Ünite 7 İŞ KAZALARI ve MESLEK HASTALIKLARINDA HUKUKİ SORUMLULUKLAR Öğr. Gör. Mustafa ÖCAL İŞ KAZALARI VE MESLEK HAS HUKUKİ SORUMLULUKLAR İş Sağlığı ve Güvenliği açısından işverenin sorumluluğunu doğuran düşünce, değişik düşüncelerden hareketle tek bir noktada buluşmaktadır. İŞ KAZALARI VE MESLEK HAS HUKUKİ SORUMLULUKLAR Bu düşünceler aşağıda belirtildiği gibi sıralanabilir: Tehlike unsuru ile sorumluluk unsuru eşanlamlıdır. Üretimden yararlanan kişi işveren olduğuna göre, sorumlulukta ona ait olmalıdır. İşçi, ekonomik açıdan işverenden daha zayıf olduğuna göre, işverenin karşısında korunmalıdır. İşçi, İşverene göre sosyal açıdan da güçsüz durumdadır, bu nedenle işverene karşı korunmalıdır. 1
İşveren, işçiyi koruma ve gözetme borcu gereği işyerinde iş sağlığı ve güvenliği önlemlerini almakla yükümlüdür. İşverenin işçiyi koruma ve gözetme borcunun hukuki dayanağı, iş sözleşmesinin kişisel ilişki kuran niteliği gereği işçinin sadakat borcunun karşısında işverenin koruma yükümlülüğüdür. Koruma ve gözetme borcuna ilişkin olarak getirilen kanuni düzenlemelerin bir kısmı özel hukuk bir kısmı da kamu hukuku niteliklidir. Özel Hukuk Niteliği Taşıyan TBK m 417 Kamu Hukuku : Anayasada, 4857 sayılı İK,6631 Sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği, 5510 Sayılı (SSGSSK), 1593 Sayılı Umumi Hıfzıssıhha Kanunu, 593 sayılı Belediye Kanun unda düzenlenmiştir Örneğin: Anayasa m.2 de yer alan sosyal devlet ilkesi gereği iş sağlığı ve güvenliği önlemlerini almak devletin görevidir. Madde 17 de, herkesin, yaşama, maddi - manevi varlığını koruma ve geliştirme hakkına sahip olduğun vurgu yapılmaktadır. Madde 50 de ise kimsenin yaşına, cinsiyetine ve gücüne uygun olmayan işlerde çalıştırılamayacağı, küçükler ve kadınlar ile bedeni ve ruhi yetersizliği onların çalışma şartları bakımından özel olarak korunacağı ifade edilmiştir. Sorumluluk Kavramı Sorumluluk, kişinin kendine ve başkalarına karşı yerine getirilmesi gereken yükümlülüklerini zamanında yerine getirmesi zorunluluğudur. Hukuki sorumluluk, Bir kimsenin sözleşmeye aykırı davranış veya hukukun yazılı veya yazısız kurallarına aykırı hareketi nedeniyle başkasına vermiş olduğu zararı tazmin etme borcudur (Kaplan, 2009, s.124). 2
Sorumluluk Türleri 1) Akdi Sorumluluk 2) Akit Dışı Sorumluluk Kusur Sorumluluğu Sebep Sorumluluğu 3) Hukuka Uygun Müdahaleleden Doğan Sorumluluk 1- Akdi (Sözleşmeden Doğan) Sorumluluk Borçlunun alacaklıya karşı borçlanmış olduğu edimini ifayla yükümlü olması akdi sorumluluktur. Birinci koşulu: Taraflar arasında bir borç ilişkisinin olmasıdır yani sözleşmenin olmasıdır. İkinci Koşulu: Borcun ifa edilmemiş olmasıdır. Üçüncü borcunu gereği gibi ifa etmemiş olmasıdır. Dördüncü Koşul: Borçlunun sözleşmeden (Borçlunun sözleşme ile üstlendiği) doğan borcunu hiç ifa etmemesi veya gereği gibi ifa etmemesi neticesinde alacaklının bu nedenle zarara uğramasıdır. 2) Akit Dışı Sorumluluk A- Kusur Sorumluluğu Kusur sorumluluğu esasına göre kusur olmadan sorumluluk da olmaz Buna göre zarar veren kimsenin, sorumluluğunun doğması için kusurlu olması koşuldur. TBK m.49 a göre, zarar veren kimsenin sorumlu olabilmesi için kusurun varlığı aranır. 3
2) Akit Dışı Sorumluluk Kast: İradenin bilerek ve isteyerek hukuka aykırı sonuca yönelmesidir. İhmal: Hukuka aykırı sonucu istememekle birlikte bu sonucun önlenmesi için gerekli dikkat ve özenin gösterilmemesidir. 2) Akit Dışı Sorumluluk B-Sebep Sorumluluğu Sebep sorumluluğunda, kusur şartı aranmaz. Yani zararın tazmini için kişinin kusurlu olması aranmaz. Kanunun öngördüğü belirli olay ve olgularla meydana gelen zarar arasında uygun illiyet bağının olması yeterlidir. Sebep sorumluluğu ikiye ayrılır: Olağan sebep sorumluluğu Tehlike sorumluluğu 2) Akit Dışı Sorumluluk Olağan sebep sorumluluğu: Kanunda öngörülen özen yükümlülüğünün yerine getirilmemesine dayanan bir kusursuz sorumluluk halidir. Tehlike sorumluluğu: Sorumluluğun, ağır tehlike taşıyan işletme veya faaliyetin yürütülmesi esasına dayanan bir kusursuz sorumluluk halidir. 3) Hukuka Uygun Müdahaleden Doğan Sorumluluk (Fedakârlığın Denkleştirilmesi İlkesi) Hukuk düzeni hukuka uygun müdahaleyi kabul etmektedir. Müdahale, bir kimsenin hukuk düzeni tarafından korunan şahıs veya mal varlığının bir başka kimse tarafından ihlâl edilmesidir. Hukuka uygun müdahale neticesinde bozulan menfaat dengesininkorunabilmesi için zarara uğrayan kimseye tazminat hakkı verilmektedir. 4
İŞVERENİN SORUMLULUĞUNUN NİTELİĞİNE İLİŞK. GÖRÜŞLER İşverenin sorumluluğunun hukuki niteliği konusunda iki görüş savunulmaktadır. Bazı yazarlar kusur sorumluluğu esasını kabul ederken, bazı yazarlar kusursuz sorumluluk esasını kabul etmektedirler. Yargıtay ise olayın özelliğini dikkate alarak sorumluluğu bazı kararlarında kusur, bazı kararlarında ise kusursuz sorumluluk esasına dayandırmaktadır. KUSURA DAYANAN SORUMLULUK GÖRÜŞLERİ İşverenin iş kazası ve meslek hastalığından doğan sorumluluğunu kusur sorumluluğu esasına dayandırılan görüşe göre işveren, iş sağlığı ve güvenliği önlemlerini eksiksiz alır, bu konuda gerekli dikkat ve özeni gösterirse kusurlu sayılmaz ve zarardan sorumlu tutulmaz. İşverenin işyerinde bütün tedbirleri almasına rağmen işçinin kendi kusuru veya dikkatsizliği ile bir kazaya sebebiyet vermesi durumuda işveren sorumlu olmaz. KUSURA DAYANAN SORUMLULUK GÖRÜŞLERİ Kusur sorumluluğunu savunanlar kusursuz sorumluluk ilkesinden daha etkili olduğunu düşünmektedirler. Bunun sebebi olarak; İşveren eğer bütün tedbirleri almasına rağmen ortaya çıkan kazadan yine de sorumlu tutulursa bu tedbirleri almayı ihmal edebilir ve ya isteksiz davranabilir İşverinin sorumluluğu kusur sorumluluğuna dayandırılırsa işveren ekonomik ve psikolojik unsurların etkisiyle dikkatli olmaya özen gösterecektir. KUSURA DAYANAN SORUMLULUK GÖRÜŞLERİ Bir diğer görüşe göre borçlar hukukunun temelini kusur sorumluluğu teşkil eder. Bu ilke ancak kanunda öngörülen istisnai hallerde belteraf edilebilir. Kanunda istisnai sorumluluk türü olan kusursuz sorumluluk için bir düzenleme yoktur. Bu nedenle işverenin hukuki sorumluluğunun kusur sorumluluğu olduğunu kabul etmek gerekir. 5
KUSURSUZ SORUMLULUĞA DAYANAN GÖRÜŞLER Kusursuz sorumluluğu kabul eden görüşe göre işverenler, iş kazası nedeniyle oluşan zarardan kusuru aranmaksızın sorumludur. Sorumluluğun ortaya çıkması için uygun illiyet (nedensellik) bağı yeterlidir. İlliyet bağı kesilirse, işveren sorumluluktan kurtulabilir. KUSURSUZ SORUMLULUĞA DAYANAN GÖRÜŞLER Bu görüşü savunanlar iş kazası ve meslek hastalığından doğan sorumluluğun kusur sorumluluğu olarak kabul etmenin iş hukukunun iş sözleşmesinin işçiyi koruma görevi ile bağdaşmayacağını belirtmektedirler. İşyerinin arzettiği tehlike, ister az, ister çok olsun kusursuz sorumluluk söz konusudur. Aksi taktirde işçiler arasında objektif olarak bulunması gereken eşitlik ilkesi çiğnenmiş olur (Esener 1978 s 74) KUSURSUZ SORUMLULUĞA DAYANAN GÖRÜŞLER Bir diğer görüş ise iş kanununda(ik da) getirilen düzenlemenin işverene, işyerinde iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması için gerekli tedbirleri alma yükümlülüğünü getirdiğini ifade ederek kusursuz sorumluluğun varlığını kabul etmektedir (Tandoğan, 1981, s.12). Diğer bir görüşe göre ise iş sözleşmesinin taraflar arasında bağımlılık ilişkisi oluşturması, iş sözleşmesinin kişisel niteliği işçinin kişiliğinin de korunmasını gerekli kıldığından, işverenin sorumluluğunun kusursuz sorumluluk olarak kabul edilmesi gerekir (Esener, 1978, s.74). Yargıtayın eski tarihli kararlarında kusur sorumluluğu, daha yeni karalarında ise kusursuz sorumluluğu kabul ettiği görülmektedir. Ancak genel olarak şunları söylenebilir. Yargıtay kusursuz sorumluluk ilkesinin kanunlarda net bir şekilde yer bulmamasından ve başka hukuki sebeplerden kaynaklı olarak genel olarak kusur sorumluluğuna yönelik kararların çokluğu dikkat çekmektedir. 6
TBK İşverinin Sorumluluğuna İlişkin Düzenlemeler Türk Borçlar Kanunu nda İşverenin Hukuki Sorumluluğu Madde 417 de koruma ve gözetme borcu düzenlenmiştir. Getirilen Hükme Göre İşveren hizmet ilişkisinde işçini kişiliğini korumak ve saygı göstermek ve işyerinde, özellikle psikolojik ve cinsel tacize uğramamalır ve tür tacizlere uğramış olanalrı daha fazla zarar görmemeliri için gerekil önlemleri almakla yükümlüdür. TBK İşverinin Sorumluluğuna İlişkin Düzenlemeler Türk Borçlar Kanunu nda İşverenin Hukuki Sorumluluğu TBK m.417/ii de ise işverenin, işyerinde iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması için gerekli her türlü önlemi almak, araç ve gereçleri noksansız bulundurmak yükümlülüğü düzenlenmiştir. İşçiler de, iş sağlığı ve güvenliği önlemlerine uymakla yükümlüdürler. O halde işveren, işçinin hayatı ve sağlığı yani fiziki ve ruhi bütünlüğü için gerekli her türlü önlemleri almakla yükümlüdür. TBK İşverinin Sorumluluğuna İlişkin Düzenlemeler Türk Borçlar Kanunu nda İşverenin Hukuki Sorumluluğu TBK m 417/3, TBK m 112 vb maddelerinde yer alan hükümlere göre işveren kendisine hiçbir kusurun yüklenemeyeceğini ispat etmedikçe alacaklının bundan doğan yani işçinin bundan dogan tazminatını ödemekle yükümlüdür. Karine: Bilinen mevcut olaylara dayanarak bilinmeyen bir olayın varlığının kanun tarafından farz edilmesidir. TBK m 112 de işverenin kusurlu olduğuna dair bir karine vardır. TBK İşverenin Hukuki Sorumluluğunun Koşulları İşverenin sorumluluğunun koşulları şunlardır: İşverenin, iş sağlığı ve güvenliği önlemlerini almaması, ve bunuişçinin ispat etmesi, İşçinin, alınmayan önlemler nedeniyle zarara uğraması, Uygun illiyet bağının olması. İlliyet Bağı: Haksız fiil sebebiyle ortaya çıkan zararın tazmini borcunun doğabilmesi için haksız fiil ile zarar arasında bulunması gerekli neden sonuç ilişkisidir 7
TBK İşverenin Hukuki Sorumluluğunun Koşulları İşveren, gerekli iş sağlığı ve güvenliği önlemlerini almazsa ve bu nedenle işçi, kazaya uğrarsa zarar ile olay arasında uygun bir illiyet bağının bulunması gerekir. Diğer taraftan işverenin, meslek hastalığı nedeniyle sorumlu tutulabilmesi için zarara uğranılan meslek hastalığı ile işçinin işyerinde yaptığı iş arasında bağlantı olması gerekir. TBK İşverenin Hukuki Sorumluluğunun Koşulları İlliyet bağını ortadan kaldıran sebepler; Mücbir sebep, Zarar görenin kusuru, Üçüncü kişinin ağır kusurudur. Mücbir Sebep: Sorumlunun faaliyet ve işetmesi dışında oluşan sözleşmeden doğan borcun ihlâline kesin olarak ve kaçınılmaz bir şekilde yol açan, öngörülmesi ve karşı konulması mümkün olmayan olağanüstü bir olaydır. İşverenin iş kazası ve meslek hastalığından sorumluluğunda, sözleşmeden doğan sorumluluğun yanında TBK m.40, m.66, m.67, m.69 ve m.116 da düzenlenen sorumluluk şartları da gerçekleşmiş olabilir. Bu durumda işçi, işvereni hangi maddeye göre sorumlu tutacağı konusunda seçimlik hakka sahiptir. İşverenin Haksız Fiil Sorumluluğu Haksız fiil sorumluluğunda işçi, işverenin kusurlu olduğunu ispatlamak zorundadır. Sözleşmeden doğansorumlulukta, işverenin kusurlu olduğu karine olarak kabul edilir. İşveren, sorumluluktan kurtulmak için kusursuz olduğunu ispatlamak zorundadır. Söz konusu sorumluluk halleri, ispat ve zamanaşıımı süreleri bakımından farklıdır. 8
Adam Çalıştırma Sorumluluğu Adam çalıştıranın sorumluluğunda adam çalışran, işçiye gerekli talimat verirken, gözetim ve denetimde özeni gösterdiğini ispatlarsa sorumluluktan kurtulabilir. Hayvan Bulunduranın Sorumluluğu Hayvan bulunduranın sorumluluğunda hayvan bulunduran kimse, bu zararın doğmasını engellemek için gerekli özeni gösterdiğini ispatlarsa sorumluluktan kurtulabilir. TBK m.66 da yer alan adam çalıştıranın sorumluluğunda olduğu gibi objektif özen yükümlülüğünü gerekli şekilde yerine getirmemekten doğan bir kusursuz sorumluluk kabul edilmiştir. Hayvan Bulunduranın Sorumluluğu Gerek m.66 da gerekse m.67 de zararın meydana gelmesinde gerekli özenin gösterilmemiş olduğu ve zararın bu nedenle oluştuğu karine olarak kabul edilmiştir Hayvan Bulunduranın Sorumluluğu Hayvan bulunduranın sorumluluğunun şartları şunlardır: Üçüncü kişinin uğradığı bir zarar olması, Bu zararın hayvan tarafından verilmiş olması, Zarar ile hayvan arasında uygun illiyet bağının olması. 9
Yapı Malikinin Sorumluluğu TBK m.69/i de, Bir binanın veya diğer yapı eserlerinin maliki, bunların yapımındaki bozukluklardan veya bakımındaki eksikliklerden doğan zararı gidermekle yükümlüdür hükmü yer almıştır. Yapı malikinin sorumluluğunun şartları şunlardır: Bina veya diğer yapı eserlerinin olması, Bina veya diğer yapı eserlerinin yapımında bozukluk veya bakımında eksiklerin olması, Bina veya diğer yapı eserinin yapımında bozukluk veya bakımında eksiklik ile uğranılan zarar arasında uygun illiyet bağının olması. İŞVERENİN GENEL YÜKÜMLÜLÜKLERİ Yardımcı Kişilerin Fiillerinden Sorumluluk İşveren, sözleşmeden doğan koruma ve gözetme borcu gereği iş sağlığı ve güvenliğine ilişkin tedbirlerin alınması yükümlülüğünü yanında çalışanlar gibi yardımcı kişilere örneğin işletme şefine, ustabaşıya bırakmış olabilir. İşveren, yardımcı kişilerin işi yürüttükleri sırada diğer tarafa (işçiye) verdikleri zarardan TBK m.116 ya göre sorumludur. İŞVERENİN GENEL YÜKÜMLÜLÜKLERİ Görüldüğü üzere gerek İK da gerekse İSGK da getirilen düzenlemelerde işverenin, iş sağlığı ve güvenliği konusunda her türlü önlemi alma, denetleme, işçileri bilgilendirme yükümlülüğü yanında işçilerin de bu önlemlere uyma yükümlülüğü düzenlenmiştir. İK m. 77 de işverenin işçiyi koruma ve gözetme borcunun düzenlendiği TBK m.417 gibi nisbi emredici nitelikte olup, işçi lehine olmadıkça aksine anlaşma yapılması yani değiştirilmesi mümkün değildir 10
İŞVERENİN GENEL YÜKÜMLÜLÜKLERİ İşverenin, iş sağlığı ve güvenliği önlemlerini alması yükümlülüğü İK m.78 gereğince Avrupa Birliği (AB) direktifleri dikkate alınarak çıkarılan yönetmeliklerde de düzenlenmiştir. Ayrıca, İş Sağlığı ve Güvenliği ve Çalışma Ortamına ilişkin 155 sayılı Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) Sözleflmesi ve İş Sağlığı ve Hizmetlerine ilişkin 161 sayılı ILO Sözleşmesi de Türkiye tarafından onaylanmıştır. İŞVERENİN GENEL YÜKÜMLÜLÜKLERİ İşveren, işyerinde işçilerin karşılaşabileceği işletme tehlikelerine karşı gerekli her türlü önlemi almak ve araç ve gereçleri eksiksiz bulundurmakla yükümlüdür. İşverenin gerekli her türlü önlemi alma yükümlülüğü, işverenin teknolojik gelişmelere uygun önlemleri almasını gerektirir. İşveren, önlemlere uyulup uyulmadığını, araç ve gerecin kullanılıp kullanılmadığını denetlemekle yükümlüdür İşveren, işçilere gerekli iş sağlığı ve güvenliği eğitimlerini vermekle yükümlüdür. İŞVERENİN GENEL YÜKÜMLÜLÜKLERİ İSK m.19 da, Çalışanların yükümlülükleri başlığı altında getirilen düzenlemeye göre çalışanlar, iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili olarak aldıkları eğitim ve işverenin bu konudaki talimatları doğrultusunda kendilerinin ve hareketlerinden veya yaptıkları işten etkilenen diğer çalışanların sağlık ve güvenliklerini tehlikeye düşürmemekle yükümlüdürler İŞÇİLERİN YÜKÜMLÜLÜKLERİ Yine aynı maddede çalışanların; işyerindeki makine, araç ve gereci, tehlikeli madde, taşıma ekipmanı ve diğer üretim araçlarını ve donanımlarını kurallara uygun olarak kullanmak, keyfi olarak çıkarmamak ve değiştirmemek, kendilerine sağlanan kişisel koruyucuları doğru kullanmak ve korumak, işyerinde makine ve diğer araç, gereç ve binalarda sağlık ve güvenlik yönünden ciddi ve yakın tehlike ile karşılaşırlarsa ve koruma tedbirlerinde eksiklik görürlerse işveren veya çalışan temsilcisine derhal haber vermekle yükümlü olacakları düzenlenmiştir (m.19). 11
Ünite 7 Teşekkürler Öğr. Gör. Mustafa ÖCAL 12