GÜMÜŞHANE İLİNDE GÖKKUŞAĞI ALABALIK İŞLETMELERİNİN EKONOMİK ANALİZİ. Evren KOCAMAN

GÜMÜŞHANE İLİNDE GÖKKUŞAĞI ALABALIK İŞLETMELERİNİN EKONOMİK ANALİZİ Evren KOCAMAN Yüksek Lisans Tezi Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı Doç. Dr. Murat SAYILI (Danışman) 2011 Her hakkı saklıdır

T.C. GAZĠOSMANPAġA ÜNĠVERSĠTESĠ FENBĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ TARIM EKONOMĠSĠ ANABĠLĠM DALI YÜKSEK LĠSANS TEZĠ GÜMÜġHANE ĠLĠNDE GÖKKUġAĞI ALABALIK ĠġLETMELERĠNĠN EKONOMĠK ANALĠZĠ EVREN KOCAMAN TOKAT 2011 Her Hakkı Saklıdır

TEZ BEYANI Tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu tezin yazılmasında bilimsel ahlak kurallarına uyulduğunu, baģkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel normlara uygun olarak atıfta bulunulduğunu, tezin içerdiği yenilik ve sonuçların baģka bir yerden alınmadığını, kullanılan verilerde herhangi bir tahrifat yapılmadığını, tezin herhangi bir kısmının bu üniversite veya baģka bir üniversitedeki baģka bir tez çalıģması olarak sunulmadığını beyan ederim. Evren KOCAMAN

ÖZET YÜKSEK LĠSANS TEZĠ GÜMÜġHANE ĠLĠNDE GÖKKUġAĞI ALABALIK ĠġLETMELERĠNĠN EKONOMĠK ANALĠZĠ EVREN KOCAMAN GaziosmanpaĢa Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı DanıĢman: Doç. Dr. Murat SAYILI Bu araģtırmada GümüĢhane ilinde ağ kafes ve karadaki havuzlarda alabalık üretimi yapan iģletmelerin yapısal ve ekonomik analizi yapılmıģtır. Veriler, iģletmeler ile 2011 yılında yapılan anket ile elde edilmiģtir. Ağ kafeslerde üretim yapanların tamamı yavru balık satın almak suretiyle alabalık üretmektedirler. Karada üretim yapan iģletmelerin ise %66,67 si sağım yapmak suretiyle, %33,33 ü ise yavru balık satın alarak üretim yapmaktadırlar. ĠĢletme baģına ortalama, ağ kafeste alabalık üretimi yapan iģletmelerde 9.666,42 m 3 ve karada üretim yapan iģletmelerde ise 746,52 m 3 lük havuz alanı bulunmaktadır. ĠĢletme baģına üretilen balık miktarı, ağ kafeste 213,49 ton ve karadaki havuzlarda ise 13,57 ton olarak saptanmıģtır. Ağ kafeslerde ve havuzlarda alabalık üretimi yapan iģletmelerin tamamında, balık üretiminde hazır pelet (granül) yemler kullanılmaktadır. Ağ kafeste üretim yapan iģletmelerde alabalıklar ortalama 250 gr civarında ve 5-5,50 TL/kg arasında, havuzlarda alabalık üreten iģletmelerde ise ortalama 250 gr civarında 7-8 TL/kg satılmaktadır. Ağ kafeste alabalık yetiģtiren iģletmelerde, iģletme baģına düģen toplam aktif sermaye içerisinde en önemli payı balık sermayesi (%69,58) almaktadır. Karadaki alabalık iģletmelerinde ise aktif sermaye içerisindeki en önemli pay balık sermayesine (%34,47) aittir. ĠĢletmelerde gayrisaf hâsılanın tamamını büyük boy (porsiyonluk) balık satıģları oluģturmaktadır. Yem masrafı, ağ kafeste alabalık üretimi yapan iģletmelerde iģletme ve üretim masrafları içerisinde en yüksek paya (sırasıyla %74,98 ve %67,85) sahiptir. Karadaki iģletmelerde ise en yüksek pay yem giderine (sırasıyla %58,26 ve %47,69) aittir. Tüm iģletmelerin alabalık üretiminden kar sağladıkları hesaplanmıģtır. Rantabilite oranları; ağ kafes iģletmelerinde %10,71 ve karadaki iģletmelerde ise %6,21 olarak belirlenmiģtir. 2011, 66 sayfa Anahtar Kelimeler: GümüĢhane Ġli, GökkuĢağı Alabalık ĠĢletmeleri, Yapısal Özellikler, Ekonomik Yapı i

ABSTRACT MSc Thesis ECONOMIC ANALYSIS OF RAĠNBOW TROUT FARMS IN GÜMÜġHANE PROVINCE EVREN KOCAMAN Gaziosmanpasa University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Agricultural Economics Supervisor: Assoc. Prof. Dr. Murat SAYILI In this research, GümüĢhane province in the net cages and to do enterprises in the pools of trout production of structural and economic analysis has been done. Data, with enterprise in 2011 were obtained by questionnaire. Juvenile fish production in net cages of those who buy the whole network by the production of trout. 66.67% of enterprises engaged in production of the land by way of milking percent, 33.33% third of the young fish make by purchasing production. Average each Enterprise, production of trout in net cages in the enterprises production 9.666,42 m 3 and enterprises on land in the pool area is 746,52 m 3. The amount of fish produced per enterprises fish net in the net cage is 213,49 tons and 13,57 tons of land in the pool has been identified as. Net cages and ponds in all enterprises engaged in the production of trout, ready for the production of fish pellets (pellets) are used in feeds. Enterprises engaged in producing an average of 250 grams of trout in net cages around the network, and from 5 to 5.50 TL/kg and trout ponds that produces an average of 250 grams of enterprises around the 7 to 8 TL/kg sold. Trout in fishnet net cages in enterprises to grow the enterprise in total assets per share of capital in the most important fish in capital (69,58%) are. The most important share in the capital of enterprises active in land-based trout fishing capital (34,47%) belongs to. A Large-sized enterprise, all of gross output (portion) is the sales of fish. Feed costs, production of trout in the lattice fishnet of business enterprises and the highest share of production costs (respectively 74,98% and 67,85%) has. Business expense, the land will feed, the highest share (47.69% and 58.26%, respectively) belongs to. All enterprises that provide trout production was calculated from the profit. Ratability rates; fishnet lattice and 10,71% in business enterprises in the land is determined as 6,21%. 2011, 66 pages Keywords: GümüĢhane Province, Rainbow Trout Farms, Structural Properties, Economic Structure ii

ÖNSÖZ Her geçen gün hızla artan dünya nüfusunun küresel ısınma, iklim değiģikliği, erozyon, tarım arazilerinin giderek verimsizleģmesi vb. nedenlerle yeterli gıda üretimi mümkün olmamaktadır. Bunun sonucu olarak da dünyada birçok insan açlık ve yetersiz beslenme yüzünden hayatını kaybetmektedir. Artan dünya nüfusuna paralel olarak, dengeli beslenme için hayati öneme sahip aminoasitleri ihtiva eden hayvansal protein açığı her geçen gün artmaktadır. Gerekli hayvansal proteinin karģılanmasında karasal kaynakların yeterli olmaması nedeniyle, bu açığın giderilmesinde su ürünleri üretimi önemli rol oynamaktadır. Bu nedenle su ürünleri iģletmelerinin yapısal ve ekonomik durumlarının araģtırılması da büyük önem taģımaktadır. AraĢtırma bölgesi olarak seçilen GümüĢhane ilindeki ağ kafes ve karada havuzlardaki alabalık üretiminin yapısal ve ekonomik analizine yönelik bugüne kadar herhangi bir çalıģmanın yapılmamıģ olması araģtırmanın orijinalliğini ortaya koymakta ve bu çalıģmanın yapılmasındaki en önemli faktör olmuģtur. Tezin konu seçiminden veri toplama, analiz, değerlendirme ve tamamlanması konularına kadar her aģamada bilgi ve görüģleri ile bana destek veren danıģman hocam Sayın Doç. Dr. Murat SAYILI ile diğer hocalarıma çok teģekkür ediyorum. Ayrıca, bilgilerine baģvurduğum ve bilgi alma konularında bana çok yardımcı olan, GümüĢhane Gıda, Tarım ve Hayvancılık Ġl Müdürlüğünde görevli mesai arkadaģım Su Ürünleri Mühendisi Sayın Lütfi KOLOTOĞLU na ve alabalık iģletmelerinin sahipleri ve çalıģanlarına teģekkürü bir borç bilirim. ÇalıĢmalarımda manevi desteğini esirgemeyen aileme de teģekkürlerimi sunarım. Evren KOCAMAN Eylül 2011 iii

İÇİNDEKİLER ÖZET.. ABSTRACT ÖNSÖZ... ĠÇĠNDEKĠLER... ÇĠZELGELER DĠZĠNĠ... iv Sayfa 1. GİRİŞ. 1 1.1. Konunun Önemi... 1 1.2. ÇalıĢmanın Amacı ve Kapsamı.... 6 2. KAYNAK ÖZETLERİ. 8 3. MATERYAL VE YÖNTEM... 13 3.1. Materyal... 13 3.2. Yöntem... 13 3.2.1. Materyalin toplanması aģamasında uygulanan yöntemler... 13 3.2.1.1. Verilerin toplanması aģamasında uygulanan yöntem 13 3.2.1.2. Anket aģamasında uygulanan yöntem 17 3.2.2. Materyalin analizinde uygulanan yöntemler. 18 3.2.2.1. ĠĢletmelerin sosyo-ekonomik özelliklerinin belirlenmesinde uygulanan yöntemler... 18 3.2.2.2. ĠĢletmelerin ekonomik analizinde uygulanan yöntemler... 19 4. ARAŞTIRMA BÖLGESİNE İLİŞKİN GENEL BİLGİLER... 22 4.1. GümüĢhane Ġlinin Konumu... 22 4.2. Argo-Ekolojik Alt Bölgeler. 22 4.3. Ġklim. 23 4.4. Bitki Örtüsü.. 24 4.5. Yüzey Biçimleri...... 25 4.6. Nüfus. 25 4.7. UlaĢım Durumu. 26 4.8. Su Kaynakları Potansiyeli.. 27 4.8.1 Akarsular. 28 4.8.2. Göller ve göletler 4.8.3. Barajlar 4.9. Ekonomik ve Tarımsal Durum... 31 4.9.1. Ekonomik durum.... 31 i ii iii iv vi 30 30

4.9.2. Tarımsal durum.. 32 5. BULGULAR VE TARTIŞMA... 36 5.1. GümüĢhane Ġlinde Ġncelenen Alabalık ĠĢletmelerin Yapısal Özellikleri... 36 5.1.1. Ġncelenen iģletmelerde nüfus durumu. 37 5.1.2. Ġncelenen iģletmelerde su kaynağı ve özellikleri 39 5.1.3. Ġncelenen iģletmelerde havuz ve kafes ile ilgili özellikler.. 40 5.1.4. Ġncelenen iģletmelerde yem ve yem temini ile ilgili özellikler... 44 5.1.5. Ġncelenen iģletmelerde alabalık üretimi ile ilgili özellikler. 45 5.1.6. Ġncelenen iģletmelerde alabalık pazarlanması ile ilgili özellikler... 47 5.2. Ġncelenen ĠĢletmelerin Ekonomik Analizi. 49 5.2.1. Ġncelenen iģletmelerin sermaye yapısı 49 5.2.2. Ġncelenen iģletmelerin yıllık faaliyet sonuçları... 51 5.2.2.1. Ġncelenen iģletmelerde gayrisaf hasıla. 51 5.2.2.2. Ġncelenen iģletmelerde iģletme ve üretim masrafları... 52 5.2.2.3. Ġncelenen iģletmelerde saf hasıla ve safi kar 54 5.2.2.4. Ġncelenen iģletmelerde rantabilite 55 6. SONUÇ VE ÖNERİLER... 57 KAYNAKLAR 63 ÖZGEÇMİŞ. 66 v

ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge No Çizelge Adı Sayfa Çizelge 1.1. Türkiye de 1985 2009 yılları arasında su ürünleri üretim miktarı (ton). 5 Çizelge 3.1. GümüĢhane ilinde karada alabalık üretimi yapan tesisler... 15 Çizelge 3.2. GümüĢhane ilinde ağ kafeslerde alabalık üretimi yapan tesisler. 16 Çizelge 3.3. Erkek iģgücü birimine çevirmede kullanılan katsayılar.... 18 Çizelge 4.1. GümüĢhane ilinin alt bölgelerinin havza olarak isimleri. 23 Çizelge 4.2. GümüĢhane ilinin 1970 2010 yılları arasındaki ortalama yağıģ miktarı. 24 Çizelge 4.3. GümüĢhane ili 2010 yılı ilçe merkezi ve belde/köy nüfusu.... 26 Çizelge 4.4. GümüĢhane ili yol ağı.. 26 Çizelge 4.5. GümüĢhane ili su kaynakları potansiyeli. 27 Çizelge 4.6. GümüĢhane ili akarsular.. 29 Çizelge 4.7. GümüĢhane ilindeki HarĢit çayının maksimum yükselme durumu.. 29 Çizelge 4.8. GümüĢhane ili sulama göletleri... 30 Çizelge 4.9. GümüĢhane ilinde bulunan barajlar. 31 Çizelge 4.10. GümüĢhane ili sosyo ekonomik geliģmiģlik sıralaması... 32 Çizelge 4.11. GümüĢhane ili toplam arazi dağılımı.. 33 Çizelge 4.12. GümüĢhane ili tarım alanlarının dağılımı.... 33 Çizelge 4.13. GümüĢhane ilinde 2001 2010 yılları arası hayvan mevcudu.... 34 Çizelge 4.14. GümüĢhane ilinde hayvansal ürünlerin üretim miktarları... 34 Çizelge 5.1. GümüĢhane ilinde yer alan alabalık iģletmelerinin nüfus durumu ve özellikleri...... 38 Çizelge 5.2. Ağ kafeste alabalık üretimi yapan iģletmelerin kafes özellikleri 41 Çizelge 5.3. Karada alabalık üretimi yapan iģletmelerde havuz ve özellikleri... 41 Çizelge 5.4. Ağ kafes ve havuzlardaki balık üretim durumu ve kapasite kullanım oranı.. 43 Çizelge 5.5. Ağ kafes ve havuzlarda birim hacimde üretilen balık miktarı. 44 Çizelge 5.6. Ağ kafes ve havuzlardaki balıkların pazarlama durumu.. 48 Çizelge 5.7. GümüĢhane ilindeki alabalık iģletmelerinin iģletme baģına sermaye yapıları.. Çizelge 5.8. GümüĢhane ilindeki alabalık iģletmelerinin gayrisaf hâsıla değeri.. 51 Çizelge 5.9. Ağ kafeste alabalık üreten tesislerin iģletme ve üretim masrafları... 53 Çizelge 5.10. Karada alabalık üreten tesislerin iģletme ve üretim masrafları 54 Çizelge 5.11. GümüĢhane ilindeki alabalık iģletmelerinin saf hasıla ve safi kar değeri 55 Çizelge 5.12. GümüĢhane ilindeki alabalık iģletmelerinin rantabilite oranları... 55 50 vi

1. GİRİŞ 1.1. Konunun Önemi Su ürünleri sektörü geçmişi oldukça eskilere dayanan bir sektördür. Su ürünleri yetiştiriciliğinin ilk defa M.Ö. 2000 li yıllarda Çin de başladığı sanılmaktadır. M.Ö. 475 de sazan yetiştiriciliği ile ilgili eserlere rastlanılmış, sazanın Asya kıtasından Avrupa ya yayıldığı, 19. ve 20. yüzyılın başlarında Avrupa ve Amerika da alabalık ve somon yetiştiriciliğinin gerçekleştiği bilinmektedir. Diğer yandan deniz balıkçılığının M.Ö. 1400 de Endonezya da, süt balığı yetiştiriciliğinin Uzakdoğu ülkelerinde başlanıldığından söz edilmektedir. Dünyada bu gelişmeler yaşanırken, Türkiye de su ürünleri yetiştiriciliğinin 1970 li yıllarda başladığı ve ilk üretilen balığın gökkuşağı alabalığı olduğuna işaret edilmektedir. Sektörde ilk üretim tesisi, bir özel sektör işletmesi olarak Akyazı da kurulmuş, bundan sonra kamu işletmeleri olan Devlet Üretme Çiftlikleri devreye girmiştir. Sanayide ilk önemli girişim, Yaşar Holding in 1985 yılında İzmir - Çeşme de kurduğu çipura levrek yavru üretme tesisidir. Daha sonra Karadeniz de kafeste alabalık ve salmon yetiştiriciliği, 1990 ların ortalarında Akdeniz de karides yetiştiriciliği başlamıştır. Bu arada iç sularda sazan ve alabalık yetiştiriciliği hızlı olarak artmıştır (Çelikkale ve ark., 1999). Dünya nüfusunun her geçen gün hızla artmasına karşın, küresel ısınma, iklim değişikliği, erozyon, tarım arazilerinin giderek verimsizleşmesi gibi nedenlerle yeterli gıda üretimi mümkün olmamaktadır. Bunun sonucu olarak da dünyada birçok insan açlık ve yetersiz beslenme yüzünden hayatını kaybetmektedir. Dengeli beslenmek için gerekli olan hayvansal proteine ihtiyaç artmakta ve hayvansal proteinin karşılanmasında karasal kaynakların yeterli olamaması nedeniyle, bu açığın giderilmesinde su ürünleri üretimi önemli rol oynamaktadır. Gelişmiş ülkeler çeşitli su kaynaklarını verimli bir düzeyde değerlendirerek yaptıkları balık üretimi ile tarımda yeni bir iş alanı ortaya koyarak bir yandan iç tüketim için

2 nitelikli besin sağlamakta, diğer yandan dış satım yoluyla önemli bir döviz kaynağı da elde etmiş bulunmaktadırlar (Elbek, 1981). Balık, günlük tüketilen gıdalarda genellikle bulunmayan besin madde içeriği bakımından zengindir. Yağı tüketildiğinde vücut tarafından oluşturulan A ve D vitaminleri bol miktarda bulunmaktadır. Aynı zamanda demir, fosfor ve kalsiyum da fazlaca mevcuttur. Deniz balıkları iyot açısından oldukça yararlıdır. Beynin ve vücudun sağlıklı gelişmesi için gerekli olan yağ asitlerini tamamlamaktadır. Kandaki kolesterol düzeyini indirmek ve kardiyovasküler hastalıkları önlemek gibi yararları olan doymamış yağ asitleri yağlı balıklarda bol miktarda bulunmaktadır (Babadoğan, 1998). Son yıllarda Türkiye de su ürünleri yetiştiriciliği gelişen teknolojik ve ekonomik büyümeye paralel olarak bir ivme kazanmış durumdadır. Aşırı avcılık ve popülasyondaki azalma sonucunda da yetiştiriciliğin önemi her geçen gün artmaktadır. Su ürünleri yetiştiricilik çalışmaları ilk önceleri iç sularda başlamış, daha sonra yerini deniz ortamlarına bırakmış, ekonomik yetiştirme yöntemlerinin saptanması ve uygulanması ile de girişim boyutundaki çalışmalar sektörel yapıya kavuşmuştur. İlk yıllarda yetiştiriciliği daha kolay olan sazan yetiştiriciliğine yönelme olmuşsa da, bugün ekonomik değeri yüksek olan alabalık, çipura ve levrek türlerinin yetiştiriciliğine geçilmiştir (Sayılı ve ark., 1999). Bütün dünyada olduğu gibi Türkiye de de halkın rahat edebilmesi için mevcut kaynakları en verimli bir biçimde kullanmak maksadı ile hükümetler kalkınma planları ve yıllık programlar hazırlamakta ve uygulamaktadır. Bu programların esas amacı programlarda tespit edilen gayenin gerçekleşmesi, başlıca araç ise etkili ve sıhhatli hazırlanmış yatırım projeleridir. Bu sebeple üretim kaynaklarından birisi olan balıkçılığın kalkınabilmesi için, mevcut iç suların daha faydalı kullanılmasını sağlamak maksadı ile fazla miktarda yatırım projelerinin hazırlanması ve geliştirmesi önemlidir. Bilhassa su kaynakları açısından büyük bir potansiyele sahip Türkiye için alabalık yatırım projelerinin hazırlanması ve uygulanması, balıkçılığı ve dolayısıyla ülke ekonomisini olumlu yönde etkileyecektir (Emre, 1996).

3 Dünya su ürünleri üretimi (su bitkileri hariç), 2008 yılında 90 milyon tonu avcılıkla, 52 milyon tonu yetiştiricilikle olmak üzere toplam üretim 142 milyon ton olmuş ve 2007 yılına oranla avcılıkla yapılan üretim miktarı %0,4 oranında düşmüş, yetiştiricilikle yapılan üretim miktarı ise %4,4 oranında artmıştır. 2008 yılında dünya su ürünleri üretiminin %81 i insan tüketimi, %19 u ise diğer değerlendirmelerde kullanılmıştır. Dünyada kişi başı su ürünleri tüketimi 16,8 kg/yıl olarak gerçekleşmiş olup, bu oran gelişmiş ülkelerde 24,1 kg/yıl iken gelişmekte olan ülkelerde 14,9 kg/yıl dır. Türkiye de ise bu tüketim oranı 7,8 kg/yıl olarak gerçekleşmiştir. Dünya daki su ürünleri tüketiminin %48 i taze, %27 si dondurulmuş, %15 i ise konserve olarak tüketilmektedir. Dünya da 2008 yılında avlanan su ürünleri üretiminde sırasıyla; Çin, Peru, Endonezya, ABD, Japonya, Hindistan ve Şili gelmekte olup, Türkiye dünya su ürünleri avcılığında 30. sırada yer almaktadır. Dünya üretiminin %11 i iç su avcılığı, %89 u ise deniz avcılığından elde edilmektedir. Çin tek başına dünyada avlanan su ürünlerinin %16,5 ını, Türkiye ise %0,55 ini üretmektedir. Yine 2008 yılında dünyada 17 milyon ton su bitkisi yetiştirilmiş olup, bunun %61 ini Çin tek başına üretmiştir. Daha sonra sırasıyla Endonezya, Filipinler, Kore ve Japonya gelmektedir. Dünya su ürünleri yetiştiriciliği üretiminde sırasıyla; Çin, Hindistan, Vietnam, Endonezya, Tayland, Bangladeş ve Norveç gelmekte olup, Çin tek başına dünyada yetiştirilen su ürünlerinin %62 sini üretmektedir. Dünya daki yetiştiricilik üretiminin %62,6 sı iç sularda, %37,4 ü ise denizlerde yapılmaktadır. Türkiye ise 24. sırada bulunmakta, dünya yetiştiricilik üretiminin %0,29 unu yetiştirmektedir. Avrupa Birliğindeki (AB) su ürünleri yetiştiriciliği üretiminde; sırasıyla İspanya, Fransa, İtalya ve İngiltere gelmektedir. Dünya su ürünleri yetiştiriciliğinin %2,4 ü Avrupa Birliği ülkelerinde yetiştirilmektedir. Avrupa Birliği ülkelerinde karşılaştırıldığında ise Türkiye yetiştiricilik üretiminde 5. sırada yer almaktadır. Akdeniz e komşu ülkelerde ise su ürünleri yetiştiriciliğinde; sırasıyla Mısır, İspanya, Fransa, İtalya ve Türkiye gelmektedir. Dünya su ürünleri yetiştiricilik üretiminin %3,2 si Akdeniz de yetiştirilmektedir. Dünya su ürünleri ticaretinde ise en önemli ithalatçı ülkeler; Japonya, ABD, İspanya, Fransa ve İtalya dır. En önemli ihracatçı ülkeler ise Çin, Norveç, Tayland, Danimarka ve Vietnam dır. Türkiye ise net ihracatçı ülkeler arasındadır. Türkiye de 2009 yılı itibariyle, su ürünleri üretim miktarı 623.191 ton ve üretim değeri 1.791.475.250 TL olmuştur. 2009 yılında toplam su ürünleri arzının %61 i deniz

4 balıklarından, %7 si diğer deniz ürünlerinden, %6 sı iç su ürünlerinden olmak üzere %74 ü avcılık yoluyla, %26 sı ise yetiştiricilik yoluyla elde edilmiştir. Aynı yılda değer olarak üretimin %36 sı deniz balıklarından, %3,6 sı deniz ürünlerinden, %7 si iç su ürünlerinden ve %53 ü yetiştiricilik yoluyla elde edilmiştir. Bölgeler itibariyle, 2000 2009 döneminde yapılan üretim değerlendirilmesi sonucunda, deniz ürünleri avcılık üretiminde Karadeniz Bölgesinin, iç su ürünleri avcılık üretiminde Doğu Anadolu Bölgesi, denizlerde ve iç sularda yapılan yetiştiricilikte ise Ege Bölgesi ilk sırada yer almaktadır. 2009 yılında yetiştiricilik üretimi bir önceki yıla göre %4 oranında artarak 159 bin tona ulaşmıştır. Değer olarak ise %12 oranında artarak 953 milyon TL olmuştur. Üretimin 76 bin tonu iç sularda alabalık ve sazan yetiştiriciliğinden, 83 bin tonu ise denizlerde çipura, levrek, alabalık, midye ve yeni türlerin (Mersin balığı türleri, yılan balığı, kerevit türleri, karides türleri, kalkan balığı türleri, fangri, mercan, sinagrit, lahoz, sivriburun karagöz, minekop, eşkine, sarkoz, mırmır, sarıağız, yayın türleri, karabalık ve deniz alabalığı türleri) yetiştiriciliğinden elde edilmiştir. 2009 yılında, iç sularda alabalık üretiminde %15 oranında artış, denizlerde ise levrek üretiminde %5,5 oranında, çipura üretiminde ise %10 oranında azalış olmuştur. Çizelge 1.1 de Türkiye de 1985 2009 yılları arasında su ürünleri üretim miktarı görülmektedir (Anonim, 2009b).

5 Çizelge 1.1. Türkiye de 1985 2009 yılları arasında su ürünleri üretim miktarı (ton) Yıllar (Anonim, 2009b) Avcılık Yetiştiricilik GENEL TOPLAM Deniz % İçsu % Toplam Miktar % 1985 532.602 92,1 45.471 7,9 578.073 0 0,0 578.073 1986 539.565 92,6 40.280 6,9 579.845 3.075 0,5 582.920 1987 582.853 92,8 41.760 6,7 624.613 3.300 0,5 627.913 1988 623.404 92,2 48.500 7,2 671.904 4.100 0,6 676.004 1989 409.929 89,7 42.833 9,4 452.762 4.354 1,0 457.116 1990 342.017 88,8 37.315 9,7 379.332 5.782 1,5 385.114 1991 317.425 87,0 39.401 10,8 356.826 7.835 2,1 364.661 1992 304.766 86,0 40.370 11,4 345.136 9.210 2,6 354.346 1993 502.031 90,3 41.573 7,5 543.604 12.438 2,2 556.042 1994 542.268 90,2 42.838 7,1 585.106 15.998 2,7 601.104 1995 582.610 89,7 44.983 6,9 627.593 21.607 3,3 649.200 1996 474.243 86,3 42.202 7,7 516.445 33.201 6,0 549.646 1997 404.350 80,8 50.460 10,1 454.810 45.450 9,1 500.260 1998 432.700 79,6 54.500 10,0 487.200 56.700 10,4 543.900 1999 523.634 82,2 50.190 7,9 573.824 63.000 9,9 636.824 2000 460.521 79,1 42.824 7,4 503.345 79.031 13,6 582.376 2001 484.410 81,4 43.323 7,3 527.733 67.244 11,3 594.977 2002 522.744 83,3 43.938 7,0 566.682 61.165 9,7 627.847 2003 463.074 78,8 44.698 7,6 507.772 79.943 13,6 587.715 2004 504.897 78,3 45.585 7,1 550.482 94.010 14,6 644.492 2005 380.381 69,8 46.115 8,5 426.496 118.277 21,7 544.773 2006 488.966 73,9 44.082 6,7 533.048 128.943 19,5 661.991 2007 589.129 76,3 43.321 5,6 632.450 139.873 18,1 772.323 2008 453.113 70,1 41.011 6,3 494.124 152.186 23,5 646.310 2009 425.275 68,2 39.187 6,3 464.462 158.729 25,5 623.191 Türkiye de 1989 yılında yetiştiriciliğin toplam üretim içindeki payı %1 iken, son 21 yılda yaklaşık 36 kat artarak %25,5 a yükselmiştir. Bu artışın en büyük nedeni ise su ürünleri yetiştiriciliğinin Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı tarafından sürekli teşvik edilmesi ve bu kapsamda 2003 yılında başlanan ve halen devam etmekte olan su

6 ürünleri desteklemelerinin arttırılarak devam etmesidir. Bunun yanında yetiştiricilikten elde edilen katma değer, su ürünleri toplam katma değerinin %53 ünü oluşturmaktadır. 2009 yılında yapılan yetiştiricilik üretiminin miktar olarak %48 i iç sularda, %52 si ise denizlerde gerçekleşmiştir. Türkiye de gerçekleştirilen yetiştiricilik üretimi, mevcut deniz ve iç su kaynakları dikkate alındığında yeterli değildir. Türkiye deki tüm potansiyel alanların üretime alınması halinde; kısa vadede (3-5 yıl) yetiştiricilik yoluyla 200 bin ton/yıl, orta vadede (10 yıl) 275 bin ton/yıl ve uzun vadede (25-35 yıl) ise 500 bin ton/yıl balık üretilmesi mümkün olacaktır. Bölgeler itibariyle bakıldığında, Ege bölgesi denizlerdeki yetiştiriciliğin %89 u ve iç sulardaki yetiştiriciliğin ise %28 ini üretmektedir. Yetiştiricilikten elde edilen katma değerin %66 sı denizlerden, %34 ü ise iç sulardan elde edilen üretim değerini oluşturmaktadır (Anonim, 2009b). Türkiye, ada kıyıları da dahil olmak üzere 8.333 km kıyı şeridine sahip, üç tarafı denizle çevrili, 25 milyon ha kullanılabilir su ürünleri üretimine uygun alana sahip bir ülkede halen 200 adet doğal göl, 206 adet baraj gölü ve 952 adet sulama göleti olmak üzere toplam 1.358 adet iç su kaynağı mevcuttur. Ayrıca 178.000 km uzunluğundaki nehir yanında yetiştiriciliğe müsait olan ve üzerinde yetiştiricilik yapılan pek çok su kaynağı da dikkate alındığında, ülkenin su ürünleri potansiyelinin çok büyük olduğu anlaşılmaktadır (Aydın ve Sayılı, 2009). Söz konusu kaynakların gerek üretim ve gerekse tüketim değerlerine bakıldığında su ürünleri potansiyelinin yeterince değerlendirilmediği anlaşılmaktadır. Oysaki su ürünleri sektörü mevcut potansiyelin değerlendirilmesi ile tarımda ve özellikle milli ekonomideki payını arttırabileceği bir gerçektir. 1.2. Çalışmanın Amacı ve Kapsamı Araştırma bölgesi olarak seçilen Gümüşhane ilinde su ürünleri yetiştiriciliği için büyük bir kaynak mevcuttur. Ayrıca sulanabilecek araziler için yeterli yeraltı ve yerüstü su potansiyeli vardır. Özellikle Harşit çayı üzerinde kurulu Kürtün ve Torul baraj göllerinde ağ kafes yetiştiriciliği yapılan işletmelerde alabalık üretimin büyük bir kısmı karşılandığı, bu baraj göllerindeki su sıcaklığının balıkların büyümesi için çok uygun olması neticesinde yavru balıkların kısa sürede porsiyonluk boya erişebilmesini

7 sağlamaktadır. Gümüşhane ili üretilen bu balıkların pazarlanması konusunda avantaja sahiptir. Konum olarak İthalat ve ihracatın yoğun olarak yapıldığı sahil kısmına yakındır. Gümüşhane ilinde gerek karada gerekse ağ kafeslerde kurulan alabalık işletmelerinin bugüne kadar yapısal durumları ile söz konusu faaliyetlerin ekonomik açıdan karlılığına yönelik bilimsel bir araştırmaya rastlanılmadığı anlaşılmıştır. Bu nedenle çalışmanın amacı Gümüşhane ilindeki gökkuşağı alabalık üretimi yapan işletmelerin yapısal ve ekonomik durumlarının ortaya konulması ve çözüm önerileri getirilmesidir. Araştırmadan elde edilen bulgular, konu ile ilgili daha önce yapılmış araştırma sonuçları ile de karşılaştırılacaktır. Bu amaçlar doğrultusunda araştırmanın içeriği şöyle özetlenebilir. Çalışma genel olarak altı bölümden oluşmaktadır: - Birinci bölümde, Giriş başlığı altında konunun önemi, su ürünleri üretiminin tarihçesi, istatistiksel değerler ile araştırmanın amacı ve kapsamı anlatılmıştır. - İkinci bölümde, araştırmada kullanılan kaynakların (literatür) özeti verilmiştir. - Üçüncü bölümde araştırmada kullanılan materyal ve yöntemlerin detaylı bir şekilde açıklanmıştır. - Dördüncü bölümde, araştırma bölgesi hakkında genel bilgiler verilmiştir. - Beşinci bölümde gerek ağ kafeslerde gerekse karada alabalık üreten işletmeler ile yapılan anket çalışmasından elde edilen verilerin analizi, değerlendirilmesi ve benzer çalışmalar ile karşılaştırılması gerçekleşmiştir. - Altıncı ve son bölüm olan Sonuç ve Öneriler kısmında ise, araştırmada elde edilen bulguların özetlenmesi ve bunun yanında alabalık üretimine ilişkin öneriler verilmektedir.

2. KAYNAK ÖZETLERİ Elbek (1981), Ege bölgesinde 10 ilde bulunan alabalık ve sazan balığı üretimi yapan işletmelerin yapısal ve ekonomik analizlerini ortaya koymuştur. Araştırma bulgularına göre; işletmeler ortalaması itibariyle aktif sermaye içerisinde en büyük payı balık sermayesinin (%62) aldığını tespit etmiş, mali rantabilitenin alabalık işletmelerinde %63, sazan balığı işletmelerinde ise %35 olduğunu hesaplamıştır. Çetin ve Bilgüven (1991) yaptıkları araştırmada, Güney Marmara Bölgesinde (Bursa, Kocaeli, Sakarya ve Balıkesir illeri) bulunan alabalık işletmelerinin yapısal ve ekonomik durumlarını ortaya koyduğu araştırmalarında; aktif sermaye içerisinde en yüksek payın balık sermayesi (%49,7) ile bina ve havuz sermayesinin (%27,6) oluşturduğunu, işletmelerde işgücü verimliliğinin iller ortalaması itibariyle 8,25 kg/saat, en yüksek verimlilik değerinin ise 10,13 kg/saat ile Sakarya ilinde gerçekleştiğini belirlemişlerdir. Yavuz ve ark. (1995) yaptıkları araştırmada, Erzurum ilinde alabalık yetiştiriciliği yapan işletmelerin yapısal ve ekonomik analizlerini ortaya koymuşlardır. Araştırma sonucuna göre; balık sermayesi (%53,2) ile bina ve havuz sermayesinin (%35,4) aktif sermaye içerisinde en yüksek paylara sahip oldukları hesaplanmıştır. İşletme masrafları içerisinde en yüksek değere yem masrafına sahip olduğu (%63,4) ve rantabilitenin %24,7 olarak hesaplandığı belirtilmiştir. Bununla birlikte, işletmelerin sahip oldukları sorunların çözümünde örgütlenmenin (kooperatifleşme) önemi ve gereği belirtilmiştir. Çelebi (1995) tarafından yapılan araştırmada, Sapanca ve çevresindeki alabalık işletmelerinin kapasiteleri saptanmış, bununla birlikte işletmelerin karşılaştıkları sorunlar (yumurta, yavru, porsiyonluk balık ve yem temini gibi) tespit edilmiştir. İşgören (1996), Güney Ege de çipura ve levrek yetiştiriciliği yapan işletmelerin ekonomik durumlarını ve verimliliklerini ortaya koyduğu araştırmasında, işletmeler için ekonomik optimizasyon düzeyini belirlemiştir.

9 Demir (1997), Tortum Uzundere yöresindeki işletmelerde alabalık üretim maliyeti ve üretimin karlılığı hesaplanmıştır. Araştırma bulgularına göre; 1 kg alabalık üretim maliyetinin çoğunluğunun (%57) değişken masraf olduğu saptanmıştır. Ayrıca incelenen alabalık işletmelerinin; yem ve yavru temini, hastalık, sermaye yetersizliği ve kredi temini, atıl kapasite kullanımı, örgütlenme, proje hazırlama ve uygulama, müteşebbislerin eğitim düzeyi, su kirliliği ve taşkın, ürün işleme ve değerlendirme sorunlarıyla karşılaştıkları vurgulanmıştır. Rad (1999) yapmış olduğu araştırmasında, Türkiye deki gökkuşağı alabalık işletmelerinin yapısını, bio teknik ve ekonomik özelliklerini incelemiştir. Araştırmada, işletmeler küçük ölçekli, orta ölçekli, büyük ölçekli ve ülke geneli olarak sınıflandırılmış ve veriler bu sınıflandırılmaya göre analiz edilmiştir. Uygur (1999), Erzurum ilinde yaptığı araştırmasında alabalık işletmelerinin teknik özelliklerini, üretim şartlarını ve işletme sorunlarını (teknik, ekonomik ve sosyal açıdan) analiz etmiştir. İlgili sorunların çözümünde üreticiler arasında örgütlenmenin (kooperatifleşme) varlığının önemi belirtilmiştir. Sayılı ve ark. (1999), Tokat ilinde alabalık yetiştiriciliği yapan işletmelerin yapısal ve ekonomik analizini yapmışlardır. Araştırma sonuçlarına göre; aktif sermaye içerisinde en büyük payın %31,7 ile balık sermayesi, işletme masrafları içerisinde en yüksek değerin yem giderleri (%32,7) ve rantabilitenin %37,89 olduğu hesaplanmıştır. Korkmaz (2000) tarafından yapılan araştırmada, Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Eskişehir Çifteler Su Ürünleri İşletmesindeki alabalık üretiminin ekonomik analizi yapılmıştır. Araştırmada; aktif sermaye içerisinde en yüksek payın bina ve havuz sermayesine (%77,26) ait olduğu, buna karşın balık sermayesinin ise %2,34 lük gibi küçük bir pay aldığı belirlenmiştir. Ayrıca üretim masrafları içerisinde işçilik masraflarının ilk sırada (%32,87) yer aldığı saptanmıştır. İşletmelerde rantabilite oranı %4,063 olarak hesaplanmıştır.

10 Çöpten (2000) araştırmasında, İzmir İlinde büyük ölçüde çipura ve levrek yetiştiriciliği yapan işletmelerin teknik ve yapısal yönden analizini yapmıştır. Ayrıca işletmelerin verimliliğine etki eden koşullar tespit edilmiş, sorunlar saptanmış ve çözüm önerileri getirilmiştir. Yapılan araştırmada işletmelerin üretim ile ilgili karşılaştıkları sorunların başında, yem ve yavru balık girdi maliyetlerinin yüksekliği ile fiyat dalgalanmalarından küçük üreticilerin doğrudan etkilenmesi geldiği belirlenmiştir. Sorunların genel olarak çözümüne, etkin bir örgütlenme ve su ürünleri politikasının oluşturulmasının yardımcı olacağı ifade edilmiştir. Aydın (2000), Erzurum İlinde projelendirilmiş olarak faaliyet gösteren alabalık işletmelerinin yapısal ve ekonomik durumlarını ortaya koyduğu araştırmasında; aktif sermaye içerisinde en büyük payın bina ve havuz sermayesi (%38,4), işletme masrafları içerisinde en büyük payın yem masrafları (%50,9) olduğu, incelenen işletmelerin %52,81 inin kar elde ettiğini saptamıştır. Öz (2001), Konya bölgesindeki su ürünleri işletmelerinin yapısal özelliklerini ve sorunlarını belirlediği araştırmasında; işletmelerde balık havuzlarının yapımı, su kaynaklarının kullanımı ve su kalite parametrelerinin uygunluğunun planlama aşamasında ihmal edildiği, balık hastalıkları ile mücadelede yetersiz kalındığı ve düşük kalitede pelet yemlerin kullanıldığı saptanmıştır. Kocaman ve ark. (2002), Erzurum ili sınırlarında faaliyette bulunan ve Tarım İl Müdürlüğü ne kayıtlı alabalık işletmelerinin yapısal ve ekonomik analizini yaptıkları araştırmalarında, işletmelerin %81 inin vadi arasında, %14,2 sinin dağ eteğinde ve %4,8 inin açık arazide faaliyet gösterdiği belirlenmiştir. İşletmelerin %42,9 u dere, %33,3 ü kaynak ve %23,8 i ise dere ve kaynak suyunu kullanmaktadır. İşletmelerin aktif sermaye içerisinde en büyük sermaye grubunu bina ve havuz varlığı (%38,4) oluşturmaktadır. İşletme masrafları içerisinde en büyük pay %50,9 ile yem harcamasına ait olduğu belirlenmiştir. İncelenen işletmelerde işgücü verimliliğinin ortalama 10,85 kg/gün olarak düşük bir oranda gerçekleştiği ve işletmelerin %52,38 inin karda olduğu saptanmıştır.

11 Adıgüzel ve Akay (2005), Tokat ilinde yapmış olduğu araştırmasında, gökkuşağı alabalığı yetiştiriciliği yapan işletmelerin sosyo-ekonomik özelliklerini, yıllık faaliyet sonuçlarını, sorunlarını ve bunlara ilişkin çözüm önerilerini ortaya koymuştur. Araştırma bulgularına göre; aktif sermaye içerisinde en yüksek paya %40,91 ile bina ve havuz sermayesinin, işletme masrafları içerisinde en büyük paya %27,98 ile yem giderlerinin sahip olduğu saptanmış ve sonuç olarak rantabilitenin %13,03 olduğu hesaplanmıştır. Büyükçapar ve Sezer (2006) tarafından yapılan araştırmada, Rize yöresinde faaliyet gösteren 8 adet alabalık işletmesinin yapısal ve biyo teknik özellikleri anket yöntemiyle incelenmiştir. Bu işletmelerin toplam proje kapasitesi 362 ton/yıl iken toplam üretim 253 ton/yıl olarak belirlenmiştir. Ortalama yem değerlendirme oranı (FCR) 1,4, yıllık yumurta üretim miktarı 11.100.000 adet, yavru üretim miktarı (5-9 g) 3.610.000 adet ve yumurtadan 5-9 g lık evreye kadar yaşama oranı ise %28,40 olarak saptanmıştır. Yöredeki işletmelerde gerek yapısal, gerekse işletme yönetimi açısından çeşitli eksiklikler belirlenmiştir. Karataş ve ark. (2008) tarafından Sivas ilinde yapılan araştırmada, gökkuşağı alabalığı yetiştiren işletmelerin yapısal ve ekonomik durumları analiz edilmiştir. Veriler, 14 adet işletmeden tam sayım yöntemi ile anket sonucu elde edilmiştir. İşletmelerde işletme başına düşen aktif sermaye içinde en büyük payı bina ve havuz sermayesi (%35,63) oluşturmaktadır. İşletme başına düşen işletme masrafı içerisinde en büyük pay yem masraflarına (%51,48) aittir. Yapılan hesaplama sonucu, rantabilite %5,85 olarak bulunmuştur. Uzmanoğlu ve Soylu (2008), Kırklareli Baklaya Yene Deresi üzerinde faaliyet gösteren alabalık işletmelerinin ekonomik analizini yapmışlardır. Araştırma bulgularına göre; aktif sermaye yapısı içerisinde en büyük sermaye grubunu havuz varlığı ve balık varlığı, ikinci sırada bina ve alet makine varlığı meydana getirdiği saptanmıştır. İşletmeler 18 30 ton/yıl kapasiteli aile tipi işletme özelliğine sahiptir. Toplam fiili kapasite 73 ton/yıl olarak hesaplanmıştır. Bu işletmelerdeki havuzların ortalama hasat

12 yoğunluğu 21,19 kg/m 3 olarak saptanmıştır. Balıkların ortalama yaşama oranı %40, yem dönüşüm oranı ise 1,25 olarak belirlenmiştir. Aydın ve Sayılı (2009), Samsun ilinde ağ kafes ve karadaki havuzlarda alabalık üretimi yapan işletmelerin yapısal ve ekonomik analizi yapılmıştır. Veriler 12 adet işletme ile yapılan anket çalışmaları sonucunda elde edilmiştir. İşletmeler ağ kafes ve karadaki işletmeler olarak ayrı olarak ele alınmıştır. Alabalık yetiştiriciliği yapan işletmelerde işletme başına düşen aktif sermaye içindeki en önemli payı ağ kafeslerdeki işletmelerde balık sermayesi (%57,27), karada üretim yapan işletmelerde ise bina ve havuz sermayesi (%51,88) almıştır. Yem masrafları, ağ kafeste üretim yapan işletmelerde işletme masrafları içerisinde %47,86, üretim masrafları içerisinde ise %44,38 oranına sahiptir. Karadaki işletmelerde ise en yüksek pay yavru balık giderine (sırasıyla %28,49 ve %25,41) aittir. Rantabilite oranlarının ise ağ kafes işletmelerinde %19,66 ve karadaki işletmelerde ise %11,18 olarak belirlenmiştir. Yıldız ve ark. (2011) tarafından yapılan araştırmada, Marmara Bölgesi nde karada kurulu gökkuşağı alabalığı işletmelerinin temel gelir-gider verileri değerlendirilmiştir. Bölgedeki işletmeler üretim kapasitelerine göre küçük, orta ve büyük işletme olarak sınıflandırılmıştır. Küçük orta ve büyük işletmelerin karlılık oranları sırasıyla %58,7, %67,3 ve %76,0 olarak hesaplanmıştır. Araştırma sonucunda Marmara Bölgesi nde karada kurulu gökkuşağı alabalığı işletmelerinin karlılık oranları işletme kapasitelerinin artışıyla birlikte önemli ölçüde arttığını göstermiştir.

3. MATERYAL VE YÖNTEM 3.1. Materyal AraĢtırmanın ana materyalini, tam sayım yöntemini kullanılarak, GümüĢhane ilinde alabalık yetiģtiriciliği yapan toplam 30 adet iģletme ile yapılan anket çalıģmaları sonucunda elde edilen birincil nitelikli veriler oluģturmaktadır. Bu materyale ek olarak da ilgili kamu kurumlarından alınan kayıt, rapor ve istatistikler ile daha önce çeģitli yörelerde yapılmıģ benzer bilimsel çalıģmaların sonuçları da araģtırmanın ikincil materyalini oluģturmaktadır. Anketlerde elde edilen veriler 2010 2011 üretim dönemini içermektedir. 3.2. Yöntem AraĢtırmanın yürütülmesinde izlenen yöntemler iki aģamada incelenmektedir. Birinci aģamada; materyalin toplanmasında uygulanan yöntemler, ikinci aģamada ise toplanan materyalin analizi sırasında uygulanan yöntemler açıklanmıģtır. 3.2.1. Materyalin toplanması aşamasında uygulanan yöntemler 3.2.1.1. Verilerin toplanması aşamasında uygulanan yöntem GümüĢhane ilinde alabalık yetiģtiriciliği yapan tüm iģletmelerde düzenli muhasebe kayıtları bulunmamaktadır. Bu nedenle araģtırmanın analizinde kullanılan veriler anket yöntemi ile toplanmıģtır. Bir popülasyon üzerinde yürütülen araģtırmada, popülasyona ait veriler; tam sayım ve örnekleme olmak üzere iki farklı yöntemle toplanmaktadır. Popülasyonu oluģturan birimlerin tek tek incelenerek onlardan ölçme, tartma, gözlem veya soruģturma yoluyla bilgi alınmasına tam sayım adı verilmektedir (GüneĢ ve Arıkan, 1988).

14 Tam sayım yapmak bazı durumlarda (nüfus sayımı, seçimler, vergilerin düzenlenmesi, tapu kayıtları, medeni hal, nüfus cüzdanı verilmesi gibi) yasal nedenlerle veya populasyonun yapısı gereği gereklidir ve baģvurulur. Eğer popülasyon küçük, istenilen bilgilere ulaģmak kolay ve ucuz ise tam sayım yapılmalıdır. Tam sayım sonucu elde edilen bilgiler eğer özenle derlenmiģ ise daha doğru sonuçları yansıtmaktadır. Örnekleme sonucu elde edilen veriler ise popülasyon parametrelerinin sadece bir tahminidir. Bu nedenle popülasyondaki birim sayısı az ise tam sayım tercih edilmelidir (Çiçek ve Erkan, 1996). AraĢtırmada, öncelikle araģtırma bölgesi olarak seçilen GümüĢhane ilindeki konu ile ilgili iģletmeler tespit edilerek, çalıģmanın planlanması aģamasında ilk olarak GümüĢhane Ġl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü kayıtları incelenmiģtir. GümüĢhane Ġl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü nün konu ile ilgili çalıģanları ile irtibata geçilerek, ilde 33 adet alabalık üretimi yapan iģletmelerin olduğu tespit edilmiģtir. Ancak bu iģletmelerin 30 adedi faal durumdadır. GümüĢhane Ġl Gıda, Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü tarafından Projesi onaylı 15 adet karada, 15 adet ise ağ kafeslerde (barajlarda) alabalık üretim yapan iģletmeler sırasıyla Çizelge 3.1 ve 3.2 de verilmiģtir. Verilerin toplanması aģamasında ise tam sayım yöntemi uygulanmıģtır. ÇalıĢmada 12 ayı kapsayan bir üretim dönemi (Nisan 2010 - Mayıs 2011) esas alınmıģtır.

15 Çizelge 3.1. GümüĢhane ili karada üretim yapan tesisler (Anonim, 2010h) Sıra No TESĠS ADI BULUNDUĞU YER Kullanılan Su Miktarı (lt/sn) Üretim Kapasitesi (ton/yıl) 1 Hancıoğlu Al.Ürt.Tes. GümüĢhane/ġiran 12 3 2 Erdemler Al.Ürt.Tes. GümüĢhane/Erdemler Köyü 20 5 3 Ballıca Al.ürt.Tes. GümüĢhane/Ballıca Köyü 20 5 4 Güvemli Al.Ürt.Tes. GümüĢhane/Torul 20 5 5 Aysimi Al Ürt.Tes. GümüĢhane/Gözeler Köyü 24 6 6 Kopuz Al.Ürt.Tes. GümüĢhane/Torul 40 10 7 UğurtaĢı Al.Ürt.Tes. GümüĢhane/Torul 40 10 8 Gülaçar Al.Ürt.Tes. GümüĢhane/Torul 48 12 9 Köz Al.Ürt.Tes. GümüĢhane/Kelkit 60 15 10 Babakonağı Al.Ürt.Tes. GümüĢhane/Kelkit 80 20 11 TaĢkın Al.Ürt.Tes. GümüĢhane/Torul 80 20 12 Nuhoğulları Al.Ürt.Tes. GümüĢhane/ġiran 88 22 13 Soylu Al.Ürt.Tes. GümüĢhane/Kelkit 100 25 14 Varlı Al.Ürt.Tes. GümüĢhane/Kelkit 100 25 15 Karadağ Al.Ürt.Tes. GümüĢhane/Torul 116 29 TOPLAM 212 ton/yıl

16 Çizelge 3.2. GümüĢhane ili ağ kafeslerde üretim yapan tesisler (Anonim, 2010h) Sıra No TESĠS ADI BULUNDUĞU YER Kiralanan Yüzey Alanı (m 2 ) Üretim Kapasitesi (ton/yıl) 1 ġeremet Al.Ürt.Tes. Kürtün Baraj Gölü 1.000 29 2 Özkürtün Al.Ürt.Tes. Kürtün Baraj Gölü 2.000 100 3 Aysimi-2 Al.Ürt.Tes. Kürtün Baraj Gölü 2.000 100 4 ġelale Al.Ürt.Tes. Kürtün Baraj Gölü 2.000 100 5 Aysimi-3 Al.Ürt.Tes. Kürtün Baraj Gölü 2.000 100 6 Denkay Al.Ürt.Tes. Torul Baraj Gölü 2.000 100 7 Eskitoğlu Al.Ürt.Tes. Torul Baraj Gölü 3.000 140 8 Karsusan Al.Ürt.Tes. Kürtün Baraj Gölü 3.000 200 9 Yıldırım Al.Ürt.Tes. Torul Baraj Gölü 4.000 220 10 Aysimi-4 Al.Ürt.tes. Torul Baraj Gölü 7.000 240 11 TaĢkınlar Al.Ürt.tes. Torul Baraj Gölü 8.500 240 12 Topkara Al.Ürt.Tes. Kürtün Baraj Gölü 8.000 500 13 Topçu Al.Ürt.Tes. Kürtün Baraj Gölü 8.000 500 14 Canlı Su Ürünleri Al Ürt.Tes. Kürtün Baraj Gölü 8.000 500 15 Salmon Su Ürünleri A.Ürt.Tes. Kürtün Baraj Gölü 8.000 500 TOPLAM 3.569 ton/yıl

17 3.2.1.2. Anket aşamasında uygulanan yöntem Belli baģlı veri toplama yöntemleri anket (survey), gözlem, deneme ve kaynak taramasıdır. Tarım Ekonomisi alanında veri toplama yöntemi anket yöntemidir. AraĢtırma ile ilgili ulaģılması istenen bilgilerin önceden hazırlanmıģ sorular ile değiģik Ģekilde elde edinme biçimi anket yöntemi olarak tanımlanabilir. Belli baģlı anket yöntemleri; muhasebe kayıtlarından yararlanma, direkt mülakat (personal interview) ve posta surveyi olarak tanımlanabilir (Çakır, 1971). AraĢtırıcının zamanı ve maddi imkânları, bu kaynakların etkin kullanımı ve elde edilecek bilgilerde aranacak hassasiyet derecesi gibi unsurlar, kullanılacak yöntemlerden herhangi birisinin tercih edilmesini gerektirebilmektedir (Esengün, 1990). AraĢtırmada kullanılacak verilerin yeterli seviyede ve güvenilir olması, doğru ve kesin sonuçlara ulaģabilmenin en önemli Ģartıdır. Ancak muhasebe kayıtlarının mevcut olmadığı hallerde değiģik anket yöntemleri ile toplanan verilerden de yararlanılabilmektedir. Anket yöntemi ile de üreticilerden amaca uygun, güvenilir verilerin sağlanması mümkündür (Yang, 1964). AraĢtırma kapsamında iģletmelerde düzenli bir muhasebe kayıtlarının olmaması nedeniyle veri toplamada zorunlu olarak anket yöntemi uygulanmıģtır. ÇalıĢmada kullanılan anket formlarının hazırlanmasında daha önceden yapılmıģ olan benzer çalıģmalarda kullanılan anket formlarından faydalanılmıģtır. ÇalıĢmada kullanılan anket sorularının amaca uygun olması amacıyla gerekli düzenlemeler yapılarak, soru ekleme ve çıkarma iģlemine gidilmiģtir. Ayrıca anket formundaki bazı soruların da günümüz koģullarına da uyarlanarak, doğruluğunun sağlanması amaçlanmıģtır. Anket uygulamaları 2011 yılının Mart - Mayıs ayları arasında üretici mahallinde iģletme yöneticisi ile bizzat araģtırıcı tarafından yapılmıģtır.

18 3.2.2. Materyalin analizinde uygulanan yöntemler 3.2.2.1. İşletmelerin sosyo-ekonomik özelliklerinin belirlenmesinde uygulanan yöntemler Anketlerin sonuçlarının dökümünde ilk olarak iģletme ve iģletmeci ile ilgili genel bilgiler (kuruluģ yeri, mülkiyet durumu, nüfus ve iģgücü durumu vb.) elde edilmiģtir. Daha sonra ise iģletmenin sermaye durumu, alabalık üretiminin karlılık durumu ile üretim ve pazarlama aģamasına ait bilgiler (üretimde kullanılan su, havuz, yem, satıģ Ģekli ve fiyatı vb.) hazırlanmıģtır. ĠĢletmelerde nüfus durumu belirlenirken, iģletmeci ve ailesi ile birlikteki mevcut insan sayısı ele alınarak, dağılım yapılmıģ ve iģletme baģına düģen nüfus miktarı belirlenmiģtir. ĠĢletmelerde iģgücü durumu Erkek ĠĢgücü Birimi (EĠB) cinsinden hesaplanmıģtır. Erkek ĠĢgücü Birimi, ergin (15-49 yaģ arası) bir erkek iģçinin günde ortalama 10 saat, yılda 300 gün çalıģması ile ortaya koyduğu iģgücüdür (Aras, 1988). Erkek iģgücü birimine çevirmede kullanılan katsayılar Çizelge 3.3 de verilmiģtir. ĠĢlemedeki farklı ve cinsiyetteki iģgücü miktarları ilgili katsayılar kullanılarak EĠB ye çevrilmiģtir. Çizelge 3.3. Erkek iģgücü birimine çevirmede kullanılan katsayılar (Aras, 1988) YAġ GRUPLARI KATSAYILAR ERKEK KADIN 0 6 7 14 0,50 0,50 15 49 1,00 0,75 50 64 0,75 0,50 65 + ĠĢletme yöneticilerinin kiģisel nitelikleri veya sosyal özellikleri, iģletmelerin yönetim biçimi, organizasyonu, teknolojik yenilikleri benimseme ve uygulaması bakımından önemlidir (Esengün, 1990). Buna göre iģletmelerin iģgücü durumu sunulduktan sonra iģletme yöneticileri hakkında (yaģı, eğitim özellikleri) bilgi verilmiģ ve kuruluģ

19 aģamasında karģılaģılan sorunlar ile üretim ile ilgili herhangi bir sorun ile karģılaģtıklarında baģvurdukları kiģi ya da kurumlar tespit edilmiģtir. Ayrıca iģletmelerin bulunduğu yerleģim birimi, kuruluģ yeri, mülkiyet durumu, iģletmenin Ģekli ve sahip olduğu arazi miktarı tespit edilmiģtir. ĠĢletmelerin bu özelliklerinden sonra, fiziksel unsurlar olan binalar, su kullanım durumları, havuz ağ kafesler ile üretim ve pazarlama durumları incelenmiģtir. ĠĢletme baģına bina alanları, yapıların kullanılıģ amaçları, iģletmelerde kullanılan suyun kaynağı, havuzlara su getirme mesafesi ile su naklinin nasıl yapıldığı ortaya konulmuģtur. ĠĢletmelerde üretim sahası olan havuz ağ kafesler, alanları ve sayıları ile sınıflandırılarak incelenmiģtir. Üretim ve pazarlama olarak ise önemli iģletme girdileri olan yem, yavru balık vb. gibi unsurlar kullanım durumları tespit edilmiģtir. Ayrıca iģletmelerde ortalama balık satıģ ağırlığı, fiyatı ile pazarlama ve satıģ kanalları incelenmiģtir. Bununla birlikte iģletmelerde örgütlenme durumu ve örgütlenmeye ihtiyaç duyulup duyulmadığının da araģtırılması yapılmıģtır. 3.2.2.2. İşletmelerin ekonomik analizinde uygulanan yöntemler ĠĢletmelerin sermaye yapısının incelenmesinde sermaye fonksiyonlarına göre sınıflandırma yapılmıģtır (Aras, 1988; Çetin ve Bilgüven, 1991). Ġncelenen iģletmelerde aktif sermaye; arazi, arazi ıslahı, bina ve havuz, balık, alet makine, malzeme mühimmat ve para sermayesinden oluģmaktadır. Pasif sermaye; borçlar ve öz sermayeden oluģmaktadır. Aktif sermaye değerinden iģletme borçları çıkartılarak öz sermaye bulunmuģtur (Kıral, 1993). ĠĢletmelerde mevcut sermaye yılbaģı değerleri gösterilmiģtir. ĠĢletmelerde mevcut sermaye unsurlarının kıymetlendirilmesindeki yöntemler ise aģağıda belirtilmiģtir: a) Arazi sermayesi için, araģtırma yöresinde geçerli olan ortalama alım satım değeri, b) Arazi ıslahı ile bina ve havuz sermayesi için, yeni olanlarda maliyet bedeli, eski olanlarda ise bugünkü durumlarına ve kullanılmasındaki yıpranmalarına göre alternatif maliyetleri,

20 c) Alet Makine sermayesi için, cari yılda kullanılarak dönem sonunda kullanılmayacak durumda olan aletler tümüyle masrafa geçmiģ, diğerleri için yeni olanlarda satın alma bedelleri, eski olanlarda ise yarayıģlılık durumlarına göre alım satım değeri, d) Balık sermayesi için, hali hazırdaki fiyatlar esas alınmıģ, damızlık balıklar için ise yıpranma payı, e) Malzeme Mühimmat sermayesi için, alım satım değeri, f) Para mevcudu ve alacaklar ile borçlar için, iģletmecinin beyanı esas alınmıģtır (Sayılı ve ark., 1999). Ġncelenen iģletmelerin sabit sermaye unsurlarının amortisman paylarının hesabında; arazi ıslah sermayesi için %5, bina ve havuz sermayesi için %3, damızlık balık sermayesi için %25, alet ve makine sermayesi için ise %10 25 oranları kullanılmıģtır (Açıl ve Demirci, 1984). Bina, havuz ve alet makinelerin yıllık tamir bakım masrafları için iģletmeci tarafından fiilen yapılmıģ masraflar esas alınmıģtır. Ayrıca iģletmelerde gayrisaf hasıla, iģletme masrafları, üretim masrafları, saf hasıla, safi kar ve rantabilite oranı hesaplanmıģtır. Gayrisaf hasıla bir tarım iģletmesinde bir üretim dönemi içinde tarımsal faaliyet sonucu elde edilen nihai mal ve hizmetlerin değer toplamını ifade etmektedir (Aras, 1988). AraĢtırmada gayrisaf hasıla porsiyonluk boy balık satıģlarından oluģmaktadır. Ayrıca iģletme baģına ve birim üretim alanına (100 m 3 ) düģen gayrisaf hasıla ile gayrisaf hasıla değerinin aktif sermayeye oranı (her bir liralık aktif sermayeye karģılık elde edilen gayrisaf hasıla değeri) da hesaplanmıģtır. ĠĢletme masrafları; iģletmecinin gayrisaf hasılayı elde etmek için iģletmeye yatırdığı aktif sermayenin faizi hariç, yapmıģ olduğu masrafların toplamıdır (ErkuĢ ve ark., 1995). ÇalıĢmada, iģletmeleri birbirleri ile karģılaģtırmak amacı ile tüm iģletmeler ekonomik olarak birbirinden bağımsız veya borçsuz, mülk arazilerde faaliyette bulunan yani kirasız olarak düģünülmüģ, borç faizleri ile arazi kirası giderleri iģletme masraflarına dahil edilmemiģtir.

21 Üretim masrafları; aktif sermaye faizi değerinin, iģletme masrafları değerine ilavesi ile bulunmuģtur (Sayılı ve ark., 1999). Tarım iģletmelerinin baģarısını tespit etmede kullanılan önemli kavramlardan birisi olan saf hasıla; gayrisaf hasıladan iģletme masraflarının çıkartılması ile hesaplanmaktadır. Gayrisaf hasıladan üretim masraflarının çıkartılması ile de safi kara ulaģılmaktadır (Sayılı ve ark., 1999). Rantabilite; bir iģletmenin belirli bir sürede elde ettiği karın, bu karı elde etmek için kullanılan sermayeye (aktif sermaye) oranı olarak tanımlanmakta (Açıl ve Demirci, 1984) olup, ekonomik faaliyette olan iģletmelerin yıl sonu faaliyet sonuçlarını göstermede ve iģletmelerin mukayesesinde kullanılan önemli bir ölçüdür (Sayılı ve ark., 1999). ĠĢletme masrafları içerisinde yer alan unsurlardan olan; yönetim giderlerinin hesabında gayrisaf hasılanın %3 ü, döner sermaye faizinin hesabında T.C. Ziraat Bankası nın incelenen dönemde tarımsal kredilere uyguladığı faiz oranının yarısı ve aktif sermayenin faiz oranı olarak ise %5 esas alınmıģtır (Sayılı ve ark., 1999).

4. ARAŞTIRMA BÖLGESİNE İLİŞKİN GENEL BİLGİLER 4.1. Gümüşhane İlinin Konumu Doğu Karadeniz Bölgesinde yer alan Ġl doğusunda Bayburt, batısında Giresun, kuzeyinde Trabzon ve güneyinde Erzincan ile komģudur. GümüĢhane 38-45 derece 40-12 derece doğu boylamları ile 39-45 derece 40-50 derece kuzey enlemleri arasında olup, yüzölçümü 6.575 km 2, deniz seviyesinden yüksekliği ortalama 1.210 m dir. Yeryüzü Ģekilleri bakımından Köse, Kelkit ve ġiran ilçelerinin yer aldığı güney kesimi yüksek bir plato özelliği gösterirken, Merkez, Torul ve Kürtün ilçelerini kapsayan kuzey kesimi oldukça engebelidir. Dar ve derin vadilerle birbirinden ayrılmıģ yüksek dağlar kuzeyin belirleyici özelliğidir. GümüĢhane nin ünlü yaylaları da bu kesimde yer alır. Ġlin en yüksek noktası 3.331 m ile Abdal Musa Tepesidir. GümüĢhane nin içinden geçen HarĢit ile Kelkit vadisini boydan boya kat eden Kelkit Çayı ilin baģlıca akarsularıdır. Arazinin %60 ını dağlar, %29 unu platolar, %11 ini ovalar teģkil etmektedir (Anonim, 2009a). 4.2. Argo Ekolojik Alt Bölgeler Argo ekolojik bölgelendirme, arazinin çevresel özellikleri, potansiyel verim ve arazi uygunluğu benzer olan özelliklere sahip alt alanlara bölünmesini ifade eder. GümüĢhane ili; Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı tarafından yapılan Türkiye Tarım Havzaları Üretim ve Destekleme Modeli çalıģması ile, iklim, toprak yapısı, arazi yapısı, hakim bitki örtüsü gibi kriterlere göre 2 agro-ekolojik bölgeye ayrılmıģtır. HarĢit Vadisi ve Kelkit Vadisi olarak bilinen bölgelerin havza isimleri Çizelge 4.1 de gösterilmektedir.