TAPINAKLAR & ŞEHİRLER Tamer Gök 2 Haziran 2018 - Bodrum 1
Konuşma Planı: Şehirler nasıl oluştu: Uygarlık Tarihi Prehistorik Çağ: Mezopotamya, Eski Mısır, Eski Anadolu İnançlar ve Tapınaklar: -Semavi Dinler (İbrahimoğulları, monoteist); Yahudilik, Hıristiyanlık, İslam - Hinduizm - Budizm Göbeklitepe: Gerçekler ve Sorular İnanç ve Din. Nereye? 2
I. Uygarlık Tarihi Şehirlerin nasıl oluştuğu: Kentleşme Tarihi Uygarlık Tarihi; Çeşitli teoriler Buzul Çağının Sona Ermesi 20,000-12,000 İklimin Ilımanlaşması Avcı / Toplayıcı gruplar Tarım / Yerleşik Düzen'e geçiş 3
Tapınak Ekonomisi Kalkolitik Çağda kurumsallaştı. Ekonomi ve Din iç içe: Üretilen ürün Tapınakta toplanır ve halka dağıtılır. Rahipler kayıt tutar. Besicilik / Evcilleşme Sulu Tarım : Köy / Kent (takas). Artı Ürün Sosyal Organizasyon ve Tabakalaşma: "Şehir"in doğuşu ve Devlet 4
ve Uygarlık başlamıştır: -Tekerlek ve Yazı 4000-3000 - Anıtsal yapılar - Üretim ve işgücünün denetimi - Mesleki uzmanlaşma - Toplumsal tabakalaşma 5
II. Prehistorik Çağ. Modern insan "Homo Sapiens" 200,000 yıl 1) MEZOPOTAMYA (çok tanrılı dinler): Tapınak ev- Ziggurat - Sümer 3000 - Akadlar 2300 - Asurlar 2000 - Babil " (Eski Babil 3000/2000, Yeni Babil 700/600) 6
7
8
2) ESKİ MISIR = Nil Nehri (4000/3000) Firavun = Tanrının yeryüzündeki temsilcisi En eski tapınak Güneş Tanrısı RA Abu Gurab'da: Güneş Tapınağı ( Obelisk ): Karnak ve Luksor 9
10
11
3) ESKİ ANADOLU. Neolitik Çağ / Devrim? (10,000) "Bereketli Hilal" "Avcı-Toplayıcı" düzenden "üretici" yaşama geçişin başlaması A. Çanak Çömleksiz Neolitik (10 bin - 7 bin) i) Güneydoğu Anadolu: Hallan Çemi, Çayönü, Nevali Çori, Göbeklitepe (Şanlıurfa) ii) Orta Anadolu: Aşıklı Höyük, Hacılar (Burdur), Canhasan (Karaman) B. Çanak Çömlekli Neolitik : Çatalhöyük (Konya), Yumuktepe (Mersin) Ana Tanrıça Heykelciği 12
13
III. İnançlar ve Tapınaklar Semavi dinler: 1) Yahudilik: Judaism din ve millet (İbrahimoğulları). 16 milyon kişi - "Judah" Filistin'de bir coğrafik bölge ve krallığın adıdır (MÖ 900) - "Musevilik" Musa'nın takipçileri: MÖ 1000 Musa kavmini Mısır'dan çıkarıp vadedilen yere Judah'a getirmesi: Yeşva, Samuel, Saul, Davut, Solomon - Kral Solomon = İlk Tapınak (MÖ 900/800) - İkinci Tapınak = Babil Dönüşü MÖ 535 (Nabukadnazer) - Kudüs de "Kaya"nın üzerinde Kutsallar Kutsalı 14
15
16
17
18
19
20
21
2) Hıristiyanlık: INRI : Jesus of Nezareth Rex Judaism 2.5 milyar kişi Kudüs te Kıyamet Kilisesi (Church of Holy Sepulchre) : 4.yy - İsa'nın çarmıha gerildiği yer, göğe yükseldiği yer - İsa'nın boş türbesi - Mezheplerin ayrı kiliseleri aynı çatı altında 22
23
24
25
26
27
28
29
3) İslam : Semavi dinlerin 3. ve sonuncusu. 1.6 milyar kişi Kudüs: - Kubbet-üs Sahra (Dome of the Rock). Kaya Hz Muhammedin göğe yükseldiği yer. Miraç, Cebrail eşliğinde - Kaya: Hz İbrahim'in oğlu İshak'ı kurban etmek istediği yer. - Mescidi Aksa daha sonra yapıldı. Kıble iki yıl buraya dönüktür. 30
31
32
33
34
35
36
37
4) Hinduizm (Sindhu Nehri) : 1 milyar kişi Brahmanizm, bir kültür, tek bir kurucu veya tanrısı yok. Ana Tanrılar: - Brahma - Shiva: Tanrı Şiva'ya "Lingam" sembolü ile tapılır. Karma ; yeniden doğuş, reenkarnasyon. Yoga bir süreçtir. - Vishnu: Krişna ve Rama olarak insan bedenine girdiği kabul edilir. Tanrı Vişnu bir çok bedende kendini göstermiştir. Evrensel düzen (Dharma)'nin bozulup kurtarılmasına ihtiyaç duyuduğu zaman dünyada bedenlenmektedir (Avatar). 38
39
40
41
5) Budizm. 500 milyon kişi MÖ 6. yüzyılda Kuzey Hindistan'da doğmuş Buda'nın öğretilerine dayanan bir din ve yaşam biçimi. Meditasyon Çile çekme Yeniden doğuş = Nirvana 42
43
44
45
IV. GÖBEKLİ TEPE : Gerçekler ve Sorular Uygarlık Tarihi'nin geçirmiş olduğu en önemli değişim "Neolitik Çağ"da oldu: Neolitik Devrim? 11.000-6.000 arası. Göbekli Tepe; Alman Arkeoloji Enstitüsü'nden Hauptmann'ın başlattığı ve daha sonra Klaus Schmidt'in 1994-2014 arasında sürdürdüğü bir kazıdır. Halet Çambel'in de bir dönem etkin olduğu kazı Schmidt'in vefatından sonra Kültür Bakanlığının denetiminde değerlendirme ve sergileme aşamasına girmiştir. 46
47
48
49
50
51
52
53
Göbekli Tepe bir antik dönem köy yerleşmesi değildir. Bir "kutsal alan"dır. 20'ye yakın yapının altı adedi kazılmıştır. T biçimli Dikilitaş: en büyüğü 7 metre ve 50 ton ağırlığında. Konstrüktif bir niteliği yok, önemli öge. İnsan biçimli varlık, ritüeli yöneten kişi? 54
55
56
57
Kaya resimlerindeki hayvan toplulukları: Tehlike kovucu bekçi sembolleri? Saldırgan, vahşi hayvan tipleri çoğunlukta. Boğa, tilki ve turna fabl, hayvan masalları mı? Turna : kılık değiştirmiş insan? (insan dizlerine sahip turna kabartmaları var). "ŞAMANİZM" ögesi! Kadın (yaşam sembolü) betimleyen resim yok, bunun yokluğu ölümü çağrıştırıyor: Ölü Kültü Anıt Alanı Yılan. En çok rastlanan hayvan sembolüdür. Tilki, kurnazlık simgesidir. Sonraki uygarlıklar Sümer, Babil vd. de görülmektedir. 58
D Yapı Grubunda: -Daire ve yarımay sembolü : Güneş ve Ay. -Benzer semboller Almanya'daki bir kazıda bulunan ve MÖ 1600 yılına tarihlenen Nebra Gök Tekeri'nde görülmektedir. 59
60
61
62
SONUÇLAR: Kolektif Yaşam. Bir "sembol sistemi" var, ama bilmemekteyiz. İşaret diline sahip toplumsal organizasyon düzeni! Göbekli Tepe'de Neolitik Çağ insanı görkemli bir mimari ve büyük bir sembol hazinesi yaratmıştır. Şaşırtıcı olan bu gelişkin kültürün birdenbire sona ermesidir. Bin yıllık bir yaşam evresi sonunda bilinçli olarak kapatılmıştır. 63
Konut mimarisine, ocak ve ateş yerine rastlanmadı. Besin maddesi bulunmadı. Bileşik Ritüel olaylarının gerçekleştirildiği görkemli bir SAHNE. İyi organize olmuş büyük insan gruplarının ortak çalışması ile başarılan bir ürün. "Kültsel Mekanizma" ; tören, koreografi ve müzik eşliğinde yapılır. 64
65
66
İşbölümlü toplumların başlangıcı mı? - önder (başkan) / rahip - taşçı - yapı ustası - işçi - avcı / toplayıcı, vd. 67
Ritüel merkezlerinin yerleşik yaşamdan önce var olduğu ve en eski köylerden çok daha eskiye gittiği! Tekrarlanan, anıtsal betimler tarzında işaretler dizisi var. Göbekli Tepe gibi bir anıtı "Paleolitik"e taşımak gerek. 68
Luckert: Göbekli Tepe, avcı-şamanlar, çakmaktaşı madencileri ve silah yapıcıların rahiplerince kurulmuştur. Collins: Bu yapı, Kitabı Mukaddes'teki "Büyük Tufan" gibi küresel bir felakete tepki olarak mı inşa edildi? Kuğu (Cygnus) Takımyıldızı ile irtibatlanan, ilk yaradılış mekanı "gökyüzü dünyasının haritası" ile ilişkillendirilen yorumlar? 69
V. İNANÇ ve DİN : Nereye? Nolacak bu Dünya'nın Halİ... Neolitik Çağ bir felaket başlangıcı mıdır. Buzul Çağı'ndan bu yana 20 bin yıl geçti: İklim bozulması önlenebilir mi. Doğa'nın Tahribi: İnsanın doğayı yok etmesinden Ateşin Keşfi sorumludur. Sağlıksız Beslenme: Tarım Devrimi İnsanlık Tarihinin en büyük hatası mıydı? (*) İnanç'ta Yozlaşma: Din ve İnanç özgürlüğü mümkün mü. Toplumlar ve Ülkeler arası kavga ve savaş biter mi. Türk Milletine çimentoyu emanet etmek tarihi bir yanılgı. (*) Jared Diamond 70
71
72
73
TEŞEKKÜR EDERİM goktamer@gmail.com 74