Eğitime Giriş Editörler: Prof. Dr. Hasan Basri MEMDUHOĞLU Prof. Dr. Kürşad YILMAZ Genişletilmiş 8. Baskı
Editörler: Prof. Dr. Hasan Basri MEMDUHOĞLU - Prof. Dr. Kürşad YILMAZ EĞİTİME GİRİŞ ISBN 978-605-241-424-8 DOI 10.14527/9786052414248 Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2018, PEGEM AKADEMİ Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. AŞ ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca tanınan yükseköğretim kurumlarının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevrimiçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye de kurulan Turcademy.com ve Pegemindeks.net tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda farklı yazarlara ait 1000 in üzerinde yayını bulunmaktadır. Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere http://pegem.net adresinden ulaşılabilmektedir. 1. Baskı: Ekim 2009, Ankara Genişletilmiş 8. Baskı: Eylül 2018, Ankara Yayın-Proje: I. Tual Şekercigil Dizgi-Grafik Tasarım: Gülnur Öcalan Kapak Tasarımı: Pegem Akademi Baskı: Vadi Grafik Tasarım ve Reklamcılık Ltd.Şti. İvedik Osb Oto 3. Bölge 2284 Sokak No:101 Yenimahalle/Cebeci 0312 395 85 71-72 Yayıncı Sertifika No: 36306 Matbaa Sertifika No: 33748 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: 0312 430 67 50-430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24-434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 İnternet: www.pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net
ÖN SÖZ Günümüzde çağdaş eğitime ve öğretmene yüklenen anlam değişmiştir. Artık eğitimden, bireylerin gereksinimlerine duyarlı olması ve sahip oldukları potansiyeli ortaya çıkarıp geliştirmesi beklenmektedir. Eğitim, bireylerin özgürleşmesinin en önemli araçlarından biridir ve bu yoldaki en önemli aktörlerden biri öğretmendir. Okulun, bilginin sürekli olarak yeniden üretildiği, öğretmen ve öğrencinin de bilginin üretilmesi sürecinde aktif rol üstlendiği bir kurum olması öğretmenlik mesleğini daha önemli bir hale getirmektedir. Öğretmenlik mesleğinin temel yeterlik alanları; öğretmenlik meslek bilgisi, alan bilgisi ve genel kültür olarak kabul edilir. Eğitim bilimlerinin ilgi alanına giren öğretmenlik meslek bilgisi, öğretmenlik mesleğine ilişkin temel bilgi ve becerilerle ilgili alandır. Bu alandaki yeterliklerin öğretmen adaylarına kazandırıldığı önemli derslerden biri de Eğitime Giriş dersidir. 2006-2007 öğretim yılından itibaren eğitim fakültelerinde uygulanmaya başlanan programa eklenen bu ders kapsamında öğretmen adaylarına eğitim ile ilgili temel kavramlar; eğitimin felsefi, sosyal, hukuki, psikolojik, ekonomik ve politik temelleri; eğitim biliminde araştırma yöntemleri, öğretmenlik mesleğinin özellikleri, öğretmen yetiştirme alanındaki uygulamalar ve eğitim bilimindeki yeni yönelimler gibi konularda temel bilgiler verilmektedir. Bu eğitim ile öğretmen adaylarının birer eğitimci olarak kendi eğitim anlayışlarına sahip olmaları ve kendilerini bu yönde geliştirmeleri amaçlanmaktadır. Bu kitap, çağdaş eğitime ve öğretmene yüklenen anlam bağlamında, öğretmen adaylarına eğitim biliminin ve öğretmenlik mesleğinin temel kavram ve bilgilerini farklı disiplinler açısından bir bütünlük içinde sunmayı, böylelikle öğretmenlik mesleğine ve eğitim bilimine yönelik olumlu bir bakış açısı kazandırmayı amaçlamaktadır. Kitap, ilgililere eğitime ilişkin geniş bir bakış açısı kazandırmak amacıyla, eğitim bilimi ile ilgili kuram ve uygulamaların felsefi, tarihsel, toplumsal, psikolojik, politik, ekonomik, bilimsel ve hukuksal temellerine ilişkin konuları içermektedir. Eser, değişen program içerikleri dikkate alınarak ve günümüzde eğitim alanında öne çıkan konuları da içerecek şekilde hazırlanmıştır. Kitaba YÖK tarafından yeni güncellenen öğretmen yetiştirme programına uygun olarak yeni bölümler eklenmiştir. Kitabın bölümleri, eğitim bilimlerinin disiplinler arası niteliği dikkate alınarak tamamı öğretim üyesi ve ilgili alanın uzmanları olan akademisyenlerce hazırlanmıştır. Eserin, öğretmenlik mesleğinin mevcut yapı ve işleyişinin öğretilmesinde, öğretmenlik ile ilgili temel bilgi, beceri, tutum ve değerlerin kazandırılmasında iyi bir temel oluşturması beklenmektedir. Kitabı okuyucu ile buluşturan Pegem Akademi takımına teşekkür eder, öğretmen adaylarına ve okuyuculara yararlı olmasını dileriz. Eylül, 2018 Prof. Dr. Hasan Basri MEMDUHOĞLU Prof. Dr. Kürşad YILMAZ
Bölümler ve Yazarları 1. Bölüm: Eğitimin Temel Kavramları Prof. Dr. Kürşad YILMAZ Kütahya Dumlupınar Üniversitesi Eğitim Fakültesi 2. Bölüm: Eğitimin Felsefi Temelleri Doç. Dr. Ahmet YAYLA Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Eğitim Fakültesi 3. Bölüm: Eğitimin Toplumsal Temelleri Prof. Dr. Cemalettin İPEK Kırşehir Ahi Evran Üniversitesi Eğitim Fakültesi 4. Bölüm: Eğitimin Hukuksal Temelleri Doç. Dr. Cem TOPSAKAL Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Eğitim Fakültesi 5. Bölüm: Eğitimin Psikolojik Temelleri Doç. Dr. Fuat TANHAN Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Eğitim Fakültesi 6. Bölüm: Eğitimin Ekonomik Temelleri Doç. Dr. Güven ÖZDEM Giresun Üniversitesi Eğitim Fakültesi 7. Bölüm: Eğitimin Politik Temelleri Doç. Dr. Tuncer BÜLBÜL Trakya Üniversitesi Eğitim Fakültesi 8. Bölüm: Eğitimin Tarihsel Gelişimi ve 21. Yüzyılda Eğitim Biliminde Yönelimler Doç. Dr. Binali TUNÇ Mersin Üniversitesi Eğitim Fakültesi 9. Bölüm: Eğitimin Bilimsel Temelleri ve Araştırma Yöntemleri Prof. Dr. Hasan Basri MEMDUHOĞLU Siirt Üniversitesi Eğitim Fakültesi 10. Bölüm: Türk Eğitim Sisteminin Yapısı ve Özellikleri Doç. Dr. Turgut KARAKÖSE Kütahya Dumlupınar Üniversitesi Eğitim Fakültesi 11. Bölüm: Öğretmenlik Mesleği ve Öğretmen Yetiştirmede Güncel Gelişmeler Doç. Dr. Hüseyin ŞİMŞEK Kırşehir Ahi Evran Üniversitesi Eğitim Fakültesi 12. Bölüm: Öğrenme Ortamı Olarak Okul ve Sınıf Doç. Dr. Murat TAŞDAN Kafkas Üniversitesi Eğitim Fakültesi
İÇİNDEKİLER Ön Söz...iii Bölümler ve Yazarları... v 1. Bölüm EĞİTİMİN TEMEL KAVRAMLARI Giriş... 1 Eğitim... 2 Formal Eğitim... 3 İnformal Eğitim... 3 Örgün Eğitim... 4 Yaygın Eğitim... 4 Halk Eğitimi... 5 Çıraklık Eğitimi... 5 Hizmet İçi Eğitim... 5 Kültür... 6 Kültürleme... 6 Kültürlenme... 6 Kültürleşme... 7 Sosyalleşme... 7 Öğretim... 7 Eğitim Programı... 8 Öğretim Programı... 9 Ders Programı... 9 Örtük Program... 9 Okul Yönetimi ve Yöneticisi... 9 Sınıf Yönetimi... 10 Müfettiş... 10 Eğitim Bilimleri... 11 Özet... 13 Değerlendirme Soruları... 15 Kaynaklar... 18
viii Eğitime Giriş 2. Bölüm EĞİTİMİN FELSEFİ TEMELLERİ Giriş... 21 Felsefe Nedir?... 22 Felsefenin Alanları... 24 Eğitim-Felsefe İlişkisi... 27 Felsefe Akımları ve Eğitim... 28 İdealizm ve Eğitim... 29 Realizm ve Eğitim... 30 Pragmatizm ve Eğitim... 32 Varoluşçuluk ve Eğitim... 33 Eğitim Felsefesi Akımları... 35 Daimicilik (Perennialism)... 36 Esasicilik (Özcülük-Essentialism)... 37 İlerlemecilik (Progressivism)... 38 Yeniden Kurmacılık (Reconstructionalism)... 40 Özet... 41 Değerlendirme Soruları... 43 Kaynaklar... 46 3. Bölüm EĞİTİMİN TOPLUMSAL TEMELLERİ Giriş... 47 Eğitimin İşlevleri... 49 Eğitimin Açık ve Gizil (Saklı) İşlevleri... 52 Eğitimin Toplumsallaştırma İşlevi... 54 Birincil ve ikincil toplumsallaşma... 55 Başarılı ve başarısız toplumsallaşma... 55 Sürekli ve yeniden toplumsallaşma... 55 Eğitimin Kültürel İşlevi... 56 Eğitimin Ekonomik İşlevleri... 57 Toplumsal Yapı ve Eğitim... 58 Toplumsal Tabaka ve Eğitim... 61 Toplumsal Sınıflar ve Eğitim... 63 Toplumsal Hareketlilik ve Eğitim... 65 Toplumsal Değişme... 67 Özet... 69 Değerlendirme Soruları... 71 Kaynaklar... 74
İçindekiler ix 4. Bölüm EĞİTİMİN HUKUKSAL TEMELLERİ Giriş... 77 Eğitim ve Hukukta Temel Kavramlar... 77 Ulusal Hukukta Eğitimin Hukuksal Temelleri... 81 Anayasada Eğitim... 81 Yasa, Kanun Hükmünde Kararname ve Yönetmeliklerde Eğitim... 84 Milli Eğitim Temel Kanunu... 84 Tevhid-i Tedrisat Kanunu... 85 Milli Eğitim Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun... 85 İlköğretim ve Eğitim Kanunu... 85 Çıraklık ve Mesleki Eğitim Kanunu... 86 Özel Öğretim Kurumları Kanunu... 86 Özel Eğitim Hakkında Kanun Hükmünde Kararname... 86 Yükseköğretim Kanunu... 86 Devlet Memurluğu... 87 Memurların Yargılanması... 87 Öğretmenlik Kariyer Basamakları... 87 Öğretmenlerin Ödüllendirilmesi ve Cezalandırılması... 88 Norm Kadro Uygulaması... 89 Uluslararası Hukukta Eğitimin Hukuksal Temelleri... 89 Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi... 90 Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Bildirgesi... 90 Birleşmiş Milletler Çocuk Haklarına Dair Sözleşme... 91 Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi... 92 Avrupa Birliği Antlaşmaları... 92 Özet... 93 Değerlendirme Soruları... 94 Kaynaklar... 96
x Eğitime Giriş 5. Bölüm EĞİTİMİN PSİKOLOJİK TEMELLERİ Giriş... 99 Gelişim... 100 Gelişimi Etkileyen Faktörler... 100 Gelişim Alanları ve Gelişim Dönemleri... 101 Fiziksel gelişim... 101 Ahlak gelişimi... 103 Dil gelişimi... 104 Kişilik gelişimi... 105 Bilişsel gelişim... 107 Öğrenme... 112 Öğrenme Kuramları... 113 Klasik koşullama... 114 Edimsel öğrenme... 116 Bilişsel öğrenme... 118 Özet... 120 Değerlendirme Soruları... 121 Kaynaklar... 125 6. Bölüm EĞİTİMİN EKONOMİK TEMELLERİ Giriş... 127 Eğitim Planlaması... 127 Planlama ve Eğitim Planlaması Kavramları... 127 Gelişmekte Olan Ülkelerde Eğitim Planlamasını Gerektiren Nedenler... 131 Çeşitli Eğitim Planlaması Modelleri... 131 İnsangücü Modeli... 131 Sosyal Talep Modeli... 132 Eğitimde Yatırım Yaklaşımı... 132 Planlamanın Sınırlılıkları... 132 Planlamanın Yasal Temelleri... 133 Anayasa ve Kalkınma Planı İlişkisi... 134 Türkiye de Eğitim Planlamasında Personel Sorunu... 135 Stratejik Planlama... 136 Eğitim Ekonomisi... 137 Ekonomi ve Eğitim Ekonomisi Nedir? Eğitim Ekonomisinin Çalışma Alanları... 137 Eğitimin İşlevleri... 138 Eğitim Talebi ve Eğitim Arzı... 139
İçindekiler xi Eğitimin Dışsallıkları ve Getirileri... 139 Eğitimde Maliyet Kavramı... 140 Eğitimde Verimlilik ve Etkililik... 141 Eğitimin Finansmanı, Eğitimin Finansman Biçimleri... 141 Eğitim İstihdam İlişkisine İlişkin Görüşler... 142 Özet... 143 Değerlendirme Soruları... 144 Kaynaklar... 146 7. Bölüm EĞİTİMİN POLİTİK TEMELLERİ Giriş... 147 İdeoloji - Eğitim İlişkisi... 147 Eğitimin Politik İşlevi... 148 Eğitimin Politikalarının Belirlenmesi... 150 Eğitim Politikalarının Ulusal Kaynakları... 150 Kalkınma Planlarında Eğitim... 151 Dokuzuncu Kalkınma Planı... 152 Milli Eğitim Şûralarında Eğitim Politikaları... 154 Hükümet Programlarında Eğitim Politikaları... 156 65. Hükümet Programında Eğitim Politikaları... 158 Eğitim Politikalarının Uluslararası Kaynakları... 160 Uluslararası Kuruluşların Eğitim Politikalarına Etkileri... 160 AB Eğitim Politikaları ve Türk Eğitim Sistemine Etkileri... 160 Socrates (Genel Eğitim)... 161 Leonardo da Vinci (Mesleki Eğitim)... 162 Youth (Gençlik)... 162 Küreselleşmenin Eğitim Politikalarına Etkileri... 163 Sonuç... 165 Özet... 165 Değerlendirme Soruları... 167 Kaynaklar... 169
xii Eğitime Giriş 8. Bölüm EĞİTİMİN TARİHSEL GELİŞİMİ VE 21. YÜZYILDA EĞİTİM BİLİMİNDE YÖNELİMLER Giriş... 173 Antik Çağ da Eğitim... 174 Mezopotamya Uygarlıkları... 174 Sümer Uygarlığı (MÖ 3000)... 174 Mısır Uygarlığı (MÖ 3400 525)... 175 Pers Hitit Fenike Uygarlıkları... 175 Çin Uygarlığı (MÖ 2500)... 176 Hint Uygarlığı (MÖ 7000 1700)... 176 Antik Amerika Uygarlığı... 177 Antik Yunan ve Roma Uygarlıkları... 177 Antik Çağ Sonrası Eğitim... 178 İslam Dünyasında Eğitim... 178 Avrupa da Eğitim... 179 Rönesans ve Reform (Endüstrileşme Öncesi 16 18. yy)... 179 Aydınlanma Döneminde Eğitim... 180 Osmanlı Eğitim Sistemi... 181 Sıbyan Mektepleri... 182 Medreseler... 182 Rüşdiyeler... 182 İdadiler... 182 Sultaniler... 183 Darülfünun... 183 Cumhuriyet Döneminde Eğitim... 183 Tevhid-i Tedrisat (Öğretimi Birleştirme Kanunu - 3 Mart 1924)... 183 Üniversite Reformu (1933)... 184 Köy Enstitüleri... 184 Eğitim Anlayışlarında Yeni Yönelimler... 185 Küreselleşme ve Eğitim... 186 Öğrenci Odaklı Eğitim Anlayışı... 187 Yapılandırmacı Eğitim Anlayışı... 187 Çevre Eğitimi... 190 İnsan Hakları Eğitimi... 191 Özet... 192 Değerlendirme Soruları... 194 Kaynaklar... 196
İçindekiler xiii 9. Bölüm EĞİTİMİN BİLİMSEL TEMELLERİ VE ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ Giriş... 197 Bilim... 198 Bilimin Amacı ve İşlevleri... 199 Bilimsel Bilgi... 200 Bilimsel Yöntem... 200 Bilimsel yönteme ilişkin eleştiriler... 201 Araştırma... 201 Araştırmanın Temel Kavramları... 202 Bilimsel Araştırma Türleri, Yaklaşımları ve Modelleri... 203 Bilimsel Araştırma Türleri... 203 Temel (Kuramsal) Araştırmalar... 203 Uygulama Araştırmalar... 203 Betimsel (Tanımlayıcı) Araştırmalar... 203 Bilimsel Araştırma Yaklaşımları... 203 Nicel Araştırma... 203 Nitel Araştırma... 204 Bilimsel Araştırma Modelleri... 205 Tarama Modeli... 206 Deneme Modeli... 207 Bilimsel Araştırmalarda Veri Toplama Teknikleri... 207 Bilimsel Araştırma Eğitimi... 209 Bilimsel Araştırmanın Aşamaları... 210 Araştırma Probleminin Belirlenmesi... 211 Kaynakların taranması... 212 Araştırmanın Amacı... 213 Araştırmanın Önemi... 213 Sayıltılar... 213 Sınırlılıklar... 214 Tanımlar... 214 Kuramsal Çerçeve... 215 Yöntem... 215 Araştırmanın modeli... 215 Evren ve örneklem... 216 Verilerin toplanması... 217 Veri toplama araçları /teknikleri... 217 Verilerin analizi... 217 Bulguların Yorumlanması... 218 Tartışma, Sonuç ve Öneriler... 219
xiv Eğitime Giriş Araştırmanın Raporlaştırılması... 219 Araştırmanın Başlığı... 219 Özet... 220 Değerlendirme Soruları... 222 Kaynaklar... 225 10. Bölüm TÜRK EĞİTİM SİSTEMİNİN YAPISI VE ÖZELLİKLERİ Giriş... 227 Türk Milli Eğitiminin Amaçları... 228 Genel Amaçlar... 228 Özel Amaçlar... 229 Türk Milli Eğitiminin Temel İlkeleri... 229 Türk Eğitim Sisteminin Genel Yapısı... 231 Örgün Eğitim... 231 Okul Öncesi Eğitim... 232 İlköğretim... 233 Ortaöğretim... 233 Yükseköğretim... 235 Yaygın Eğitim... 237 Türk Milli Eğitim Bakanlığının Örgüt ve Yönetim Yapısı... 238 Tarihsel Gelişim... 238 Mevcut Durum... 239 Bakanlık Makamı... 242 Bakanlık Hizmet Birimleri... 242 Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı ve Milli Eğitim Şûrası... 245 Taşra ve Yurtdışı Teşkilatı ile Çalışma Grupları... 245 Özet... 247 Değerlendirme Soruları... 248 Kaynaklar... 250
İçindekiler xv 11. Bölüm ÖĞRETMENLİK MESLEĞİ VE ÖĞRETMEN YETİŞTİRMEDE GÜNCEL GELİŞMELER Giriş... 251 Eğitim Sistemi ve Öğretmen... 251 Bir Meslek Olarak Öğretmenlik... 253 Öğretmenliğin Meslekleşmesinin Koşulları... 254 Türkiye de Öğretmenliğin Meslekleşmesi... 256 Öğretmenliğin Meslekleşmesini Engelleyen Uygulamalar... 261 Öğretmenlik Mesleğinin Güçlenmesi ve Nitelikleri... 262 Öğretmen Yeterlikleri... 264 Öğretmen Yeterliklerinin Belirlenmesi ve Öğretmen Atamaları... 266 Öğretmen Yetiştirmede Güncel Gelişmeler: Standartlaşma ve Akreditasyon... 266 Öğretimin Planlanması, Uygulanması ve Değerlendirilmesine Yönelik Standartlar... 270 Öğretim Elemanlarına Yönelik Standartlar... 271 Öğrencilere Yönelik Standartlar... 271 Fakülte-Okul İşbirliğine Yönelik Standartlar... 271 Tesisler, Kütüphane ve Donanıma Yönelik Standartlar... 272 Yönetime İlişkin Standartlar... 272 Kalite Güvencesine İlişkin Standartlar... 272 Özet... 274 Değerlendirme Soruları... 276 Kaynaklar... 278
xvi Eğitime Giriş 12. Bölüm ÖĞRENME ORTAMI OLARAK OKUL VE SINIF Giriş... 281 Öğrenme Nedir?... 281 Öğrenme Ortamı Nedir?... 282 Etkili Öğrenme Ortamının Özellikleri Nelerdir?... 284 Yirmi Birinci Yüzyılın Öğrenme Ortamı Nasıl Olmalı?... 286 Okul İçi Öğrenme Ortamları... 287 Fiziksel Çevre... 288 Öğretmen Davranışı... 288 Öğrencinin Özellikleri... 289 Öğrenme Sitili... 289 Okul Yöneticisinin Tutum ve Davranışları... 290 Akran Grubu Davranışı... 290 Okulun Sosyo-Kültürel Özellikleri... 291 Okul Dışı Öğrenme Ortamları... 292 Aile... 292 Okul Çevresi... 293 Kitle İletişim Araçları... 294 Özet... 295 Değerlendirme Soruları... 297 Kaynaklar... 299 Yazarların Özgeçmişleri... 301