ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ Volkan Barış KİYAĞA SEYHAN BARAJ GÖLÜ NDE SUDAK (Sander lucioperca Bogustkaya & Naseka, 1996) AVCILIĞINDA KULLANILAN MONOFİLAMENT SADE UZATMA AĞLARININ SEÇİCİLİĞİNİN ARAŞTIRILMASI SU ÜRÜNLERİ ANABİLİM DALI ADANA, 2008

ÖZ YÜKSEK LİSANS TEZİ SEYHAN BARAJ GÖLÜ NDE SUDAK (Sander lucioperca Bogustkaya & Naseka, 1996) AVCILIĞINDA KULLANILAN MONOFİLAMENT SADE UZATMA AĞLARININ SEÇİCİLİĞİNİN ARAŞTIRILMASI Volkan Barış KİYAĞA ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ SU ÜRÜNLERİ ANABİLİM DALI Danışman: Yrd.Doç.Dr. Erhan AKAMCA Yıl : 2008 Sayfa : 61 Jüri : Yrd.Doç.Dr. Erhan AKAMCA Yrd.Doç.Dr. Caner E. ÖZYURT Yrd.Doç.Dr. Sefa Ayhan DEMİRHAN Bu çalışmada, Seyhan Baraj Gölü nde sudak (Sander lucioperca Bogustkaya & Naseka, 1996) avcılığında kullanılan 20, 22, 24 ve 26 mm göz genişliğine sahip sade uzatma ağlarının seçiciliği incelenmiştir. Çalışma, Mart 2008 Haziran 2008 tarihleri arasında Seyhan Baraj Gölü nde gerçekleştirilmiştir. Seçicilik parametrelerinin belirlenmesinde Holt (1963) tarafından geliştirilen tahmin yönteminden yararlanılmıştır. Yapılan çalışma sonucunda; 20, 22, 24 ve 26 mm ağ göz genişliğine sahip ağlar için optimum yakalanma boyu sırasıyla: 20.64, 22.70, 24.76 ve 26.83 cm olarak bulunmuştur. Ortak seçicilik faktörü ve ortak standart sapma değeri ise sırasıyla, 5.16 ve 0.83 olarak hesaplanmıştır. Seyhan Baraj Gölü nde sudakların ilk üreme boyu ve avcılıkta kullanılan 20, 22, 24 ve 26 mm lik ağlar karşılaştırılmıştır. Buna göre 20, 22 ve 24 mm lik ağların stok üzerinde av baskısı oluşturduğu, 26 mm lik ağın ise stok üzerinde av baskısı oluşturmadığı saptanmıştır. Anahtar Kelimeler: Sade uzatma ağı seçiciliği, Optimum ağ göz genişliği, Seyhan Baraj Gölü, Sudak I

ABSTRACT MSc THESIS THE INVESTIGATION OF THE SELECTIVITY OF MONOFILAMENT GILL NETS USED IN CATCH OF PIKE PERCH (Sander lucioperca Bogustkaya & Naseka, 1996) IN SEYHAN DAM LAKE Volkan Barış KİYAĞA DEPARTMENT OF FISHERIES INSTUTE OF NATUREL AND APPLIED SCIENCES UNIVERSITY OF ÇUKUROVA Supervisor :Asst.Prof.Dr. Erhan AKAMCA Year : 2008 Pages : 61 Jury : Asst.Prof.Dr. Erhan AKAMCA Asst.Prof.Dr. Caner E. ÖZYURT Asst.Prof.Dr. Sefa A. DEMİRHAN In this study, the gill nets used for pike perch (Sander lucioperca Bogustkaya & Naseka, 1996) which were 20, 22, 24 and 26 mm mesh size were investigated for their selectivity in Seyhan Dam Lake. The study was carried out between March 2008 and 2008 June in Seyhan Dam Lake. A prediction method developed by Holt (1963) was used for determining the selectivity parameters. At the end of the study, the optimum catch lengths found to be; 20.64, 22.70, 24.76 and 26.83 cm for 20, 22, 24, and 26 mm mesh size, respectively. Common selection factor and common standard deviation were calculated as 5.16 and 0.83 respectively. Lengths at first maturity of pike perch in Seyhan Dam Lake were compared with the gill nets (20, 22 and 24) used for fishing. Thus, it was determined that gill nets 20, 22 and 24 mm mesh size cause an over fishing on pike perch stock while 26 mm mesh size do not cause an over fishing. Key Words: Gill net selectivity, Optimum mesh size, Seyhan Dam, Pike Perch II

TEŞEKKÜR Öncelikle araştırmamın planlanması, yürütülmesi, değerlendirilmesinde ve sonuçlandırılmasında, yardım ve her türlü desteği özveri ile sağlayan danışman hocam Yrd.Doç.Dr Erhan AKAMCA ya, tezimin her safhasında yardımını esirgemeyen ve destek olan Yrd. Doç.Dr Caner Enver ÖZYURT a ve Öğr. Gör. Dr. Levent SANGÜN e teşekkürlerimi sunarım. Ayrıca arazi çalışmam sırasında önemli emekleri geçen Ali Sabri TAŞLIEL e, Ferhat BÜYÜKDEVECİ ye, Mehmet ÖZEKİN e Zühat ERGİN e, A. Tolga HAKÖZÜ ne ve Topalak Köyü balıkçılarına teşekkür ederim. Bu süreç boyunca bana göstermiş oldukları anlayış ve desteklerinden dolayı aileme ve Sema YEŞİL e ayrıca teşekkür ederim. III

İÇİNDEKİLER SAYFA ÖZ.........I ABSTRACT....II TEŞEKKÜR...III İÇİNDEKİLER......IV ÇİZELGELER DİZİNİ...V ŞEKİLLER DİZİNİ.....VI 1. GİRİŞ....1 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR....7 3. MATERYAL VE METOD......19 3.1. Çalışma Sahası.......19 3.2. Sudak (Sander lucioperca Bogustkaya ve Naseka, 1996)..21 3.3. Örneklerin Elde Edilmesi...23 3.4. Örneklerin Değerlendirilmesi..26 4. BULGULAR VE TARTIŞMA...31 4.1. Bulgular...31 4.1.1. Sudakların Ağ Gözlerine Göre Boy Kompozisyonlarına İlişkin Bulgular.31 4.1.2. Ağ Göz Açıklıkları 20 mm Ve 22 mm Olan Ağların Sudak İçin Seçicilikleri....33 4.1.3. Ağ Göz Açıklıkları 22 mm Ve 24 mm Olan Ağların Sudak İçin Seçicilikleri....36 4.1.4. Ağ Göz Açıklıkları 24 mm Ve 26 mm Olan Ağların Sudak İçin Seçicilikleri....40 4.1.5. Ortak Seçiciliğin Hesaplanması 43 4.2. Tartışma..45 5. SONUÇLAR VE ÖNERİLER......50 5.1. Sonuçlar..50 5.2. Öneriler...50 KAYNAKLAR....51 ÖZGEÇMİŞ....61 IV

ÇİZELGELER DİZİNİ SAYFA Çizelge 3.1. Seyhan Baraj Gölü nden avlanan toplam balık miktarları ve bunların avdaki oransal değerleri....20 Çizelge 4.1. 20, 22, 24 ve 26 mm ağ göz açıklığındaki ağlarla yakalanan sudakların boy-frekans değerleri. 32 Çizelge 4.2. 20, 22, 24 ve 26 mm ağ göz açıklığındaki ağlarla yakalanan sudakların minimum, maksimum ve ortalama boy değerleri....32 Çizelge 4.3. Ağ gözü açıkları 20 ve 22 mm olan monofilament uzatma ağlarıyla yakalanan sudakların hesaplanan seçicilik parametreleri 35 Çizelge 4.4. Ağ gözü açıkları 22 ve 24 mm olan monofilament uzatma ağlarıyla yakalanan sudakların hesaplanan seçicilik parametreleri 38 Çizelge 4.5. Ağ gözü açıkları 24 ve 26 mm olan monofilament uzatma ağlarıyla yakalanan sudakların hesaplanan seçicilik parametreleri...41 Çizelge 4.6. 20, 22, 24 ve 26 mm ağ göz genişliğindeki ağların seçicilik parametreleri...44 Çizelge 4.7. Ağların ortak seçicilik faktörü (SF), ortak standart sapması (SD) ve optimum yakalama boyları (L i )...44 V

ŞEKİLLER DİZİNİ SAYFA Şekil 1.1. 1950 2003 yılları arası dünya ve Türkiye su ürünleri avcılık üretimi.2 Şekil 2.1. Baranov un (1914) yapmış olduğu yakalanma sınıflandırması... 8 Şekil 3.1. Çalışmada kullanılan mesleki balıkçı teknesi.19 Şekil 3.2. Seyhan Baraj Gölü......21 Şekil 3.3. Seyhan Baraj Gölü nden yakalanan bir sudağın görünüşü 22 Şekil 3.4. Ağ gözü büyüklüğünün ölçülmesi..23 Şekil 3.5. Ağların donam biçimleri.24 Şekil 3.6. Balıkların boy ölçümü 25 Şekil 3.7. Balıkların ağırlık ölçümü 25 Şekil 4.1. Ağ göz genişliği 20 mm olan monofilament sade uzatma ağları ile yakalanan sudakların boy- frekans dağılımı...33 Şekil 4.2. Ağ göz genişliği 22 mm olan monofilament sade uzatma ağları ile yakalanan sudakları boy- frekans dağılımı... 34 Şekil 4.3. Ağ göz açıklıkları 20 ve 22 mm olan monofilament sade uzatma ağları ile yakalanan sudakların seçicilik eğrileri..... 36 Şekil 4.4. Ağ göz genişliği 24 mm olan monofilament sade uzatma ağları ile yakalanan sudakların boy- frekans dağılımı... 37 Şekil 4.5. Ağ göz açıklıkları 22 ve 24 mm olan monofilament sade uzatma ağları ile yakalanan sudakların seçicilik eğrileri...39 Şekil 4.6. Ağ göz genişliği 26 mm olan monofilament sade uzatma ağları ile yakalanan sudakların boy- frekans dağılımı...40 Şekil 4.7. Ağ göz açıklığı 24 ve 26 mm olan monofilament sade uzatma ağı ile yakalanan sudak seçicilik eğrisi...42 Şekil 4.8. Monofilament sade uzatma ağlarıyla tamamı ile yakalanan sudakların boy- frekans dağılımı...43 Şekil 4.9. Ağ gözleri ile optimum boylar arasındaki ilişki.44 Şekil 4.10. Monofilament sade uzatma ağlarıyla yakalanan sudakların ortak seçicilik eğrileri.. 45 VI

1. GĠRĠġ Volkan BarıĢ KĠYAĞA 1. GİRİŞ Avcılık, insanoğlunun varoluģundan bugüne kadar beslenme ihtiyacını karģılamak için yaptığı bir eylemdir ve insanlık tarihi kadar eskidir. M.Ö. 10 bin yıllarında mağara duvarlarına çizmiģ olduğu resimler insanoğlunun balık avlamaya karģı olan ilgisini göstermektedir (Timur, 1990). Ġlk çağlarda insanların kendisinin ve ailesinin besin ihtiyacını karģılamak için yapmıģ olduğu avcılık, bu gün çok büyük bir sektör haline gelmiģtir. Dünya nüfusunun hızla artması ve buna paralel olarak besin gereksiniminin sürekli artıģı, insanları su ürünlerinden daha fazla yararlanmaya yöneltmektedir. Diğer yandan su kaynaklarının giderek kirlenmesiyle su ürünlerinin yaģam alanlarının kısıtlanması ve bilinçsiz avcılık, balık stoklarının zarar görmesinde baģlıca nedenlerdir. GeliĢmiĢ ülkeler bu sorunların çözümü için, kendi kaynaklarını bilinçli bir Ģekilde korumakta, seçiciliği yüksek av araçları kullanarak hedef dıģı av oranını en aza indirmekte, su ürünleri yetiģtiriciliğine ve açık denizlerde yeni kaynaklar aramaya yönelmektedirler. Avcılık yöntemlerinde ve kullanılan av araçlarında geçen yüzyıl içinde hızlı bir geliģim gerçekleģmiģtir. 19. yüzyılın baģlarından itibaren avcılıkta kullanılan küçük balıkçı teknelerinin yanı sıra, daha büyük ve geliģmiģ balıkçı gemileri yapılmıģ, av araçlarında ve güverte üstü donanımlarda büyük ilerlemeler kaydedilmiģtir. GeliĢen teknoloji ile av araçlarının kullanımının kolaylaģması ve 1970 lerde balık bulucu akustik aletlerin kullanılmaya baģlanması, toplam su ürünleri üretimini arttırmıģtır (Reid ve Simmonds, 1993). 1950 yılında avcılık yolu ile elde edilen su ürünleri miktarı 19.22 milyon ton iken, bu miktar 2003 yılında 91.51 milyon tona ulaģmıģtır. Bugüne kadar elde edilen en büyük ürün miktarı 96.73 milyon tonla 2000 yılında gerçekleģmiģtir. Dünya balıkçılığına benzer bir ürün artıģı, çeģitli dalgalanmalarla ülkemiz için de görülmektedir. Bugüne kadar elde edilen en düģük ürün 60.1 bin tonla 1962 yılında görülürken, en yüksek ürün 669.9 bin tonla 1988 yılında elde edilmiģtir. 2003 yılı üretimi ise 507.77 bin ton olarak gerçekleģmiģtir ( FAO, 2005) (ġekil 1.1). Belirli bir dönem, balıkçılıktan elde gelirin harcanan güç oranında artacağı düģünülmüģ ve sürekli bir ürün artıģı beklenmiģtir (Ġlkyaz, 2005). Belirli bir seviyeye 1

1. GĠRĠġ Volkan BarıĢ KĠYAĞA kadar avcılık gücünün giderek artması, elde edilen gelirin artmasına neden olsa da bazı sorunları beraberinde getirmiģtir. ġekil 1.1. 1950 2003 yılları arası dünya ve Türkiye su ürünleri avcılık üretimi (FAO, 2005) Avcılık filolarının geniģlemesiyle birlikte populasyonlar üzerindeki av baskısı her geçen gün artmıģ ve balık stoklarında azalmaya neden olmuģtur. Balık av miktarlarındaki değiģmeler 1880 li yılların ortasından itibaren bilimsel ilgiyi çekmeye baģlamıģtır. Endüstriyel anlamda yeni av araçlarıyla avcılığa baģlanması bilimsel balıkçılığa ilgiyi arttırmıģ ve artan ilgiyle birlikte, çeģitli ulusların hükümetleri, konunun araģtırılması ve avdaki artma ve azalmaların nedenlerinin belirlenmesi için ulusal laboratuarlar kurmaya baģlamıģlardır (Bingel, 2002). Balık stoklarının ve bu stoklardan elde edilen gelirin korunması açısından yapılan avcılığın kontrollü ve bilinçli bir Ģekilde uygulanması zorunludur. Çünkü su ürünleri ve yaģadıkları ortam çok hassas bir dengeye sahiptir. Balık stoklarının varlığı ve büyüklüğü denizel ortamda bulunan besin miktarına, ortamın klimatik ve 2

1. GĠRĠġ Volkan BarıĢ KĠYAĞA coğrafik koģullarına bağlıdır (Fasham, 1978; Laevastu ve Larkins, 1981; KocataĢ, 1994). Yeterli besin ve uygun yaģama ortamı olduğu sürece avlama ve doğal nedenlerle stoktan eksilen bireylerden oluģan azalmayı yeni bireyler, ağırlıkça azalmayı ise yeni bireyler ve küçük bireylerin büyümesi karģılar. Normal koģullarda stokun devamlılığı bu Ģekilde sağlanır, fakat aģırı avcılık bu düzeni olumsuz Ģekilde etkilemektedir. Artan kirlilik ve stoktan kapasitenin üzerinde avcılık yapılması mevcut dengeyi bozmaktadır. Bozulan denge bireylerin boy ve yaģ bakımından büyüklüğünün giderek azalmasını ve av miktarının her geçen sezon azalmasıyla kendini gösterir (Erdem 1996). Bu olumsuz etkiyi azaltmak için avlanan bireylerin belirli bir boy, yaģ ve ağırlığa ulaģmıģ olması gerekmektedir. Sürdürülebilir balıkçılığın sağlanabilmesi ve kaynakların doğru bir Ģekilde kullanılabilmesi için hedef dıģı av oranının azaltılması gerekmektedir. Bu nedenle stokların izlenmesi ve av araçlarının yeniden düzenlenmesi, zararlı olanların ortadan kaldırılması için çeģitli önlemler alınmıģtır. Av araçlarının ıslah edilmesinde birçok faktörün uygulanması gerektiği ve bu faktörler içersinde dikkat edilmesi gereken en önemlisinin de av aracının seçicilik özelliği olduğu bilim çevrelerince kabul edilmiģtir (Özekinci, 1998). Fridman ve Carrothers (1986) a göre bir av aracının, karıģık bir populasyondan belirli bir tür ve büyüklükteki bireyleri avlama özelliğine seçicilik adı verilmektedir. Lagler (1978), ağ gözü seçiciliğini, herhangi bir populasyonda belli bir boydaki bireyler etkin olarak avlanırken bu boydan uzaklaģan bireylerin yakalanma olasılıklarının azalması Ģeklinde açıklamıģtır. Hameed ve Boopendranath (2000) ise avın yakalanma olasılığının, balığın özellikleri ile değiģmesini sağlayan av aracı ya da yöntemin özelliğine seçicilik adını vermiģlerdir. Kara (2003) seçiciliği, av aracı tarafından tutulan belirli balığın, her bir büyüklük kategorisinin, av yüzdesi Ģeklinde yakalanma olasılığı olarak tanımlamıģtır. Son yıllarda av araçlarının seçiciliği üzerine çalıģmalar artmıģtır. Seçicilik açısından av araçları içinde en büyük sorun, sürüklenen av araçlarında (Trol, Bim Trol, Dreç, Kıyı Sürükleme Takımları) olmaktadır. Bu av araçları pasif av araçlarına göre daha az seçicilerdir. Buna rağmen pasif av araçlarında da istenmeyen av sorunu gözlenmektedir. Her av aracında yapılması gerektiği gibi pasif av araçlarından olan 3

1. GĠRĠġ Volkan BarıĢ KĠYAĞA uzatma ağlarında da hedef dıģı av ve ıskarta tür miktarının en aza indirilmesi ve hedef türler için uygun ağ göz geniģliklerinin belirlenmesi için seçicilik çalıģmalarının yapılması gerekmektedir. Seçiciliğin bilinmesi, boy-ağırlık iliģkisi, cinsiyet oranı, markalama denemeleriyle populasyon büyüklüğünün tahmini, büyüme ve ölüm oranları gibi populasyon parametrelerini etkilemesi nedeniyle çok önemlidir (Hamley, 1975). Günümüzde, dünya genelinde en fazla kullanılan av araçlarından olan uzatma ağları, ilk olarak MÖ. 5000 yıllarında kullanılmıģtır. Balıkçıların göl üzerinde yaptıkları kamıģ evlerde hazırladıkları, ağların kurģun yaka kısımlarına piģirilmiģ topraktan yapılan taģları, mantar yaka kısımlarına ise suda yüzebilen tahtaları bağladıkları bilinmektedir (Timur ve TaĢdemir,1989). Türkiye kıyı balıkçılığında da sade ve fanyalı uzatma ağlarının kullanımı önemli bir yere sahiptir. Dizaynı, üretimi, kullanımdaki basitliği ve fazla yatırım gerektirmemesi, bu av aracını küçük ölçekli balıkçılar arasında çok popüler hale getirmiģtir (Kara, 1992; Metin ve ark., 1998). Ayrıca bu ağların maliyetleri düģüktür ve avcılık uygulamaları da oldukça kolaydır (Hamley, 1975; Laevastu ve Favorite, 1988; Kurkilathi ve Rask, 1996). Uzatma ağı; hedef balığın hareketi önüne, dik açılı olarak atılan ve mantar ile kurģunlar yardımıyla su içinde dik olarak tutulan, bir veya daha çok sayıda dikey ağ duvardan oluģan bir av aracıdır (Sainsbury, 1995; Hameed ve Boopentranath, 2000). Kulanım Ģekli ve yapılarına göre uzatma ağlarının çeģitli tipleri vardır. Bunların en önemlileri sade ve fanyalı uzatma ağlarıdır. Ayrıca her iki tipin birleģimi olan kombine ağlarda vardır. Sade uzatma ağları tek katlı ağ olup balıkların solungaçlarından ağa takılarak yakalanması amacıyla, deniz ve iç sularda; yüzey, orta su ve dipte kullanılmaktadır. (Baranov, 1948; Hamley, 1975; Ünsal ve Kara, 1996). Çoğunlukla pasif olarak kullanılmakla birlikte aktif olarak da kullanılabilir (Mengi,1977; Kara, 1992; Sainsbury, 1995; Ünsal ve Kara, 1996; HoĢsucu, 1998). Uzatma ağları en seçici av araçlarındandır. Ağ göz açıklıklarında yapılacak düzenlemeler sayesinde belirli büyüklükteki fertleri optimum düzeyde yakalarken, daha küçük ve büyük fertleri oransal olarak daha az yakalama özelliğine sahiptirler (Hamley, 1975; HoĢsucu, 1998; Özekinci, 1995, 1997). 4

1. GĠRĠġ Volkan BarıĢ KĠYAĞA Uzatma ağlarında seçicilik çalıģmaları Baranov (1948) ile baģlamıģtır. Hamley (1975) yapılan çalıģmaları karģılaģtırarak en uygun metodun ne olduğu sonucuna varmaya çalıģmıģtır. Holst ve ark. (2002), ağ ipi kalınlığının boyut seçiciliği üzerine etkilerini incelemiģtir. Stergiou ve Erzini (2002), Ege Denizi nin aynı balıkçılık alanında pareketa ve monofilament uzatma ağlarının seçiciliğini karģılaģtırmıģtır. Seçicilik konusunda yapılan diğer çalıģmalar, uzatma ağlarının türler üzerindeki seçicilik değerlerine odaklanmıģtır (Van Densen ve W.L.T, 1987; Karunasinghe ve Wijeyaratne, 1991; Reis ve Pawson, 1993; Petrakis ve Stergiou, 1995; Santos ark., 1995; Psuty ve Borowski, 1997; Santos ve ark. 1998; Madsen ve ark. 1999; Purbayanto ve ark. 2000; Fujimori ve Tokai, 2001; Lucena ve O Brien, 2001; Fabi ve ark. 2002; Moth-Poulsen, 2003; Park ve ark. 2004; Fonseca ark., 2005). Ülkemizde de son yıllarda bir çok seçicilik çalıģması yapılmıģtır (Çetinkaya ve Sarı, 1995; Özekinci, 1995; Özekinci, 1997; Balık, 1999; Balık ve Çubuk, 2001a; Kara ve Özekinci, 2002; Kara, 2003b; Özekinci ve ark., 2003; Özekinci 2005). Su ürünleri bakımından Adana nın en önemli iç su kaynağını oluģturan Seyhan Baraj Gölü nde de, küçük ölçekli balıkçı tekneleriyle uzatma ağlarıyla avcılık yaygın olarak yapılmaktadır. Bu avcılıkta hedef türleri oluģturan sazan (Cyprinus carpio) ve sudak, (Sander lucioperca) bölge balıkçılık ekonomisinde son derece önemli bir yer tutmaktadır. Sudak, doğal olarak Seyhan baraj gölünde bulunmazken, buradaki balıkçılığı daha ekonomik hale getirmek amacıyla, 1971-1973 yılları arasında ilk kez 690 000 adet olarak aģılanmıģ ve çok kısa sürede uyum sağlayarak Seyhan Baraj Gölü için önemli bir potansiyel oluģturmuģtur (AvĢar ve Özyurt, 1999). Toplam av içinde sazana oranla az miktarda olmasına karģın, pazar satıģ fiyatının sazana göre yüksek olması balıkçılık açısından en az sazan kadar önemli bir tür haline gelmesine neden olmuģtur. Bölge balıkçılarıyla yapılan görüģmelerde sudak avcılığında 20, 22, 24 ve 26 mm ağ göz geniģliğine sahip, monofilament sade uzatma ağları kullandıkları öğrenilmiģtir. Bu nedenle, Seyhan Baraj Gölü nde avlanan sudak stoku için uygun ağ göz geniģliğinin belirlenmesi ve kullanılan ağ gözlerinin stokun devamı için risk oluģturup oluģturmadığının tespit edilmesi, bölgede yapılan balıkçılığın düzenlenmesi ve av sezonu boyunca en yüksek verimin sağlanması için zorunludur. 5

1. GĠRĠġ Volkan BarıĢ KĠYAĞA Bu çalıģmada Seyhan Baraj Gölü balıkçılarının sudak (Sander lucioperca Bogustkaya and Naseka, 1996) avcılığında yoğun olarak kullandıkları 20, 22, 24 ve 26 mm ağ göz açıklığına sahip monofilament sade uzatma ağlarının seçicilik parametrelerinin belirlenmesi ve uygun ağ gözünün tespiti amaçlanmıģtır. 6

2. ÖNCEKĠ ÇALIġMALAR Volkan BarıĢ KĠYAĞA 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Uzatma ağı seçiciliği ilk olarak 1882 yılında Collini tarafından tanımlanmıģtır. Fakat bu çalıģmanın yeterli bilimsel kriterlere uymadığı düģünüldüğünden, konu üzerinde yapılan ilk çalıģmanın Baranov (1914) tarafından gerçekleģtirildiği kabul edilmektedir (Holt, 1963; Hamley 1975). Ricker tarafından Rusça olarak sunulan ve Uzatma Ağlarında Balığın Yakalanması konusunu ele alan ilk çalıģma 1948 yılında, Uzatma Ağlarıyla Balık Avcılığı Üzerine Teoriler konulu ikinci yayın ise yine aynı tarihte Kanada nın Ontario Yabancı Ülkeler Departmanı tarafından Ġngilizceye çevrilmiģtir (Erdem, 1996). Baranov (1948), uzatma ağı seçiciliğinin tanımlanmasında kullanılan eğrilerin geometrik benzerliğe sahip olmaları prensibini savunmuģtur. Bunun nedeni olarak, uzatma ağlarının yakalama prensibinin; balığın büyüklüğü ile ağ gözünün büyüklüğünün bir fonksiyonu olduğunu belirtmiģtir. Geometrik benzerlik prensibi olarak getirdiği tanımlamayı s(z,m) = s(kz, km) eģitliği ile ifade etmiģtir. EĢitlikte; s yakalanma oranını, m ağ göz uzunluğunun fonksiyonunu, z balık büyüklüğünü, kz ve km ise balık büyüklüğünü ve ağ göz uzunluğu sabitlerini ifade etmektedir. Bu fonksiyonun sonucu olarak z/m (balık büyüklüğü / göz uzunluğu) ifadesi ile farklı göz uzunlukları için seçicilik eğrilerini benzer olarak tanımlamıģtır. Baranov (1914), bildirdiğine göre balığın ağ tarafından yakalanması üç farklı Ģekilde gerçekleģir (ġekil 2.1). Bunlar; (a) SıkıĢarak; Balığın vücut çevresinin ağ gözüne tam olarak girerek yakalanması. (b) Galsamasından; Balığın ağ gözüne galsamalarına kadar girerek yakalanması. (c) DolaĢarak; Balığın ağ gözüne diģinden, çene kemiğinden ya da diğer uzantılarından yakalanması. 7

2. ÖNCEKĠ ÇALIġMALAR Volkan BarıĢ KĠYAĞA ġekil 2.1. Baranov un (1914) yapmıģ olduğu yakalanma sınıflandırması. (a)sıkıģarak; (b) galsamasından; (c) dolaģarak (Karlsen ve Bjarnason,1986 dan) Olsen (1959), Newfounland da ringa balıklarında üç farklı ağ gözlü sade uzatma ağlarını (2, 2.5, 2.75 inç) Holt (1963) metoduna göre karģılaģtırmıģtır. Clark (1960), uzatma ağı seçiciliğinde en önemli faktörleri olarak Ģunları sıralamıģtır; ağ göz açıklığı, ağın gerilmesi, ağın potluk oranı, ağ ipinin esnekliği ve gerilmesi, ipin görünürlüğü, balığın Ģekli, pektoral kısımlarından baģka balığın yakalanma derecesi ve balıkların davranıģ modelleri olarak belirlemiģtir. Ayrıca araģtırıcıya göre bunlar, balığın avlanma Ģekline eklenmelidir. Ağ gözü açıklığının dıģındaki faktörler, esas olarak ağın verimliliğini etkilediğini bildirmiģtir. (seçicilik eğrisinin yüksekliğini) Holt (1963) farklı göz açıklıklarındaki ağların verimliliklerini karģılaģtırmıģ ve yakalanan bireylerin boy-frekans dağılımlarının, ağ gözü uzunluklarıyla karģılaģtırdığında oluģan seçicilik eğrisinin normal dağılım eğrisiyle ifade edilebileceğini belirtmiģtir. AraĢtırıcı seçicilik eğrilerinin hesaplanabilmesi için matematiksel yöntemler önermiģtir. McCombie ve Berst (1969), balığın yapısının ve Ģeklinin sade uzatma ağlarındaki seçiciliğe olan etkisini, üç farklı balık üzerinde kendi önerdikleri grafik oluģturma metodu ile çizmiģlerdir. Her bir balığın yakalanma pozisyonunu dikkate alarak, solungaç kapağı çevresinden ve maksimum vücut çevresinden yakalanan balıkları karģılaģtırmıģlardır. Balığın maksimum vücut çevresi ile ağ göz çevresi arasındaki oranın 1.0 ile 1.2 olduğu durumda en etkin yakalanmanın gerçekleģtiğini bildirmiģlerdir. 8

2. ÖNCEKĠ ÇALIġMALAR Volkan BarıĢ KĠYAĞA Gulland (1969), ticari balıkçılıkta kullanılan sade uzatma ağlarının en seçici av araçları olduğunu bildirmiģtir ve yakalanan bireylerin dağılımından yararlanılarak seçicilik eğrilerinin çizilebileceğini bildirmiģtir. AraĢtırıcı sade uzatma ağları ile avcılıkta kullanılan ağ gözünün sadece belirli bir boy grubunda etkili olduğunu ve bu boy grubundan negatif ya da pozitif yönde bir ayrılıģ olduğunda, yakalanma oranında düģüģ meydana geldiğini belirtmiģtir. Buna ek olarak, aynı ağ göz uzunluğuna sahip olmasına rağmen, birbirinden farklı esnekliklere sahip materyallerden yapılan ağların optimum yakalama boylarının birbirinden farklı olabileceğini belirterek, Holt (1963) un önerdiği hesaplama yöntemini bir örnekle açıklamıģtır. Hamley ve Regier (1973), Ontario da 4 km 2 lik Dexter Gölü nde ağ gözü açıklıkları 3.82, 5.08, 6.35, 7.62, 8.89 ve 11.43 cm olan uzatma ağları ile 1968-1970 yılları arasında, tuzaklarla yakalanıp markalanan Stizostedion vitreum vitreum balıklarında doğrusal seçicilik parametrelerini tahmin ederek seçicilik eğrilerini çizmiģlerdir. Hamley (1975), uzatma ağı seçicilik çalıģmalarını özetlediği makalesinde, seçicilik eğrilerini ve bu eğrilerin hesaplanmasında önerilen modeller ile seçiciliği etkileyen faktörleri karģılaģtırmıģtır. Uzatma ağı seçiciliğinin tahmini için en uygun modelin direkt tahmin metodu olduğunu, fakat araģtırmacıların uygulama zorlukları nedeni ile indirekt tahmin metotlarını seçtiklerini belirtmiģtir. Grant (1980), Jameica nın Kingston Limanı nda üç balık türü için ağ gözü açıklıkları 1.27 cm den 10.16 cm e kadar değiģen 10 ar metre uzunluğunda, 7 m derinliğinde % 50 potluk oranında 8 takım multifilament ağın seçiciliğini karģılaģtırmıģtır. Holt (1963) metodunu kullandığı araģtırmasında Harengula humeralis için regrasyon denklemi değerlerini; a = -22.05, b = 2.55 ve r = 0.99 olarak bulmuģtur. Rudstam ve ark. (1984), Big Muskellunge ve Sparkling gölü nde Ağustos 1981 ve Eylül 1982 tarihleri arasında 19, 32, 38, 51, 64 ve 89 mm göz açıklığında 4 m uzunluğunda ve 18 m derinliğinde 6 uzatma ağında seçicilik çalıģmaları yapmıģlardır. Linloekken (1984), tatlı su levreği (Perca fluviatilis L., 1758) avcılığında sade uzatma ağlarının seçiciliği isimli araģtırmasında, Norveç in güney bölgesindeki 9

2. ÖNCEKĠ ÇALIġMALAR Volkan BarıĢ KĠYAĞA Gjerstadvann Gölü nde naylon monoflament ağlarla yaptığı çalıģmada ağ göz açıklığı 10, 12.5, 16.5, 22, 22.5 ve 30 mm ağlar kullanmıģ, balık boyu-ağ göz açıklığı iliģkisinden yararlanarak yakalanan 3601 adet balığın boy-frekans grafiklerini çizmiģ ve 16 22 cm boy aralığındaki balıklardan, en yüksek yakalanma oranının %70 oranında 17 19 cm boy grubundaki levreklerde olduğunu bildirmiģtir. Steward (1984) Kuzeydoğu Ġskoçya kıyılarında morina (Gadus morhua L.,1758) balıkçılığında sade uzatma ağı seçiciliği adlı çalıģmasında, karģılaģtırılmalı balıkçılık denemeleri yapmıģtır. AraĢtırmacı, monofilament, multifilament ve multifilament naylon gibi farklı malzemelerden yapılmıģ sade uzatma ağlarının seçiciliği ve av verimi üzerine çalıģmıģ ve yakalananların boy sıralamasında önemli farklılıklar olduğunu belirlemiģtir. Shimamura ve Soeda (1985) mürekkep balığı (Sepia officinalis) avcılığında uzatma ağlarının suda kalma süresi ile av verimi arasındaki iliģkiyi inceledikleri araģtırmalarında, av veriminin av sahasına göre büyük değiģimler gösterdiğini, fakat genel olarak operasyon süresi uzadıkça av veriminde bir düģüģ gözlendiğini bildirmiģlerdir. Van Densen (1987) tatlı su levreği (Perca fluviatilis L., 1758) ve sudak (Stizostedion lusioperca L., 1758) için sade uzatma ağları seçiciliği üzerine yaptığı çalıģmasında, yakalanan tatlı su levrekleri için Holt (1963) un seçicilik modelini kullanmıģtır. Seçiciliğin karakteristikleri 48 ve 65 mm göz açıklığına sahip sade uzatma ağlarında k = 0.903 ve σ = 4.93 cm (çatal boy) olarak bulunmuģtur. Göz açıklığı büyük olan ağlarda yüksek verim elde edildiğinden seçicilik eğrisi sağa doğru kaymaktadır. Sudak için seçiciliği 25 ve 35 mm sade uzatma ağları için yapılmıģ ve seçicilik karakteristiği k= 0.723 ve σ = 2.59 cm (çatal boy) olarak elde edilmiģtir. Tweddle ve Bodington (1988), Afrikanın Malawi Gölü nde 64 ve 89 mm göz açıklığındaki beyaz uzatma ağlarının siyah uzatma ağlarına kıyasla 1,79 kat daha etkin olduğunu ortaya çıkarmıģlardır. Winters ve Wheler (1990), Atlantik ringası (Clupea harengus harengus) avcılığında kullanılan sade uzatma ağlarının seçicilik eğrisini direk ve indirek metotlarla belirlemiģlerdir. Holt (1963) metodunu kullanan araģtırmacılar, 50.8, 57.2, 10

2. ÖNCEKĠ ÇALIġMALAR Volkan BarıĢ KĠYAĞA 63.5, 69.9 ve 76.2 mm göz açıklığındaki ağlar için seçicilik katsayısını (k) ve seçicilik eğrisi varyanslarını (σ 2 ) 1986 yılında sırasıyla 5.01 ve 18.99, 1987 yılında ise 5.72 ve 18.43 olarak hesaplamıģlardır. Direk tahmin metodunu kullanarak maksimum vücut çevresi (MG) ile balık boyu (L) arasındaki iliģkiyi, Göze takılan (Wedged) balıklarda; MG= 0.61 L 44.8, solungaç kapaklarından yakalanan balıklarda ise; MG= 0.55 L 22.48 Ģeklinde hesaplanmıģtır. Pawson (1991), uzatma ağlarıyla balık avcılığını incelediği çalıģmasında ağların yapıldığı materyal, ağların yapıları ve ağ gözü açıklığının kontrolü ile ilgili hesaplamalara yer vermiģtir. Karunasinghe ve Wijeyaratne (1991), Sri Lanka nın batı sahilindeki Negombo sularında sardalya (Amblygaster sirm Walbum., 1792) türünün seçiciliği üzerine yaptıkları çalıģmada, 2.3 ve 3.8 cm arasında 7 farklı göz açıklığında uzatma ağları kullanılarak 9 ile 22 cm boy aralığında balıklar yakalanmıģ, 3 cm den küçük gözlerin seçiciliği istenilenden düģük çıkmıģtır. Farklı göz açıklıklarındaki ağlar için seçicilik faktörü 5.11 ve 6.03 ve optimum seçicilik boyu 12.9 ve 19.7 cm arasında tahmin edilmiģtir. Bu çalıģmada, ağların seçicilik aralığı ve eğrilerinin dar olduğu ve bu ağlarla yakalanan balıkların daha çok galsamalarından yakalandığını bildirmiģlerdir. En yüksek seçicilik faktörü 2.9 cm lik göz açıklığındaki ağlar için hesaplanmıģ olup muhtemelen bu göz açıklığındaki balıkların çoğunun sıkıģarak yakalanmasından kaynaklanmıģtır. Borgstrom ve Plathe (1992), 1985 ve 1989 yıllarında Norveç in batısındaki Loyning Gölü nde kahverengi alabalıklar (Salmo trutta L., 1758) için 16.0, 19.5, 21.0, 22.5, 24.0 ve 26.0 mm göz açıklıklarındaki naylon monofilament uzatma ağlarının seçiciliklerini doğrudan yöntemlerle tahmin etmiģlerdir. Balıkların yüzme mesafelerini ve ağla karģılaģma olasılıklarını tahmin eden bir metot geliģtirmiģlerdir. Çetinkaya ve ark. (1995) Van Gölü nde 17, 22 ve 24 mm göz açıklığına sahip fanyalı ağlar kullanarak yaptıkları çalıģmada, inci kefali (Chalcalburnus tarichi Palas, 1811) için total av, birim çabada av miktarı, yakalanan balıkların boy ve ağırlık kompozisyonları ve seçicilik parametrelerini hesaplamıģlardır. KuĢat (1996), Eğirdir Gölü nde göz açıklıkları 22, 24, 25, 26, 30, 25, 40, 45 ve 60 mm olan multifilament ve monofilament sade uzatma ağlarının seçiciliklerini 11

2. ÖNCEKĠ ÇALIġMALAR Volkan BarıĢ KĠYAĞA avlanan sudak balıklarında Holt (1963) dolaylı metodunu kullanarak tahmin etmiģtir. Ortak seçicilik faktörlerini, multifilament ağlar için 4.61 ve monofilament ağlar için ise 5.02 olarak bildirmiģtir. Psuty ve Borowski (1997), Polonya nın Vistula Lagün Gölü nde 1992 ile 1996 yılları arasında, bölgede geçimini sağlayan balıkçılardan sağladıkları verilerle uzatma ağlarının çapak (Abramis brama L., 1758) için seçiciliklerini ve yapılan avcılığın çapak populasyonu üzerindeki etkisini incelemiģlerdir. Aydın ve ark. (1997), Doğu Karadeniz de Of-Çamburnu açıklarının 30 50 m derinlikteki sularında mezgit (Merlagius merlangus euxinus Nordman., 1840) avcılığında kullanılan 20, 22 ve 24 mm göz açıklıklarına sahip uzatma ağlarının seçicilik parametrelerini Holt (1963) ve Sechin (1969) metotları kullanarak belirlemiģlerdir. Holt (1963) metoduna göre tüm ağların ortak seçicilik faktörleri 4.25, 20 ile 22 mm lik ağlar için optimum yakalama boyları 17.28 ve 19.01 cm, 22 ile 24 mm ağlar için 18.49 ve 20.17 cm olarak bulunmuģtur. Seçicilik faktörleri de sırasıyla 2.32 ve 4.20 olarak hesaplanmıģtır. Sechin metoduna göre ise optimum yakalama boyları 20, 22 ve 24 mm lik ağlar için sırasıyla 17.2 19.0 ve 20.8 cm, seçicilik faktörleri de 8.60, 8.63 ve 8.66 olarak hesaplanmıģtır. ÇalıĢmada 1649 adet balık incelenmiģ, bu balıklarında boy-ağırlık iliģkisi W= 0.0039 L3,217 - X ort = 18.77 cm ve Y ort = 53.53 g olarak bulunmuģtur. Özekinci (1997), barbun (Mullus barbatus L., 1758) ve ısparoz (Diplodus annularis L., 1758) balıkları avcığında kullanılan 18, 20 ve 22 mm göz açıklığındaki uzatma ağlarının seçiciliği üzerine yaptığı çalıģmada Holt (1963) metodu ile barbun ve ısparoz için 18-20 mm ve 20-22 mm ağlarda belirlenen seçicilik faktörlerini 7.12 6.82 ve 5.05 6.08 arasında değiģtiğini belirlemiģtir. Optimum seçicilik boyu ise barbun için sırayla 12.97 14.41 ve 13.64 15.0, ısparoz için ise 9.08 10.08 ve 12.14 13.36 arasında bulunmuģtur. Erzini ve Castro (1998), balıkların yakalanan ağ gözlerindeki dağılımından faydalanarak, seçicilik grafiklerinin oluģturulmasında alternatif bir yöntem önermiģlerdir. Özekinci (1998) izmarit (Spicara smaris L., 1758), ısparoz (Diplodus annularis L., 1758), barbunya (Mullus barbatus L., 1758) ve tekir (Mullus 12

2. ÖNCEKĠ ÇALIġMALAR Volkan BarıĢ KĠYAĞA surmulatus L., 1758) avcılığında kullanılan 18, 20, ve 22 mm göz açıklığındaki sade ağların seçiciliğini incelediği çalıģmasında, tüm türler için seçicilik faktörlerinin tahminini yapmıģtır. Gurbet ve ark. (1998), Ekim 1996 ve Temmuz 1997 tarihleri arasında Ġzmir ili, Urla ilçesi Karantina adasının kuzey bölgesinde monofilament ve multifilament fanyalı uzatma ağlarının av verimliliğini karģılaģtırmıģlardır. ÇalıĢmada 28, 30 ve 32 mm ağ göz açıklığına sahip monofilament ve multfilament ağlarla yaptıkları 17 avcılık operasyonu sonucunda 32 türe ait toplam 851 balık avlanmıģtır. Balıkların %54.7 si monofilament ağlarla, % 43.3 ü ise multifilament ağlarla yakalandıklarını tespit etmiģlerdir. Helser ve ark. (1998), yaptıkları çalıģmada, Louissia benekli alası (Cynoscion nebulosus Cuvier, 1830) avcılığında kullanılan uzatma ağlarının seçiciliğini belirlemek için eģ zamanlı lineer olmayan regresyon kullanmıģtır. Atar (1998) Beymelek Lagün Gölü nde rastgele olarak seçilen üç istasyonda Ocak 1995 Ocak 1996 tarihleri arasında yaptığı çalıģmada, Holt (1963) un dolaylı metodu kullanılarak 30, 35, 40, 45 ve 50 mm göz açıklığındaki beģ adet uzatma ağının seçiciliklerini hesaplamıģtır. AltınbaĢ kefal (Liza auratus Risso, 1810) için seçicilik faktörleri 7.03 ile 8.54 arasında ve ortak seçicilik faktörünü 7.94, kefal için (Liza saliens Risso, 1810) için seçicilik faktörü 7.51 ile 9.41 arasında ve ortak seçicilik faktörünü 8.32 olarak tahmin etmiģtir. Ayrıca monofilament uzatma ağlarının multifilament ağlardan 2.17 kere daha etkili olduğu gözlenmiģtir. Metin ve ark. (1998), 18, 20 ve 22 mm göz geniģliğine sahip sade dip uzatma ağlarındaki ısparoz (Diplodus annularis L., 1758) ve izmarit lerin (Spicara flexuosa Rafinesque, 1810) seçiciliklerini araģtırmıģlardır. Seçicilik parametreleri Holt (1963) un indirekt tahmin metoduna göre hesaplanmıģtır. D. annularis için, 18, 20 ve 22 mm göz geniģliğindeki ağlarda optimum yakalanma boyları sırasıyla 10.08, 11.20 ve 12.32 cm, S. Flexuosa için aynı göz geniģliğindeki ağlardaki optimum yakalanma boyları ise sırasıyla 15, 16.67, 18.33 cm olarak hesaplanmıģtır. D. Annularis için ortak seçicilik faktörü 5.60 ve standart sapması 1.86 olarak, S. Flexuosa için ortak seçicilik faktörü 8.33 ve standart sapması 1.21 cm olarak hesaplanmıģtır. Sonuçta sadece 22 mm göz geniģliğindeki ağlar D. annularis için uygun seçicilik özellikleri 13

2. ÖNCEKĠ ÇALIġMALAR Volkan BarıĢ KĠYAĞA gösterirken, S. flexuosa için denemede kullanılan, bütün ağlar uygun seçicilik özellikleri göstermiģtir. Madsen ve ark. (1999), yaptıkları çalıģmada, dil balığı ağlarının boy seçiciliğini Kuzey Denizi ndeki Danimarka ticari balıkçılık tekneleriyle eģ zamanlı olarak atılan 7 farklı göz açıklığına sahip ağlarla dolaylı metot kullanarak tahmin etmiģlerdir. Millar ve Fryer (1999), yapmıģ oldukları çalıģmada sürütme ağı, tuzak, uzatma ağı ve olta iğnelerinde seçicilik eğrilerinin belirlenmesi konusunu istatistiksel olarak tartıģmıģlardır. Balık (1999a), BeyĢehir Gölü nde sazan (Cyprinus carpio L., 1758) avcılığında kullanılan monofilament sade ağların seçiciliklerini araģtırmıģtır. Bu amaçla, Ekim 1994 Mayıs 1996 tarihleri arasında 7, 8, 13 ve 14 cm göz uzunluğunda monofilament sade ağlar ile avcılık denemeleri yapılmıģtır. AraĢtırma sonuçlarına göre, sazan avcılığında, monofilament sade ağların ortak seçicilik faktörleri 2.922 bulunmuģtur. Balık (1999b), BeyĢehir Gölü nde sudak avcılığında kullanılan multifilament ve monofilament sade ağların seçiciliklerini Holt (1963) metoduyla tahmin etmiģtir. 3.4, 4, 5, 6 ve 7 cm tam göz uzunluğundaki multifilament ve 3.6, 4, 4.4, 5, 6 ve 7 cm göz uzunluğundaki monfilament ağların ortak seçicilik faktörlerini sırasıyla 4.67 ve 4.70 olarak bildirmiģtir. Kınacıgil ve ark. (2000), Orta Ege Deniz inde denemelerini yaptıkları 18, 20, 22, 24, 25, 28, 30, 32, 36 ve 38 mm göz geniģliğine sahip sade uzatma ağlarında, yakalanan ısparoz (D. annularis), karagöz (D. vulgaris), tekir (M. surmuletus), izmarit (S. maena flexuosa ve S. smaris) ve çizgili hani (S. scriba) türlerine ait seçicilik parametreleri üzerine çalıģmıģlardır. Isparoz için 18, 20, 22, 24, 25 ve 28 mm göz geniģliğine sahip ağlar için optimum yakalama boylarını sırası ile 10.59, 11.77, 12.94, 14.12, 14.71 ve 16.47 cm total boy olarak ve ağlara ait ortak standart sapmayı 1,27 olarak bildirmiģlerdir. Ġzmarit (S. maena flexuosa) için ise 18, 20, 22, 24 ve 25 mm ağ göz uzunluğuna sahip ağlar için optimum yakalama boylarını sırası ile 14.44, 16.05, 17.65, 19.26 ve 20.06 cm total boy ve ortak standart sapmayı ise 1.12 olarak hesaplamıģlardır. 14

2. ÖNCEKĠ ÇALIġMALAR Volkan BarıĢ KĠYAĞA Hovgard ve Lassen (2000), seçiciliğin kesin olarak tahmininin çok zor olduğunu, bunun için populasyonu oluģturan tüm balıkların boy dağılımının tamamen bilinmesi gerektiğini bildirmiģtir. Birçok seçicilik çalıģmasının tesadüfî ava bağlı olduğunu belirtmiģ ve bu tür seçicilik hesaplamalarını göreceli seçicilik (relative selection) olarak isimlendirmiģtir. Fujimori ve Tokai (2001), uzatma ağlarında seçicilik eğrilerinin hesaplanması için kullanılan normal, log normal, skew normal ve bi normal modellerinin çözümlenmesinde maksimum olabilirlik metodunu kullanarak, seçicilik parametrelerinin tahmini üzerine çalıģmıģlardır. Sonuç olarak bu çözümleme metodunu; aynı ağ gözü kullanılarak farklı balıkçılık çabası ile toplanan verilerin değerlendirilmesi için önermiģlerdir. Balık (2001) BeyĢehir Gölü nde 28, 40, 50 ve 60 mm göz açıklığındaki monofilament ve multiflament fanyalı ağlarla yaptığı çalıģmada, toplam avlanan aynalı sazanın (Cyprinus carpio L., 1758) % 12.6 sını monofilament ağlarla ve % 6 sının da multifilament ağlarla elde edildiğini ve birim baģına düģen av miktarının mono ve multifilament ağlar için 22.39 ve 11.32 g/m olduğunu hesaplamıģtır. Bu sonuçlara göre monofilament ağlarla, birim çabada elde edilen av miktarının multifilament ağlara kıyasla 2.2 kat daha fazla olduğu, ayrıca miktarın % 80 ini kadife balığının (Tinca tinca L., 1758) oluģturduğunu bildirmiģtir. Balık ve Çubuk (2001a) Uluabat Gölü nde yaptıkları çalıģmada, farklı göz geniģliklerindeki (18, 20, 22, 26, 30 ve 36 mm) sade uzatma ağlarının bazı balık türlerinin avcılığındaki birim av miktarlarını araģtırmıģlardır. ÇalıĢma esnasında, 12 balık türünden örnekler yakalanmıģtır. Bu balık türleri; kızılgöz (Rutilus rutilus L., 1758), kızılkanat (Scardinius erythrophthalmus L., 1758), tahta (Blicca björkna L., 1758), ringa (Alosa maeotica Grimm, 1901), eğrez (Vimba vimba L., 1758), inci (Alburnus alburnus L., 1758), tatlısu kolyozu (Chalcalburnus chalcoides Güldenstaedt, 1772), havuz (Carassius carassius L., 1758), turna (Esox lucius L., 1758), kadife (Tinca tinca L., 1758), sazan (Cyprinus carpio L., 1758) ve kefal (Mugil cephalus L., 1758)' dir. 18, 20, 22, 26, 30 ve 36 mm göz geniģliğindeki ağların birim av miktarları sırasıyla ortalama 181.2, 170.5, 244.6, 123.4, 76.8 ve 29.9 g/m olarak bulunmuģtur. 15

2. ÖNCEKĠ ÇALIġMALAR Volkan BarıĢ KĠYAĞA Balık ve Çubuk (2001b) yaptıkları bir çalıģmada, farklı renklerdeki ( siyah, beyaz, sarı mavi, kırmızı, açık yeģil, koyu yeģil ve kahve rengi) uzatma ağlarının kadife balığı (Tinca tinca L., 1758), sazan (Cyprinus carpio L., 1758), tatlı su levreği (Perca fluviatilis L., 1758) ve tatlı su kefalinin (Leuciscus cephalus L., 1758) av verimliliği karģılaģtırılmıģtır. Balıklar çoğunlukla kırmızı, sarı, kahverengi ve mavi renkteki uzatma ağlarına yakalandıkları tespit edilmiģtir. 4 tür için yakalanma oranı en yüksek olan renk kırmızı olarak belirlenmekle birlikte; bölgede yaygın olarak, yakalanma oranının düģük olmasına rağmen açık yeģil rengin tercih edildiğini bildirmiģlerdir. Stergiou ve Erzini (2002), Akdeniz de Cyclades bölgesinde (Yunanistan) ince paraketa ve monofilament sade uzatma ağlarının seçiciliği üzerine çalıģmıģlardır. ÇalıĢmada kullandıkları 22, 24, 26 ve 28 mm göz geniģliğine sahip ağlar için, ısparoz (D. annularis) ait optimum yakalanma boylarını sırasıyla 12.52, 13.66, 14.79 ve 15.93 cm total boy olarak tespit etmiģlerdir. Elde ettikleri av verilerini Millar (1992) nin önerdiği yöntemle Constat bilgisayar programı ile değerlendirmiģler ve her ağ için standart sapmayı sırası ile 1.20, 1.31, 1.42 ve 1.53 cm olarak hesaplamıģlardır. Holst ve ark. (2002), morina (Gadus morhua L., 1758) avcılığında kullanılan uzatma ağlarının avcılık gücü ve seçicilik boyuna, ağ ipi kalınlığının etkisini incelemiģlerdir. Ġki farklı kalınlıktaki ipten yapılan 70, 79, 90, 101, 115, 130 mm göz açıklığındaki ağlar yılın iki farklı zamanında karģılaģtırılmıģlardır. Fabi ve ark. (2002), Ġtalya nın Ligurian Denizi nde ve Adriatik Sahili nde 45, 70 ve 90 mm göz uzunluğuna sahip fanyalı ve fanyasız uzatma ağları ile yaptığı denemeler sonucunda; mırmır (Lithognathus mormyrus), ısparoz (D. annularis) ve barbun (M. Barbatus) için ait seçicilik parametrelerinin hesaplanması üzerine çalıģmıģlardır. AraĢtırıcılar 70 ve 90 mm ağ göz uzunluğunun ısparoz ve barbun için çok büyük olduğunu belirterek, bu ağ gözleri için seçicilik parametrelerini hesaplayamamıģtır. 45 mm ağ göz uzunluğuna sahip ağ için optimum yakalama boylarını ısparoz için 12.1 cm, barbun için 16.7 cm total boy olarak bildirmiģtir. Kara ve Özekinci (2002) Türkiye denizlerinde sardalya (Sardina pilchardus L., 1758) avcılığında kullanılan sade uzatma ağlarının seçiciliği ile ilgili yaptıkları 16

2. ÖNCEKĠ ÇALIġMALAR Volkan BarıĢ KĠYAĞA çalıģmada, 1 Mayıs 1 Eylül arasında 12.65, 12.70 ve 12.75 mm göz açıklığına sahip ağlarla örnekler toplanmıģtır. Seçicilik parametreleri Holt (1963) tarafından geliģtirilen indirek tahmin metodu kullanılarak belirlenmiģtir. Yakalanan balıkların boy dağılımı 9.45, 13.65 cm dir. 12.65, 12.70 ve 12.75 mm ağ gözlerinde sardalyanın (Sardina. Pilchardus L., 1758) optimum yakalama boyu sırası ile 11.29, 11.34 ve 11.38 cm dir. Tahmin edilen ortak seçicilik faktörü ve standart sapma değeri sırasıyla 8.93 ve 0.305 cm dir. Kara (2003a) Ġzmir Körfezi nde iri sardalya (Sardinella aurita Valenciennes., 1847) avcılığında kullanılan multiflament sade uzatma ağlarının seçicilik özelliklerinin belirlenmesi üzerine 1 Eylül 2001 31 Mart 2002 tarihleri arasında yapmıģ olduğu çalıģmada, kullanılan ağların göz açıklıkları 20, 21, 22 ve 23 mm dir. Ağlar birbirine eklenmek suretiyle aynı zamanda ve aynı sahada kullanılmıģtır. Ağların iplik kalınlığı 210d/3no, asılma oranı E=0.67dir. Seçicilik parametreleri Holt (1963) tarafından geliģtirilen indirekt tahmin metodu kullanılarak belirlenmiģtir. Yakalanan balıkların boy dağılımı 14.1 21.5 cm dir. 20, 21, 22 ve 23 mm ağ gözlerinde S. aurita nın optimum yakalama boyu sırası ile 16.36, 17.17, 17.99 ve 18.81 cm dir. Tahmin edilen ortak seçicilik faktörü ve standart sapma değeri 8.18 ve 1.226 cm dir. Kara (2003b) Ġzmir Körfezi nde ısparoz (Diplodus annularis L., 1758) avcılığında kullanılan monofilament sade uzatma ağlarının seçiciliğinin araģtırılması ile ilgili çalıģmasında, 26, 27 ve 28 mm göz açıklığına sahip ağlar kullanmıģ ve 26, 27 ve 28 mm ağ göz açıklığında ısparoz için optimum yakalanma boylarının sırasıyla, 12.66, 13.15 ve 13.64 cm olduğunu tespit etmiģtir. Hesaplanan ortak seçicilik faktörü ve ortak standart sapma değerleri sırasıyla, 4.872 ve 0.693 dir. Bu araģtırmada, 26 mm göz açıklığına sahip ağın Ġzmir Körfezi nde ısparoz stokları üzerinde bir av baskısı oluģturduğunu bulmuģ, 27 ve 28 mm ağların ise böyle bir sorun oluģturmadığını belirtmiģtir. Özekinci ve ark. (2003), Keban Baraj Gölü nde Capoeta capoeta umbla (Heckel, 1843) and Capoeta trutta (Heckel, 1843) avcılığında kullanılan sade uzatma ağları üzerinde seçicilik araģtırması yapmıģlardır. 1996 1997 yılında Keban Baraj Gölü nde belirlenen 7 istasyondan gerçekleģtirilen çalıģmada örnekler 22, 28, 36 ve 17

2. ÖNCEKĠ ÇALIġMALAR Volkan BarıĢ KĠYAĞA 44 mm ağ göz açıklığındaki sade uzatma ağları kullanılarak toplanmıģtır. Ortak seçicilik faktörü ve ortak standart sapma, C. c. umbla için 8.52 ve 2.37, C. trutta için 8.40 ve 2.46 olarak tahmin edilmiģtir. 22, 28, 36 ve 44 mm ağ göz açıklığında C. c. umbla ve C. Trutta nı optimum yakalama boyu sırasıyla 18.74 cm, 23.85 cm, 30.67 cm, 37.48 cm ve 18.48 cm, 23.52 cm, 30.24 cm, 36.96 cm dir. Shimizu ve ark. (2004), kodladığı NaLA (net shape and loading analysis) adlı bilgisayar programı ile dıģ etkenlerin (dalga gibi) ağ gözünün Ģekli, ağ gözü açıklığının açısı, gerilim dağılımı gibi parametreleri çözümleyerek, bunun uzatma ağı seçiciliğinde uygulanabilirliği üzerine çalıģmıģlardır. Özekinci (2005), Ġzmir Körfezi nde ısparoz (Diplodus annularis L., 1758) avcılığında kullanılan 52, 54 ve 56 mm ağ göz uzunluğuna sahip monofilament sade uzatma ağlarının seçicilik parametreleri üzerine araģtırma yapmıģtır. Seçicilik eğrileri, balığın yakalanma ihtimalini baģ ve maksimum çevresi arasındaki morfometrik özelliklerinin bir fonksiyonu olarak hesaplayan, Sechin metodu kullanılarak belirlenmiģtir. Hesaplanan seçicilik eğrileri her ağ göz açıklığında elde edilen boy frekansıyla uyuģmakta olup 52, 54 ve 56 mm ağ göz uzunluğuna sahip monofilament uzatma ağlarının optimum yakalama boyları sırasıyla, 12.5, 13.5 ve 14 cm olarak hesaplanmıģtır. AraĢtırma sonucunda 52 mm lik ağın, Ġzmir Körfezi nde ısparoz stokları üzerinde artan bir av baskısı oluģturduğu, fakat 54 ve 56 mm lik ağların aynı etkiyi göstermedikleri gözlenmiģtir. Bu araģtırmada, sürdürülebilir ısparoz balıkçılığı için, 52 mm ağ göz uzunluğundan daha büyük monofilament sade uzatma ağlarının kullanılması gerektiği ifade edilmiģtir. 18

3. MATERYAL VE METOD Volkan BarıĢ KĠYAĞA 3.MATERYAL VE METOD Bu çalıģma Mart 2008 Haziran 2008 tarihleri arasında Seyhan Baraj Gölü nde gerçekleģtirilmiģtir. ÇalıĢmanın materyalini bölgenin ekonomik açıdan önemli balıklarından olan sudak ve bu türün avcılığında kullanılan monofilament sade uzatma ağları oluģturmaktadır. Uzatma ağlarının atılıp toplanmasında mesleki balıkçı teknelerinden yararlanılmıģtır. Bunlar 5 7 m uzunluğunda ve 10 Hp motor gücünde bölge balıkçılarının kullandığı teknelerdir ( ġekil 3.1). ġekil 3.1. ÇalıĢmada kullanılan mesleki balıkçı teknesi 3.1. Çalışma Sahası AraĢtırma Mart 2008 Haziran 2008 tarihleri arasında Adana il sınırları içinde bulunan Seyhan Baraj Gölü nde gerçekleģtirilmiģtir (ġekil 3.2). Seyhan Baraj Gölü, Seyhan Nehri üzerinde, taģkından koruma, sulama ve enerji üretimi amacıyla, toprak dolgu tipinde, 1956 yılında yapılmıģ ve Güneydoğu Akdeniz Bölgesi nin önemli iç su rezervuarlarından birisi olmuģtur. Seyhan Baraj Gölü, bölgedeki en yüksek iç su üretimine sahip göl olmasına karģın, yörede orta büyüklükte bir kaynak niteliğindedir (Özyurt ve AvĢar, 2002). Yörede en büyük iç su kaynağını Seyhan Nehri üzerine kurulu olan Çatalan Baraj Gölü oluģturmasına rağmen bu göl içme suyu amaçlı kullanıldığından balıkçılık faaliyetleri için yasaklanmıģ bir bölgedir. Bu nedenle Seyhan Baraj Gölü Çukurova 19

3. MATERYAL VE METOD Volkan BarıĢ KĠYAĞA yöresindeki en verimli iç su kaynağını oluģturarak bölgeye ekonomik fayda sağlamaktadır (AvĢar ve Özyurt, 1999). Seyhan Baraj Gölü balık tür çeģitliliği bakımından oldukça zengin bir göldür. Bugüne kadar yapılan çeģitli araģtırmalardan Seyhan nehrinde ve bu nehir üzerinde kurulu baraj gölünde, 1973 yılında 19 balık türünün bulunduğu bildirilmiģtir (Sarıhan ve Toral, 1973). Ancak 2005 yılında yapılan bir araģtırmada 8 familyaya ait 17 cins ve 3 alt tür olmak üzere 29 balık türü tespit edilmiģtir (Alagöz, 2005). Bölgedeki balık çeģitliliğinin zengin olmasına rağmen, mesleki balıkçılık için ana avı sudak (Sander lucioperca Bogustkaya ve Naseka, 1996), sazan (Cyprinus carpio Linnaeus, 1758) ve pullu ya da kızılgöz (Rutilus rutilus Linnaeus, 1758) olarak adlandırılan türler oluģturmaktadır. Ana avdaki payı neredeyse sudak kadar olan pullu, tüketiciler tarafından pek tercih edilmemektedir ve balıkçıya getirisi düģüktür. Bu nedenle bölge balıkçılığı için sazan ve sudak ekonomik türler haline gelmiģtir (Özyurt, 2000). Gölden avlanan toplam balık miktarları ve bunların avdaki oransal değerleri Çizelge 3.1 de gösterilmektedir. Çizelge 3.1. Seyhan Baraj Gölü nden avlanan toplam balık miktarları ve bunların avdaki oransal değerleri (AvĢar ve Özyurt, 1999). TÜRLER YILLIK TOPLAM AV (kg) AVDAKİ ORANI (%) Sazan (Cyprinus carpio) 132 013 80 Sudak (Sander lucioperca) 19 863 12 Pullu (Rutilus rutilus) 13 680 8 Genel Toplam 165 565 100 Baraj gölünün dip yapısı, silt taģı, konglomera, alüvyon ve antik killerden oluģmaktadır. (DSĠ, 1985). Seyhan Baraj Gölü yaklaģık 4 km geniģliğinde, 23 km uzunluğundadır. Ġlkbahar aylarında en derin yeri 45 m yi bulan göl en çok 9200 ha lık bir alana yayılmaktadır. Denizden ortalama yüksekliği 67 m dir (Kırgız, 1984). 20

3. MATERYAL VE METOD Volkan BarıĢ KĠYAĞA N ġekil 3.2. Seyhan Baraj Gölü (UTM, 36 Kuzey bölgesi, koordinat sistemi kullanılmıģtır), (Özyurt ve AvĢar, 2002). (Siyah taralı alanlar uzatma ağlarının atıldığı bölgeleri göstermektedir.) 3.2. Sudak (Sander lucioperca Bogustkaya ve Naseka, 1996) Sudak, farklı araģtırıcılar tarafından çeģitli dönemlerde değiģik isimlerle adlandırılmıģtır. Eschmeyer (1998) in bildirdiğine göre. bu türü; ilk olarak Linnaeus (1758), Perca lucioperca; ardından Berg (1949) Lucioperca lucioperca; daha sonra Collette ve Banarescu (1977), Stizostedion lucioperca; ve en son olarak Bogustkaya ve Naseka (1996) ise Sander lucioperca olarak adlandırmıģtır (Özyurt ve AvĢar 2002). Bu çalıģmada Bogustkaya ve Naseka (1996) nın kullandıkları Sander lucioperca biçimindeki isimlendirme kullanılmıģtır. 21

3. MATERYAL VE METOD Volkan BarıĢ KĠYAĞA ġekil 3.3. Seyhan Baraj Gölü nden yakalanan bir sudağın görünüģü (Orijinal) Sudak Avrupa kökenli bir türdür. Doğal olarak Orta ve Batı Avrupa göllerinde bulunmaktadır. 19. yüzyılın sonlarından itibaren tüm Avrupa ya taģıma ile yayılmıģtır. Sudak, Seyhan Baraj Gölü nde de doğal bulunmazken, buradaki balıkçılığı daha ekonomik hale getirmek amacıyla, 1971 1973 yılları arasında ilk kez 690 000 adet olarak aģılanmıģ ve çok kısa sürede uyum sağlayarak Seyhan Baraj Gölü için önemli bir av potansiyeli oluģturmuģtur (AvĢar ve Özyurt, 1999). Sudağın vücudu yanlardan basık, sırt bölgesi gri-yeģil, yan tarafları ve karın bölgesi parlak beyaz ve vücudun yan taraflarında 8 ile 12 adet arasında esmer bant bulunur (ġekil 3.3). Sudağın diagnostik özellikleri; D1 XIII-XV, D2 II-III 19-24, A III 11-13, P 15-17, V I 5, L. Lat 80-93, omur sayısı 45-47, solungaç dikeni sayısı 13-15, plorik uzantı sayısı 4-9 dur (Geldiay ve Balık, 1996). Bölgede sudak avcılığı, uzatma ağlarıyla, pareketalarla ve oltalarla yapılmaktadır. Oltalarla avcılık canlı yem veya suni yem kullanılarak yapılır. Bu yöntem daha çok amatör balıkçılar tarafından kullanılır. Pareketalarla avcılıkta ise iğnelerin her birine canlı yem takılır ve iyi verim alınabilir. Fakat canlı yem temininin her mevsim mümkün olmaması ve balıkçıya ek maliyet oluģturması, sudak avcılığında yoğun olarak uzatma ağlarının kullanılmasına neden olmaktadır. Bu ağlar yaygın olarak, 20, 22, 24 ve 26 mm ağ gözü geniģliğine sahip monofilament sade uzatma ağlarıdır. 22

3. MATERYAL VE METOD Volkan BarıĢ KĠYAĞA 3.3. Örneklerin Elde Edilmesi ÇalıĢmada örneklerin elde edilmesi için, Mart 2008 Haziran 2008 tarihleri arasında, 20, 22, 24 ve 26 mm ağ göz geniģliğine sahip monofilament sade uzatma ağları kullanılmıģtır. Ağlar bölgedeki mesleki balıkçılık uygulamaları ile uyum sağlaması açısından, balıkçıların yoğun olarak avlandığı bölgelere atılmıģtır. Ağ gözü açıklıklarının belirlenmesinde, gergin haldeki ağ gözünün bir kolunun her iki tarafındaki düğümlerin arasında kalan mesafe esas alınmıģtır (ġekil 3.4). Ağların tamamı, 100 m halata 200 m tor donatılarak yapılmıģtır ve donam faktörleri (E) 0.5 tir. Tor ağının ip kalınlığı 0.16 mm çapında ve açık yeģil renktedir. ÇalıĢmada kullanılan ağların; göz geniģliklerinin, donam faktörlerinin, ip kalınlıklarının ve renklerinin belirlenmesinde, bölgede kullanılan ağların özellikleri dikkate alınmıģtır. ġekil 3.4. Ağ gözü büyüklüğünün ölçülmesi (TaĢdemir ve Özyurt, 2004) Ağların donatılmasında 5 mm lik polipropilen halat kullanılmıģtır. Mantar ve kurģun yakada 1 çakaya (ağı yakaya sabitleyen donam ipinin iki düğümü arasında kalan mesafe) ya 5 göz donatılmıģtır. 1 çaka boyu yaklaģık 10 cm dir. Mantar yakada yüzdürücü olarak 3 numara mantar kullanılmıģ olup 4 boģ 1 dolu olarak kullanılmıģtır. KurĢun yakada ise, batırıcı olarak 30 gr lık kurģunlar kullanılmıģ ve 4 boģ 1 dolu olarak donatılmıģtır. 100 m olan ağlar 100 göz derinliğinde donatılmıģtır. Ağların donam biçimleri ġekil 3.5 de gösterilmektedir. 23

3. MATERYAL VE METOD Volkan BarıĢ KĠYAĞA Çaka boyu= 10 cm 5 göz No:3 E= 0.50 PP 5mm 100 göz Ağ göz açıklıkları = 20-22-24-26 mm Mantar yaka Kurşun yaka 30 gr PP 5mm ġekil 3.5. Ağların donam biçimleri Göz açıklığına göre her ağ grubu 200 m olacak Ģekilde birbirlerine bağlanarak toplamda 800 m olarak atılmıģtır. Bu Ģekilde ağların aynı zaman diliminde ve sahada avlanması sağlanmıģtır. Uzatma ağlarının seçiciliğini ve av verimini etkileyen en önemli özelliklerden biride görünürlülüktür (Nomura ve Yamazaki, 1977). Bu çalıģmada avcılık gece periyodunda gerçekleģtirilmiģ ve koyu yeģil renkte ağlar kullanılarak av verimi artırılmaya çalıģılmıģtır. Bu durum bölgedeki ticari balıkçılık uygulamaları ile paralellik göstermektedir. Ağların atıldığı bölgelerin derinlikleri 10 25 m ve dip yapısı çamurludur. Ağların atılmasında ve toplanmasında mesleki balıkçı teknelerinden faydalanılmıģtır. Yakalanan balıklar, ağların toplanması sırasında ağ gruplarına göre çıkarılmıģ ve ayrı kasalara yerleģtirilmiģtir. Örneklerin boy ölçümleri milimetrik ölçüm tahtası kullanılarak yapılmıģtır (ġekil 3.6). Bireylerin toplam ağırlıkları ise 0.01gr hassasiyetli elektronik terazi ile yapılmıģtır (ġekil 3.7). 24