmaktadır. Türkiye kiraz üretimi ile dünyada birinci sırada, sofralık üzüm üretiminde Çin, İtalya, ABD, İspanya ve Fransa dan sonra altıncı sırada ve şeftali üretiminde Çin, İtalya, İspanya, ABD ve Yunanistan dan sonra altıncı sırada yer almaktadır (FAO, 2016). Tüm dünya ülkelerinin meyve dış satım miktarları incelendiğinde, 2013 yılı verilerine göre, Türkiye kiraz dış satımında 53,467 ton ile ABD ve Şili den sonra üçüncü sırada, sofralık üzüm dış satımında 203,286 ton ile Şili, İtalya, ABD, Hollanda, Güney Afrika ve Çin den sonra yedinci sırada ve 34,147 ton şeftali dışsatımı ile İspanya, İtalya, Yunanistan, ABD, Şili, Fransa, Çin ve İran dan sonra dokuzuncu sırada bulunmaktadır (FAO, 2016). Türkiye nin 2013 yılı meyve dış satım miktarları ele alındığında, kiraz dış satımının % 95.79 unun (51,215 ton), sofralık üzüm dış satımının % 95.54 ünün (194,221 ton) ve şeftali dış satımının % 55.81 inin (19,058 ton) Avrupa ülkelerine gerçekleştirildiği görülmektedir (FAO, 2016). Türkiye, kiraz, sofralık üzüm ve şeftali dış satımının yanı sıra, birçok yaş meyve ve sebzede dış satımın büyük bir kısmını Avrupa ülkelerine gerçekleştirmektedir. Bu nedenle, 1284

2004 yılından itibaren Türkiye de uygulanmakta olan GLOBALGAP protokolünün, yaş meyve dış satımında önemli bir paya sahip olan sofralık üzüm, kiraz ve şeftali dış satımı yapan firmalar düzeyinde uygulanabilirliğinin belirlenmeye çalışılmasının oldukça önemli olacağı düşünülmektedir. Bu çalışmada, hem GLOBALGAP sertifikalı firmaların, sözleşmeli üreticilerine verdikleri teknik danışmanlık hizmetlerinin yerine getirilme durumlarına ilişkin izlenimleri, hem de firmaların GLOBALGAP kriterlerini yerine getirme eğilimleri incelenmiştir. Ayrıca, sertifikalı firmaların söz konusu uygunluk kriterlerini yerine getirirken karşılaştıkları belirsizlik ve sorunlar da ele alınmıştır. Bununla birlikte, sertifikası olmayan firmaların da, GLOBALGAP kriterleri kapsamında mevcut durumları incelenmiş ve eksiklikleri belirlenmiştir. 2. MATERYAL VE YÖNTEM Çalışmanın materyalini, Ege bölgesinde kiraz, sofralık üzüm ve şeftali dış satımı yapan firmalardan elde edilen veriler oluşturmaktadır. Sofralık üzüm, kiraz ve şeftali dışsatımı yapan firmaların listeleri, Ege İhracatçı Birlikleri nden 2008 yılında elde edilmiştir. Görüşme talebini kabul eden toplam 38 firma ile yüz yüze anket çalışması yapılmıştır. Bu firmalardan 12 si GLOBALGAP sertifikalı dış satım yaparken, diğer 26 firma GLOBALGAP sertifikalı dış satım gerçekleştirmemektedir. Araştırmada GLOBALGAP kriterlerinden temel nitelikte olanlar ve en fazla majör kriter içeren konu başlıkları dikkate alınmıştır. GLOBALGAP kriterlerinin uygulanabilirliğine ilişkin veriler 5 li likert ölçeğine göre analiz edilerek çizelgeler halinde yorumlanmıştır. Ürün izlenebilirliği, kayıt tutma, iç denetim, üretim alanı tarihçesi, üretim alanı yönetimi, bitki korumada temel konular ve kimyasalların seçimi, bitki korumada ilaçlama kayıtları ve hasat öncesi kullanım aralıkları, hasatta hijyen uygulamaları olmak üzere toplam 4 konu başlığında yer alan kriterlerin değerlendirilmesinde, sertifikalı dış satım yapan firmaların, sözleşmeli üreticilerine verdikleri teknik danışmanlık hizmetlerinin yerine getirilme durumlarına ilişkin izlenimleri dikkate alınmıştır. Bitki koruma maddelerinin kalıntı analizi ve limitleri, ürün işlemesinde hijyen ve hasat sonrası yıkama suyu, çevre ve şikâyet konu başlıklarında yer alan tüm kriterlere ilişkin uygulamalar, doğrudan dış satımcı firma tarafından takip edildiği için, bu kriterlerin yerine getirilmesinde dış satımcı firmaların tutumları dikkate alınmıştır. Ayrıca, sertifikası olmayan dış satımcı firmaların GLOBALGAP kriterleri kapsamında mevcut durumları ele alınarak değerlendirmeler yapılmıştır. Bu çalışmada, 29.10.2004 tarihinden itibaren geçerli olan ve 01.05.2005 ten itibaren zorunlu tutulan GLOBALGAP (EUREPGAP) Genel Meyve Sebze Yönetmeliği nin, 02.08.2006 da yenilenen Türkçe versiyonunda bulunan kriterler dikkate alınmıştır. 2004 tarihli GLOBALGAP (EUREPGAP) Genel Meyve Sebze Yönetmeliği nde yer alan toplam 214 adet Kontrol Noktası ve Uygunluk Kriteri içinde; 49 adet majör, 99 adet minör ve 66 adet tavsiye niteliğinde kriter bulunmaktadır. Bu araştırmada, toplam 214 GLOBALGAP kriterinden, yerine getirme zorunluluğu bulunan, majör ve minör kriterler ele alınmıştır. 3. BULGULAR 3.1. İncelenen Dış Satımcı Firmaların Genel Özellikleri Çalışmanın bu bölümünde, incelenen dış satım firmalarının illere göre dağılımı, kuruluş yılları, hukuki şekilleri, temel faaliyet alanları, aylık ürün işleme kapasiteleri, sezonluk işçi sayıları, çalıştıkları pazarlar ve bu pazarlarda çalışma şekilleri gibi bazı özelliklerine değinilmiştir. Dış satım firmalarının görüşme yapılan illere göre dağılımı incelendiğinde, sertifikalı firmaların % 66.67 si ile sertifikasız firmaların % 46.15 inin Manisa ilinde yer aldığı 1285

görülmüştür. firmalarda Manisa ilini % 16.67 ile İzmir ve % 8.33 lük oranlar ile Afyon ve Denizli takip etmektedir. firmalarda ise, Manisa ilini % 23.08 ile Denizli, % 15.38 ile İzmir ve % 3.85 lik oranlar ile Afyon, Aydın, Muğla ve Uşak illeri izlemektedir. Dış satım firmaları kuruluş yılı açısından değerlendirildiğinde, sertifikalı firmaların 1962-2007 yılları arasında, sertifikasız firmaların ise, 1970-2007 yılları arasında kurulduğu anlaşılmıştır. Görüşme yapılan firmalar hukuki şekillerine göre ele alındığında, sertifikalı firmaların % 83.33 ünün limited ve % 16.67 sinin anonim firma olduğu buna karşın, sertifikasız firmaların % 84.62 sinin limited, % 11.54 ünün anonim ve % 3.84 ünün şahıs firması olduğu görülmüştür. Dış satımcı firmaların temel faaliyet alanları incelendiğinde, sertifikalı firmaların tamamının yaş meyve-sebze dış satımı yaptığı, sertifikasız firmaların ise, % 88.46 sının yaş meyve-sebze dış satımı, % 7.69 unun soğuk hava deposu işletmeciliği ve % 3.85 inin de su arıtma cihazı pazarlamacılığı yaptığı anlaşılmıştır. dış satım yapan 12 firmanın 10 unda ve sertifikasız 26 firmanın 13 ün de kiraz işlenmektedir. firmaların aylık toplam kiraz işleme kapasitesi 795 ton iken, sertifikasız firmaların 555 tondur. Diğer taraftan, sertifikalı dış satım yapan 12 firmanın 11 inde sofralık üzüm işlenirken, sertifikasız 26 firmanın 21 inde sofralık üzüm işlenmektedir. Aylık sofralık üzüm işleme kapasitesi sertifikalı firmalarda 1400 ton iken, sertifikasız firmalarda 1620 tondur. Son olarak sertifikalı 12 firmanın 2 sinde ve sertifikasız firmaların 13 ünde şeftali işlenmektedir. firmaların aylık şeftali işleme kapasitesi 70 ton iken, sertifikasız firmaların 775 tondur. Bu ürünlerin yanı sıra dış satım yapan firmalarda narenciye, elma, nar, çilek, ayva ve incir de işlenmektedir. firmaların sezonluk ortalama kadın işçi sayısı 190 iken, bu rakam sertifikasız firmalarda 70 dir. Buna karşın, ortalama sezonluk erkek işçi sayısı sertifikalı firmalarda 30 iken, sertifikasız firmalarda 20 dir. 12 dış satımcı firmadan 6 sının sadece yurt dışı pazarlara dış satım yaptığı ve bu firmaların tamamının bağımsız olarak çalıştığı görülmüştür. 26 dış satımcı firmanın çalıştığı pazarlar incelendiğinde ise, bu firmalardan 6 sının sadece yurt dışı pazarlara dış satım yaptığı ve bu firmaların tamamının bağımsız olarak çalıştığı görülmüştür. Buna karşın, diğer 20 firmanın hem yurt içi hem de yurt dışı pazarlara çalıştığı ve bu 20 firmadan 5 inin bağımsız olarak çalışırken, geri kalan 15 firmanın hem bağımsız hem de fason olarak çalıştığı anlaşılmıştır. 3.2.İncelenen ve Dış Satım Yapan Firmalardaki Uygulamaların Uyum i Açısından Değerlendirilmesi Bu bölümde, Ege bölgesinde yaş meyve dış satımı yapan firmaların, GLOBALGAP kriterleri karşısındaki tutum ve mevcut durumları, 5 li likert ölçeği kullanılarak ve 8 konu başlığı altında incelenmiştir. İlk konu başlığı olan ürün izlenebilirliği, kayıt tutma ve iç denetim altında toplam 5 kriter yer almaktadır. Bu kriterlerin 4 ü majör, 1 i ise minör kriterdir. Majör kriterlere ilişkin ölçek ortalamaları, sertifikalı dış satım yapan firmalarda 4.33-4.50 arasında yer alırken, sertifikasız dış satım yapan firmalarda bu kriterler 1.04-1.15 arasındadır. firmaların Ürün İzlenebilirliği, Kayıt Tutma ve İç Denetim başlığı altında yer alan İç denetimlerdeki bulgulara göre etkin düzeltici faaliyetleri her zaman yerine getirdiği görülmektedir. Minör kriter olarak tanımlanan uygulamaya ilişkin ortalama ise, sertifikalı firmalarda 4.75 iken, sertifikasız firmalarda 1.15 tir. firmaların Güncel kayıtlar en az iki yıl süreyle saklanmaktadır şeklinde ifade edilen minör kriteri her zaman yerine getirdiği görülürken, sertifikasız firmaların hem majör hem de minör kriterlere ilişkin uygulamalarda yeterli olmadığı görülmektedir (Çizelge 1). Üretim alanı tarihçesi ve üretim alanı yönetimi konu grubunda ise, 2 majör ve 2 minör olmak üzere toplam 4 kriter bulunmaktadır. Risk değerlendirme ve risklere göre düzeltici 1286

faaliyetlerde bulunma konularında 1 majör ve 1 minör kriter yer almaktadır. Bu grupta yer alan majör ve minör kriterlere ilişkin ölçek ortalaması sertifikalı dış satım yapan firmalarda 2.33 iken, sertifikasız dış satım yapan firmalarda 1.00-1.04 arasındadır. Buna göre, sertifikalı firmalar bu uygulamaları nadiren yerine getirirken, sertifikasız firmaların hiçbir zaman yerine getirmediği söylenebilir. Kayıt sistemi oluşturma ve tanımlama konusunda ise, 1 majör ve 1 minör kriter bulunmaktadır. Bu kriterlerin ölçek ortalaması sertifikalı firmalarda 4.00-4.42 arasında iken, sertifikasız firmalarda bu değer 1.35 dir. firmalar bu konudaki uygulamaları genellikle yerine getirirken, sertifikasız firmaların hiçbir zaman yerine getirmediği anlaşılmaktadır (Çizelge 1). Çizelge 1. Ürün izlenebilirliği, kayıt tutma ve iç denetim ile üretim alanı tarihçesi ve üretim alanı yönetimi konularında firmaların tutumları Ürün İzlenebilirliği, Kayıt Tutma ve İç Denetim Ürünler, yetiştirilmiş olduğu bahçeye kadar takip edilebilmektedir Majör 4.50 1.04 Üreticiler, güncel kayıtlarını en az iki yıl süreyle saklamaktadır Minör 4.75 1.15 Üreticiler, yılda en az bir kez kendi iç denetimlerini yapmaktadır Majör 4.33 1.15 İç denetimler kayıt altına alınmaktadır Majör 4.50 1.15 İç denetimlerdeki bulgulara göre etkin düzeltici faaliyetlerde bulunulmaktadır Majör 4.50 1.12 Üretim Alanı Tarihçesi ve Üretim Alanı Yönetimi Yeni/risklerin değiştiği alanlar için; toprak tipi, erozyon, yeraltı suyu kalitesi, derinliği, su kaynağının uygunluğu ve çevre araziye etkisini dikkate alan, gıda güvenliği, uygulayıcı ve çevre sağlığı ile ilgili bir risk değerlendirmesi mevcuttur Majör 2.33 1.04 Yeni tarım alanlarında belirlenen tüm riskleri minimum seviyeye indirecek stratejileri içeren, bir düzeltici faaliyet planı mevcuttur Minör 2.33 1.00 İçinde ürün bulunan her bahçe alanı ile bu alanlarda yapılan bütün zirai faaliyetleri içeren bir kayıt sistemi oluşturulmuştur Majör 4.00 1.35 Her bahçe fiziksel olarak (tarif, harita, sınır taşı ya da kod, isim, numara, renk kullanılarak) kayıtlarda tanımlanmıştır Minör 4.42 1.35 1)Hiçbir zaman 2)Nadiren 3)Ara sıra 4)Genellikle 5)Her zaman Bitki korumada temel konular ve kimyasalların seçimi konu grubunda, toplam 11 kriter bulunmaktadır. Bu kriterlerin 5 i majör ve 6 sı minördür. dış satım yapan firmaların majör kriterlerde yer alan uygulamalara ilişkin ölçek ortalamaları 2.67-5.00 arasında değişirken, sertifikasız dış satım yapan firmaların 1.96-3.65 arasında değişmektedir. firmalar her zaman etiket tavsiyelerine uygun olarak, ruhsatlı bitki koruma maddelerini kullanırken, sertifikasız firmalar nadiren ya da ara sıra ruhsatlı bitki koruma maddelerini kullanmaktadır. Yine majör kriterler içinde yer alan üretici eğitimine ilişkin uygulamalar her iki grup için de çok düşük düzeydedir. Minör kritere ilişkin ortalamalar ise, sertifikalı dış satım yapan firmalar için 4.50-5.00, sertifikasız dış satım yapan firmalar için ise, 2.04-3.50 olarak belirlenmiştir (Çizelge 2). Bitki korumada ilaçlama kayıtları ve hasat öncesi kullanım aralığı konusu, 6 majör ve 5 minör olmak üzere, toplam 11 kriter ile incelenmektedir. Majör kriterlerin ölçek ortalaması, sertifikalı dış satım yapan firmalarda 4.67-4.75 iken, sertifikasız dış satım yapan firmalarda 1.85-3.12 dir. Bitki koruma maddelerinin isim, uygulama tarihi, çeşit, içerik gibi bilgilerin kayıt edilmesine ilişkin kriterlere, sertifikalı firmaların sertifikasız firmalara göre oldukça yüksek düzeyde uyduğu görülmektedir. Bununla birlikte, sertifikalı dış satım yapan firmalar bu tür uygulamaları her zaman yerine getirmektedir. Minör kriterler içinde yer alan uygulamalara 1287

ilişkin ölçek ortalaması ise, sertifikalı firmalarda 4.17-4.75 arasında iken, sertifikasız firmalarda 1.73-2.92 arasındadır (Çizelge 3). Çizelge 2. Bitki korumada temel konular ve kimyasalların seçiminde firmaların tutumları Ürünlerin hastalık, zararlı ve yabancı ot mücadelesi en uygun ve en az düzeyde kimyasal kullanımıyla yapılmaktadır Minör 4.83 2.85 Ürünlerde hastalık, zararlı ve yabancı ot mücadelesi tekrarında, bitki koruma maddelerinin etkinliğini artırmak için, karşı-dayanıklılık tavsiyelerine uyulmaktadır Minör 4.83 2.73 İşletmedeki teknik sorumlu kişi, IPM teknikleri konusunda resmi bir kurs/dışardan IPM konusunda danışmanlık hizmeti alındığını belgeleyebilmektedir. Minör 4.50 2.04 Bitki koruma maddesi, etiket üzerinde belirtildiği gibi hedef problem (hastalık, zararlı ya da yabancı ot) için kullanılmaktadır Majör 4.92 3.65 Üretim yapılan ülkede, sadece ruhsat almış ve resmi listelerdeki bitki koruma maddeleri kullanılmaktadır Majör 5.00 3.42 Bitki koruma maddelerinin, üretimi yapılan ürünlerde kullanılabilirliğini gösterir güncel bir liste mevcuttur Minör 5.00 3.19 Bu güncel liste bölgesel/ulusal bitki koruma maddeleri yönetmeliğindeki değişiklikleri de içermektedir Minör 5.00 3.19 Avrupa Birliği(AB) için üretilen ürünlerde, AB de yasaklanmış olan kimyasal maddeler kullanılmamaktadır Majör 4.92 2.42 İlaçlama ürünlerini seçen danışmanlar, bu konuda yeterli olduklarını, özel kurs/diploma vb. gösterebilmektedir Majör 4.67 2.85 İlaçlama ürünlerini seçen kişi üretici ise, üretici bu konuda yeterli olduğunu, almış olduğu özel kurs/diploma vb. gösterebilmektedir Majör 2.67 1.96 Uygulanan bitki koruma maddesinin oranı, etiket bilgilerine göre hesaplanmakta, hazırlanmakta ve kaydedilmektedir Minör 4.75 3.50 1)Hiçbir zaman 2)Nadiren 3)Ara sıra 4)Genellikle 5)Her zaman Çizelge 3. Bitki korumada ilaçlama kayıtları ve hasat öncesi kullanım aralığı konularında firmaların tutumları Bitki koruma maddesi uygulamaları, kullanıldıkları ürünlerin isim ve çeşidiyle birlikte kaydedilmektedir Majör 4.75 2.23 Bitki koruma maddelerinin kullanıldığı, bağ veya bahçenin referans numarası belirtilmektedir Majör 4.67 1.85 Bitki koruma maddesinin uygulandığı tarih (gün/ay/yıl olarak) kaydedilmektedir Majör 4.75 2.42 Bitki koruma maddesinin ticari adı ve aktif maddesi kaydedilmektedir Majör 4.75 2.35 Uygulamayı yapan kişinin ismi kaydedilmektedir Minör 4.42 1.77 Bitki koruma maddesinin kullanım amacı(ları) kaydedilmektedir Minör 4.75 1.96 Bitki koruma maddelerini tavsiye eden kişinin ismi kaydedilmektedir Minör 4.17 1.73 Bitki koruma maddesi uygulamaları, kullanılan ekipmanları da içerecek şekilde kaydedilmektedir Minör 4.17 1.81 Uygulama miktarı, ağırlık/hacim, veya toplam sudaki miktar, g/l, dozaj veya uluslararası tanınmış ölçütler ile belirtilmektedir Minör 4.58 2.92 Bitki koruma maddesi uygulamalarında hasat öncesi süre, tarih olarak kaydedilmektedir Majör 4.75 3.12 Kullanılan bitki koruma maddelerinin, hasat öncesi kullanım aralıkları dikkate alınmakta ve tarihler kaydedilmektedir Majör 4.75 3.08 1)Hiçbir zaman 2)Nadiren 3)Ara sıra 4)Genellikle 5)Her zaman Uygulama ekipmanı ve karışımdan arta kalan ilaçların yok edilmesi konu başlığı toplam 4 minör kriter içermektedir. Bu minör kriterlerden Bitki koruma ekipmanlarının bakımının yapılması ve kayıtlarının tutulmasına ilişkin 3 minör kriterin ölçek ortalamaları, sertifikalı firmalarda 4.00-4.58 arasında iken, sertifikasız firmalarda 2.23-3.35 arasındadır. 1288

firmaların bu konu başlığındaki uygulamaları yeterli düzeyde iken, sertifikasız firmaların uygulamaları yeterli düzeyde değildir. İlaç karışımlarının artıkları ya da ilaçlama tanklarının yıkama suyunun atılmasına ilişkin minör kriterin ölçek ortalaması ise, sertifikalı firmalarda 3.08 iken, sertifikasız firmalarda 2.23 tür. Gerek sertifikalı gerekse de sertifikasız firmaların bu konu başlığındaki uygulamaları yeterli düzeyde değildir (Çizelge 4). Bitki koruma maddelerinin kalıntı analizlerine ilişkin konu başlığında 4 majör ve 1 minör olmak üzere toplam 5 kriter bulunmaktadır. Yıllık kalıntı analizlerinin yapılması, kalıntı analizlerinde ihracata konu olan ülkenin limitlerinin dikkate alınması ve kalıntı limitlerinin aşılması durumunda bir hareket planının mevcut olması konularındaki majör kriterlerin ölçek ortalaması sertifikalı firmalarda 4.58-5.00 arasında iken, sertifikasız firmalarda 1.38-3.42 arasındadır. Bu konu başlığındaki majör kriterler sertifikalı firmalarda oldukça yüksek düzeyde yerine getirilirken, sertifikasız firmalarda yeterli düzeyde yerine getirilmemektedir. "Kalıntı analizinin yaptırıldığı laboratuvarın ISO 17025 veya eşdeğeri bir standarda göre akredite olmasına ilişkin minör kritere ilişkin gerek sertifikalı gerekse de sertifikasız firmalar tarafından yeterli düzeyde uygulanmaktadır (Çizelge 4). Çizelge 4. Uygulama ekipmanı ve karışımdan arta kalan ilaçların yok edilmesi ile bitki koruma maddelerinin kalıntı analizleri konularında firmaların tutumları Uygulama Ekipmanı ve Karışımdan Arta Kalan İlaçların Yok Edilmesi Bitki koruma ekipmanlarının düzenli olarak bakımları yapılmakta ve bakımla ilgili bilgiler düzenli kaydedilmektedir Minör 4.00 2.31 İlaçlama aleti, bakım konusunda yeterli bir kişi tarafından yıllık bakıma alınmakta ve bakımla ilgili kayıtlar tutulmaktadır Minör 4.25 2.23 Sahip olunan ekipman ve ölçüm aletleri, kimyasalların uygun bir şekilde karıştırılabilmesi için yeterlidir. Minör 4.58 3.35 İlaç karışımlarının artıkları veya ilaç tanklarının yıkanma suyu, yöresel veya ulusal kanunlara uygun olarak atılmaktadır. Minör 3.08 2.23 Bitki Koruma Maddeleri Kalıntı Analizleri Yıllık kalıntı analizleri yapılmakta, analiz sonuçları her bir üretim birimine kadar takip edilebilmektedir Majör 4.92 2.27 Ürünlerin satılacağı ülkedeki Maksimum Kalıntı Limiti (MKL) takip edilmektedir Majör 5.00 3.23 İhracata konu olan ürünlerde o ülkenin limitleri dikkate alınmaktadır Majör 5.00 3.42 Yapılan analizler sonucunda, MKL nin aşılması durumunda, yapılması gerekenlerin anlatıldığı yazılı bir hareket planı mevcuttur Majör 4.58 1.38 Kalıntı analizleri, ISO 17025 veya eşdeğeri bir standarda göre akredite olmuş bir laboratuarda yaptırılmaktadır Minör 5.00 4.38 1)Hiçbir zaman 2)Nadiren 3)Ara sıra 4)Genellikle 5)Her zaman Hasatta hijyen uygulamaları konu başlığında 6 sı majör ve 1 i minör olmak üzere toplam 7 kriter yer almaktadır. Majör kriterlere ilişkin ölçek ortalaması, sertifikalı firmalarda 3.33-3.83 arasında iken, sertifikasız firmalarda 1.04-2.15 arasında değer almaktadır. Majör kriterler arasında yer alan Hasat ve işletme kapısı arasındaki nakliye işlemlerinde temizlik ve hijyen açısından bir risk analizi hazırlanması ve Hasat süresince bir hijyen prosedürü uygulanması konularında gerek sertifikalı gerekse sertifikasız firmaların uygulamalarının yeterli düzeyde olmadığı görülmektedir. Bu iki konu dışında diğer tüm majör kriterler ile minör kritere ilişkin uygulamalarda sertifikalı firmalar yeterli düzeyde iken, sertifikasız firmaların yetersiz kaldıkları anlaşılmaktadır (Çizelge 5). 1289

Çizelge 5. Hasatta hijyen uygulamaları konusunda firmaların tutumları (Ölçek Ort.) () Hasat ve işletme kapısı arasındaki nakliye işlemlerinde, temizlikhijyen açısından bir risk analizi hazırlanmaktadır Majör 3.33 1.04 Hasat sürecinde bir hijyen prosedürü uygulanmaktadır Majör 3.33 1.38 Hijyen prosedürü taşıma kapları, kasaları ve el araçlarını kapsamaktadır Majör 3.75 1.46 Hasat süreci hijyen prosedüründe; ürünün taşınması, ürünle doğrudan temas, bahçede paketleme ve işletmede depolanması konularında yapılması gereken işlemlere değinilmektedir Majör 3.75 1.46 Bu prosedür, işletme içinde ürün taşımasında kullanılan araçların bakım ve temizliğini de kapsamaktadır Majör 3.83 1.42 Hasatta işçiler için en fazla 500 m. mesafede ellerini yıkayabilecekleri hareketli/sabit ve hijyenik lavabolar bulunmaktadır Majör 3.50 2.15 Hasatta işçiler için temiz tuvaletler olup, en fazla 500 m. mesafededir Minör 3.50 2.15 Ürün işlemesinde hijyen ve hasat sonrası yıkama suyu konu başlığında 3 majör ve 4 minör olmak üzere toplam 7 kriter bulunmaktadır. Bu konu başlığında yer alan tüm majör ve minör kriterlere ilişkin ölçek ortalamaları sertifikalı firmalarda 3.58-4.42 arasında iken, sertifikasız firmalarda 1.00-3.00 arasında yer almaktadır. Bu değerlere göre, sertifikalı firmalar bu konu başlığındaki uygulamaları genellikle yerine getirirken, sertifikasız firmalar uygulamalarda yetersiz kalmaktadır (Çizelge 6). Çizelge 6. Ürün işlemesinde hijyen, hasat sonrası yıkama suyu konularında firmaların uygulamaları (Ölçek Ort.) () Ürünlerin işlenmesinde hijyen konularını kapsayan ve yıllık olarak Minör gözden geçirilen, bir risk değerlendirmesi yapılmaktadır 3.75 1.00 Ürünlerin işlenmesinde fiziksel, kimyasal ve mikrobik bulaştırıcılar Minör açısından bir hijyen prosedürü uygulanmaktadır 4.00 1.50 İşçilerin ulaşabilecekleri, çalışma ortamına doğrudan açılmayan ve Minör kendiliğinden açılır-kapanır kapıları olan tuvalet ve lavabolar mevcuttur 4.42 3.08 Ürünlerin işlenmesine başlamadan önce işçilere, kişisel temizlik ve elbiselerin temizliği konusunda sözlü/yazılı talimatlar verilmiştir Majör 4.33 3.00 İşçilerin hijyen talimatlarına uygun davrandıkları takip edilmekte, aksi durumlarda ürünün işlenmesinden vazgeçildiğine dair belge düzenlenmektedir Minör 3.58 2.27 Son ürünün yıkanmasında kullanılan su, yetkili otoriteler tarafından kabul edilen uygun bir su ya da içme suyu kalitesindedir Majör 3.92 2.12 Ürün yıkamasında kullanılan su tekrar kullanıldığında, su filtre edilmekte ve ph ı ile dezenfektan madde konsantrasyon seviyesi kontrol edilmektedir Majör 3.58 1.42 İşçi sağlığı, güvenliği ve refahı konu grubunda 2 majör ve 12 minör olmak üzere toplam 14 kriter bulunmaktadır, bunlardan 10 u incelenmiştir. firmaların Geçici işçilerin kullandığı koruyucu elbiselerin bakımı ve saklanması konusunda 2 minör ve 1 majör kriter ile Zehirlenme durumunda müdahale için uygun malzemelerin bulunması konusunda 1 minör 1290

kritere ilişkin uygulamaları yetersiz düzeydedir. Buna karşın, sertifikalı firmaların geri kalan 9 minör ve 1 majör kritere ilişkin uygulamaları yeterli düzeydedir. firmaların bu konu başlığında yer alan kriterlere ilişkin ölçek ortalamaları ise, 1.19-3.35 arasında değişmekte olup, uygulamalar yeterli düzeyde değildir (Çizelge 7). Çizelge 7. İşçi sağlığı, güvenliği ve refahı konularında firmaların uygulamaları Minör () () Tehlikeli ve karmaşık ekipman kullanan işçilere resmi eğitim veya talimat verilmektedir 4.58 3.35 Çalışma alanı içerisinde ilk yardım kutuları bulunmaktadır Minör 4.50 2.27 Kaza ve acil durum prosedürleri yazılı dokümanlarla tanımlanmış ve prosedürler ilgili kişilere açıklanmıştır Minör 3.75 2.38 Bitki koruma maddelerinin bulunduğu depolara en fazla 10 metre 3.75 mesafede kaza prosedürleriyle ilgili uyarı işaretleri mevcuttur Minör 1.81 Potansiyel tehlikelerle ilgili işaretler giriş-çıkış kapılarında mevcuttur Minör 3.75 1.88 Geçici işçiler, talimatlara uygun koruyucu elbiseler kullanmaktadır Majör 3.92 1.81 Koruyucu elbiseler iş bittikten sonra yıkanmaktadır Minör 2.92 1.46 Üreticiler, koruyucu elbise ve aletlerle ilgili kullanım talimatlarını, etiketlerde belirtildiği gibi uyguladıklarını kanıtlayabilmektedir Minör 2.75 1.54 Koruyucu elbise ve ekipmanlar bitki koruma maddelerinden ayrı depolanmaktadır Majör 3.08 1.92 Zehirlenme durumunda müdahale etmek için uygun malzemeler bulunmaktadır 1)Hiçbir zaman 2)Nadiren 3)Ara sıra 4)Genellikle 5)Her zaman Minör 2.75 1.19 Çevresel konular ve şikâyet başlığında, 2 majör ve 1 minör kriter olmak üzere toplam 3 kriter bulunmaktadır. Buna göre; doğal yaşamın korunmasına ilişkin minör kriterin ölçek ortalaması sertifikalı firmalarda 2.17 iken, sertifikasız firmalarda 1.00 olarak belirlenmiştir. Şikâyet alt başlığında yer alan 2 majör kritere ilişkin ortalama değerler ise, sertifikalı firmalarda 5.00 iken, sertifikasız firmalarda 1.00 dir. Elde edilen ölçek ortalamalarından hareketle, gerek sertifikalı gerekse sertifikasız firmaların, doğal yaşamın korunmasına ilişkin idari plan geliştirme konusundaki uygulamaları yetersiz kalmaktadır. Diğer taraftan, ele alınan tüm konularda herhangi bir şikâyet durumunda ellerinde hazır form bulundurma ve şikâyetlerin takibi konusunda sertifikalı firmalar gerekli kriterleri yerine getirirken, sertifikasız firmaların yerine getiremedikleri anlaşılmaktadır (Çizelge 8). Çizelge 8. Çevresel konular ve şikâyet konusunda firmaların uygulamaları Doğal yaşamın korunmasıyla ilgili, idari bir plan geliştirilmiş ve doküman haline getirilmiştir Minör 2.17 1.00 Yukarıdaki konularla ilgili yapılan şikâyetlerin net olarak tanımlanabileceği formlar işletmede hazır halde tutulmaktadır Majör 5.00 1.00 Şikâyet prosedürü; net olarak şikâyetlerin kayıt altına alındığını, üzerinde çalışıldığını, takip edildiğini ve iyileştirmek için tedbir alındığını belgelerle gösterebilmektedir Majör 5.00 1.00 1)Hiçbir zaman 2)Nadiren 3)Ara sıra 4)Genellikle 5)Her zaman 4. SONUÇ VE ÖNERİLER GLOBALGAP sertifikalı firmaların sözleşmeli üreticilerin uygulamalarına ilişkin izlenimleri ile kendi faaliyetleri ve sertifikasız firmaların mevcut durumları değerlendirildiğinde, hem sertifikalı hem de sertifikasız firmaların bazı GLOBALGAP kriterlerini yerine getirmelerinin oldukça kısıtlı olduğu görülmektedir. 1291

firmaların sözleşmeli üreticilerin uygulamalarına ilişkin izlenimleri ile sertifikasız firmaların mevcut durumları değerlendirildiğinde, yeni ya da risklerin değiştiği mevcut alanlar için bir risk değerlendirmesi yapılması, tüm riskleri minimum seviyeye indirecek stratejileri içeren düzeltici bir faaliyet planı oluşturulması, ilaçlama ürününü üreticinin seçmesi durumunda üreticinin eğitim alması ve bunu belgelendirmesi, ilaç karışımlarının artıkları ya da ilaç tanklarının yıkanma suyunun yöresel veya ulusal kanunlara uygun olarak atılması, koruyucu elbiseler ile alet ekipmanların talimatlara uygun kullanılması ve depolanması konularındaki uygulamaların yetersiz düzeyde yerine getirildiği anlaşılmaktadır. Ayrıca, doğal yaşamın korunması konu başlığında yer alan minör kriterin yerine getirilmesinde, hem sertifikalı firmaların tutumlarının hem de sertifikasız firmaların mevcut durumlarının yetersiz kaldığı görülmektedir. Bu tür uygulamalardaki yetersizliklerin büyük çoğunluğunun üreticilerin yeterince eğitilmemesi ile ilgili olduğu düşünülmekle birlikte, dış satımcı firma ile sertifikasyon firması ve resmi kurumlar arasındaki koordinasyon eksikliğinden de kaynaklandığı düşünülmektedir. Üreticilerin belirtilen konulara yönelik uygulamalarda eğitilmesi, bilinçlendirilmesi, hatta özendirilmesi gerektiği, bunun için de dış satımcı firmalar ile resmi kurumların üreticilere yönelik faaliyetlerde önemli rol oynayacağı açıktır. Ayrıca, yukarıda belirtilen bazı konulardaki uygulamaları üreticinin tek başına yerine getirmesinin zor olduğu, bunun için resmi kurumlar tarafından gerekli alt yapının oluşturulması gerektiği de düşünülmektedir. Diğer taraftan, GLOBALGAP sertifikalı firmaların sözleşmeli üreticilerin uygulamalarına ilişkin izlenimleri ile kendi faaliyetleri ve sertifikasız firmaların mevcut durumları değerlendirildiğinde, hem sertifikalı hem de sertifikasız firmalar arasında bazı GLOBALGAP kriterlerini yerine getirme düzeyi açısından farlılıklar da gözlenmektedir. firmaların sözleşmeli üreticilerin uygulamalarına ilişkin izlenimleri ile sertifikasız firmaların mevcut durumları değerlendirildiğinde, ürün izlenebilirliği, kayıt tutma, iç denetim, bitki korumada temel konular ve kimyasalların seçimi, bitki koruma ilaçlarının hasat öncesi kullanım aralığı, karışımlardan arta kalan ilaçların yok edilmesi ve hasatta hijyen konularında sertifikalı ve sertifikasız firmalar arasında belirgin bir farklılık görülmektedir. Buna ek olarak, kalıntı analizi limitleri, işçi sağlığı, güvenliği ve refahı ile şikâyet prosedürleri konu başlıklarında yer alan kriterlerin yerine getirilmesinde, sertifikalı firmalar ile sertifikasız firmalar arasında farklılıklar da bulunmaktadır. firmaların üreticileri ile sözleşme yapmaları, üreticileri bu konularda yeterli olmasalar bile daha fazla özen göstermeye yöneltmektedir. Sözleşmenin iptal edilmesi durumunda bundan hem dış satımcı firmanın hem de üreticinin zarar görmesi söz konusudur. Dış satımcı firmaların sözleşmeli üreticilere verdikleri teknik bilgi ve desteğin attırılmasının ve sözleşmeli üretim yapmayan üreticilerin de üretimle ilgili her konuda yetkili kişi ya da kurumlardan destek almalarının ürün kalitesi ve verimlilikte artış sağlayacağı düşünülmektedir. Sertifikasyon kuruluşlarının gerçekleştirdiği üretici ve dış satımcı firma denetimlerinde yeterli özenin gösterilmemesi; kayıtların düzenli tutulmamasına, alet-ekipman bakımlarının zamanında ve yeterli düzeyde yapılmamasına, ürün hijyeni ve kalitesi, işçi sağlığı ve güvenliği konularında ise eksiklik ve sıkıntıların yaşanmasına neden olmaktadır. Sertifikasyon kuruluşları tarafından ilgili konularda gerekli özenin gösterilmesi, özellikle dış satımcı firma ve üreticilerin bu konulardaki eksiklerini gidermelerine imkân sağlayacaktır. Dolayısıyla, dış satımın artması ve devamlılığı mümkün hale gelecektir. 5. KAYNAKLAR FAO, 2016. www.fao.org, [Erişim: 16.03.2016] GLOBALGAP, 2016. www.globalgap.org/uk_en/what-we-do/the-gg-system/gg-academy/, [Erişim: 16.03.2016] 1292