TÜRK İŞ HUKUKUNDA İŞÇİNİN SADAKAT BORCU

Transkript

1 Yrd. Doç. Dr. Arzu ARSLAN ERTÜRK Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi İş ve Sosyal Güvenlik Hukuku Anabilim Dalı Öğretim Üyesi TÜRK İŞ HUKUKUNDA İŞÇİNİN SADAKAT BORCU

2 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ VE TEŞEKKÜRLER... v İÇİNDEKİLER...ix KISALTMALAR...xxi 1. GİRİŞ...1 I. KONUNUN ÖNEMİ...1 II. İNCELEME YÖNTEMİ...3 Birinci Bölüm SADAKAT BORCUNUN HUKUKİ NİTELİĞİ VE SÖZLEŞMELER HUKUKUNDAKİ YERİ 2. SADAKAT, SADAKAT BORCU KAVRAMI VE HUKUKİ NİTELİĞİ...7 I. GENEL OLARAK...7 II. SADAKAT KAVRAMI VE BU KAVRAMDAN TÜREYEN SADAKAT BORCUNUN TANIMI Sadakat Kavramı...8 a. Ahlaki bir kural olarak sadakat...9 b. Hukuki bir kavram olarak sadakat Sadakat Borcunun Tanımı...12 III. SADAKAT BORCUNUN HUKUKİ NİTELİĞİ...13

3 x 1. Genel Olarak Genel Bir Ölçüt Olarak İyi Ahlak ve Sadakat Borcu Dar Anlamıyla Sadakat Borcu ve Bu Borcun Kuramsal Temelleri...17 a. Sadakat borcu ve sözleşmesel sadakat (vertragstreue)...18 b. Sadakat borcu ile doğruluk ve güven ilkesi...19 aa. Genel olarak...19 bb. Medeni Kanun m. 2 hükmü anlamında doğruluk ve güven ilkesi...21 aaa. Medeni Kanun m. 2 hükmünün hukuk düzeni içerisindeki yeri bbb. Medeni Kanun m. 2 hükmünün uygulama alanı cc. Sadakat borcunun Medeni Kanun m. 2 hükmü ile ilişkilendirilmesi...27 c. Sadakat borcu ve menfaatlerin korunması SÖZLEŞMELER HUKUKUNDA SADAKAT BORCU...32 I. GENEL OLARAK...32 II. KONUSU İŞ GÖRME OLAN SÖZLEŞMELERDE SADAKAT BORCU Vekalet Sözleşmesi Tellallık Sözleşmesi Tek Satıcılık Sözleşmesi...42 III. ŞİRKET SÖZLEŞMELERİNDE VE TİCARET ŞİRKETLERİNDE SADAKAT BORCU Genel Olarak Adi Şirket Kollektif Şirket Komandit Şirket Anonim Şirket Limited Şirket...61

4 IV. FRANCHISE SÖZLEŞMESİNDE SADAKAT BORCU...65 xi İkinci Bölüm İŞÇİNİN İŞ SÖZLEŞMESİNDEN DOĞAN SADAKAT BORCU 4. İŞ SÖZLEŞMESİ VE SADAKAT BORCU I. GENEL OLARAK II. İŞ SÖZLEŞMESİ KAVRAMI VE HUKUKİ NİTELİĞİ Genel Olarak Hizmet Sözleşmesi-İş Sözleşmesi Terminolojisi İş Sözleşmesinin Tanımı ve İş İlişkisi...76 a. Tanımı...76 b. İş sözleşmesi ve iş ilişkisi İş Sözleşmesinin Hukuki Niteliği...81 a. Özel hukuk sözleşmesi olması...81 b. Tam iki tarafa borç yükleyen bir sözleşme olması c. Sürekli borç ilişkisi doğuran bir sözleşme olması d. İşçinin şahsına bağlı olması İş Sözleşmesinin Unsurları a. Bir işin görülmesi...85 b. İşin (hizmetin) görülmesinin bir ücret (ivaz) karşılığında olması III. İŞ SÖZLEŞMESİNİN BELİRLEYİCİ UNSURU VE SADAKAT BORCUNUN TEMELİ OLARAK; BAĞIMLILIK UNSURU Genel Olarak Bağımlılık Unsurunun Varlığını Belirleyen Ölçütler a. Ekonomik bağımlılık...95 b. Teknik bağımlılık c. Kişisel/Hukuki bağımlılık... 97

5 xii aa. Genel olarak bb. Hukuki bağımlılık ilişkisi hakkındaki ölçütler aaa. Başkasının iş ya da hizmet organizasyonu içinde iş yapma bbb. Başkasının işyerine katılma ve başkasının yararına iş yapma ccc. Başkasının çalışmasına müdahale Bağımlılık Unsuru ve İşçinin Sadakat Borcu Hakkındaki Değerlendirmemiz İŞÇİNİN SADAKAT BORCUNUN TARİHİ GELİŞİMİ VE HUKUKİ DAYANAKLARI I. TARİHİ GELİŞİM SÜRECİNE BAKIŞ İlk Çağlarda ve Özellikle Roma Hukukunda İş Sözleşmesi ve İşçinin Sadakat Borcu Batı Avrupada İş Sözleşmesinin Gelişimi ve İşçinin Sadakat Borcu Türk Hukukunda İş Sözleşmesi ve İşçinin Sadakat Borcu II. İŞÇİNİN SADAKAT BORCUNUN HUKUKİ DAYANAKLARI İşçinin Sadakat Borcuna Kuramsal Yaklaşım a. Genel Olarak b. Organizasyon ve hakimiyet görüşü c. Sadakat borcunun işverenin koruma borcunun karşılığı olduğuna dair görüş d. Geleneksel menfaat topluluğu görüşü aa. Menfaat topluluğu kavramı (Interessengemeinschaft) bb. Geleneksel öğretiye ilişkin değerlendirmeler e. Kişiler hukukuna ilişkin topluluk ilişkisi görüşü aa. Kişiler hukukuna ilişkin topluluk ilişkisi kavramı

6 xiii bb. Kişiler hukukuna ilişkin topluluk ilişkisi görüşüne yöneltilen eleştiriler f. Bugünkü görünümüyle işçinin sadakat borcu İşçinin Sadakat Borcunun Yasal Dayanakları a. Borçlar Kanunundaki düzenlemeler b. İş Kanunlarındaki düzenlemeler aa sayılı İş Kanunu hükümleri bb sayılı Basın İş Kanunu ve 854 Sayılı Deniz İş Kanunu hükümleri İŞÇİNİN SADAKAT BORCUNUN TANIMI HUKUKİ NİTELİĞİ VE BENZER KAVRAMLARLA İLİŞKİSİ I. GENEL OLARAK II. İŞÇİNİN SADAKAT BORCUNUN TANIMI VE NİTELİKLERİ İşçinin Sadakat Borcunun Tanımı Nitelikleri a. İşverenin iş sözleşmesi ile hedeflediği amaca ulaşmasına hizmet eden bir borçtur b. İşçinin iş görme borcu ile bağlantılı bir borçtur c. İşverenin haklı menfaatlerini korumaya yönelik bir borçtur d. Olumlu ve olumsuz davranış yükümlülüklerini içeren bir borçtur İşçinin Sadakat Borcunun İş Hukukundaki Görünümü: Doğruluk ve Bağlılığa Uymayan Davranış a. Doğruluk ve bağlılığa uymayan davranışın kapsamı b. Doğruluk ve bağlılığa uymayan davranışın tespiti açısından zarar unsuru ve işverenin fesih hakkı c. İşçinin doğruluk ve bağlılığa uymayan davranışının suç teşkil etmesi

7 xiv III. İŞÇİNİN SADAKAT BORCUNUN HUKUKİ NİTELİĞİ Esas ve Yan Yükümlülükler Yan Yükümlülük Olarak İşçinin Sadakat Borcu IV. İŞÇİNİN SADAKAT BORCUNUN BENZER KAVRAMLARLA İLİŞKİSİ İşçinin Sadakat Borcunun İşverenin Gözetme Borcu İle Olan İlişkisi Sadakat Borcunun Sürekli Borç İlişkisi Kavramı ile Olan Bağı İşçinin Sadakat Borcunun Güven İlişkisi ile Olan Bağı İşçinin Sadakat Borcu ve İtaat Kavramı SADAKAT BORCUNUN İŞ GÖRME BORCU ÇERÇEVESİNDE KAPSAMI VE BU BORCUN KAPSAMINI BELİRLEYEN ÖLÇÜTLER I. SADAKAT BORCUNUN İŞ GÖRME BORCU ÇERÇEVESİNDE KAPSAMI II. İŞÇİNİN SADAKAT BORCUNUN KAPSAMINI BELİRLEYEN ÖLÇÜTLER İşçinin İşyerindeki Görevi Görülen İşin Niteliği İşyerinin Niteliği SADAKAT BORCUNUN TARAFLARI VE SÜRESİ I. SADAKAT BORCUNUN TARAFLARI Borçlu Taraf: İşçi Alacaklı Taraf: İşveren a. Gerçek kişi işveren b. Tüzel kişi işveren Geçici İş İlişkisinde İşçinin Sadakat Borcu a. İşçinin asıl işverene karşı sadakat borcu b. İşçinin geçici işverene karşı sadakat borcu II. SADAKAT BORCUNUN SÜRESİ

8 1. Sadakat Borcunun Başlangıcı a. İş sözleşmesi kurulmadan önce b. İş sözleşmesinin kurulmasından sonra aa. İş sözleşmesinin kurulmasından sonra ancak işe başlamadan önce bb. İşe başladıktan sonra Sadakat Borcunun Sona Ermesi a. Genel olarak b. İş sözleşmesinin işverence süreli fesih bildirimi ile sona erdirilmesi halinde aa. İş güvencesi kapsamı dışındakiler için bb. İş güvencesi kapsamındakiler için c. İş sözleşmesinin süresiz fesih bildirimi ile sona erdirilmesi halinde (haklı nedenle derhal fesih) d. Belirli süreli iş sözleşmelerinde sadakat borcunun sona ermesi III. GEÇERSİZ İŞ SÖZLEŞMELERİNDE SADAKAT BORCU İŞÇİNİN SADAKAT BORCUNUN SINIRLARI VE BORCA AYKIRILIĞIN SONUÇLARI I. İŞÇİNİN SADAKAT BORCUNUN SINIRLARI Genel Olarak İşçinin Sadakat Borcunun Taraflarca Düzenlenmesi Sadakat Borcunun Kişilik Hakkından Kaynaklanan Sınırları a. Genel olarak kişilik hakkı kavramı b. Kişilik hakkına ilişkin sınırlamaların işçinin sadakat borcu üzerindeki etkisi c. İşyerinde yapılan kapı kontrolü ve işçinin kişilik hakkı Sadakat Borcunun Anayasal Temel Haklardan Kaynaklanan Sınırları xv

9 xvi a. Anayasal temel hakların özel hukuk alanındaki geçerliliği b. Anayasal temel haklar ve işçinin sadakat borcu c. Düşünce özgürlüğü ve sadakat borcu d. Yerleşme ve seyahat özgürlüğü ve sadakat borcu e. Çalışma ve sözleşme özgürlüğü ile sadakat borcu f. Sendika özgürlüğü ve sadakat borcu g. Grev hakkı ve sadakat borcu II. SADAKAT BORCUNA AYKIRILIĞIN SONUÇLARI Sadakat Borcuna Aykırılığın Hukuki Sonuçları a. İş sözleşmesinin feshi b. Zararların tazmini c. İşveren tarafından çalışma belgesi verilmesi d. Sır saklama ve rekabet etmeme borçlarına özgü sonuçlar Sadakat Borcuna Aykırılığın Cezai Sonuçları Üçüncü Bölüm SADAKAT BORCUNDAN DOĞAN YÜKÜMLÜLÜKLER 10. İŞÇİNİN ÖZEN BORCU VE SADAKAT BORCU İLE OLAN İLİŞKİSİ I. İŞÇİNİN ÖZEN BORCU Genel Olarak İşçinin Özen Borcuna İlişkin Kanuni Düzenlemeler İşçinin İşini Özenle Yapması ve Özen Derecesinin Tespiti a. İşçinin işini özenle yapması b. İşçiden beklenebilecek özen derecesinin tespiti İşçinin Özen Borcunun İş Kanunundaki Görünümleri

10 xvii a. İşçinin görevini yapmaması aa. İşçinin ödevli bulunduğu görevini yapmaması bb. İşçiye görevinin hatırlatılması cc. İşçinin görevini gereği gibi ifa etmemesi b. İşçinin iş güvenliğini tehlikeye düşürmesi ile makinaları, tesisatı, eşya ve maddeleri hasara/ kayba uğratması aa. İşçinin iş güvenliğini tehlikeye düşürmesi bb. İşçinin işverene zarar vermesi İşçinin Özensiz İfadan Doğan Sorumluluğu II. İŞÇİNİN ÖZEN BORCUNUN HUKUKİ NİTELİĞİ VE SADAKAT BORCU İLE İLİŞKİSİ İşçinin Özen Borcunun Hukuki Niteliği a. Özen yükümlülüğünü tali bir yükümlülük olarak kabul eden görüş b. Özen yükümlülüğünü sadakat borcunun somutlaşması olarak kabul eden görüş c. Özen yükümünü edim yükümünün bir parçası olarak kabul eden görüş d. Özen yükümünü bir edim yükümü ve yan yükümlülük olarak kabul etmeyen görüş İşçinin Özen Borcu ile Sadakat Borcunun İlişkisi İŞÇİNİN SIR SAKLAMA BORCU I. SIR SAKLAMA BORCUNA İLİŞKİN KANUNİ DÜZENLEMELER II. İŞ SIRRI KAVRAMI Genel Olarak Sırrın Unsurları a. Sır niteliği (Bilinmezlik) b. Sırrın iş ile bağlantılı olması c. İşverenin sır saklama iradesi d. İşverenin haklı bir menfaatinin varlığı

11 xviii III. SIR SAKLAMA BORCUNUN SÜRESİ VE GEÇERSİZ İŞ SÖZLEŞMELERİNDE SIR SAKLAMA BORCU Başlangıcı Sona Ermesi Hükümsüz İş Sözleşmelerinde İşçinin Sır Saklama Borcu İŞÇİNİN İŞVERENİ BİLGİLENDİRME BORCU I. GENEL OLARAK II. İŞÇİNİN BİLGİLENDİRME BORCUNUN KAPSAMI III. İŞÇİNİN BİLGİLENDİRME BORCUNUN GÖRÜNÜMLERİ İşçinin Açıklama Yükümlülüğü (Offenbarungspflicht) İşçinin İhbar Yükümlülüğü (Anzeigepflicht) Hesap Verme ve İade Yükümlülüğü IV. BİLGİLENDİRME BORCUNUN BAŞLANGICI VE SONA ERMESİ Bilgilendirme Borcunun Başlangıcı Bilgilendirme Borcunun Sona Ermesi İŞÇİNİN YAN FAALİYETTE BULUNMA YASAĞI VE REKABET ETMEME BORCU I. GENEL OLARAK II. İŞÇİNİN YAN İŞ (FAALİYET) TUTMA YASAĞI Genel Olarak Yan İş Kavramı ve Bir İşin Yan İş Olarak Kabulü İçin Gereken Şartlar a. Yan iş kavramı b. Bir işin yan iş olarak kabulü için gereken şartları aa. İşçi için devam eden bir asıl iş ilişkisinin mevcut olması bb. Asıl iş ilişkisinin baskın süreyi kapsaması cc. İşçinin bir başka iş için de sözleşme yapması...311

12 xix dd. Yan iş tutmayı yasaklayan bir kayıt bulunmaması ee. Asıl ve yan işe ait çalışma sürelerinin azami iş süresini aşmaması ff. Yan işin niteliğinin asıl iş ile bağdaşması Yan İş İlişkisinin Hukuken Geçerliliği Yan İş Tutmanın Taraflarca Sınırlandırılması veya Ortadan Kaldırılması İşçinin Yan İş Tutmama Borcunun Sadakat Borcu Açısından Değerlendirilmesi III. İŞÇİNİN REKABET ETMEME BORCU Genel Olarak Rekabet Kavramı ve Rekabet Yasağı a. Rekabet kavramı b. Rekabet yasağı İşçinin Rekabet Yasağına İlişkin Yasal Düzenlemeler İşçinin Rekabet Etmeme Borcunun Kapsamı a. Konu bakımından kapsamı b. Kişiler bakımından kapsamı Rekabet Etmeme Borcunun Sona Ermesi RÜŞVET ALMA VE TALEP ETME YASAĞI I. Genel Olarak II. Rüşvetin Tanımı ve Nitelikleri Tanım Rüşvetin Nitelikleri a. Rüşvetin işçiye maddi menfaat sağlaması b. Rüşvetin belirli bir amaç için verilmesi c. İşçiden rüşvet karşılığı beklenecek davranışın gelecekte meydana gelmesi III. Hediye ve Bahşiş Kabulünün Rüşvet Alma İle Olan Sınırı Hediye Kabulünün Rüşvetle Olan Sınırı

13 xx 2. Bahşişin Kabulünün Rüşvetle Olan Sınırı IV. Rüşvetin Sadakat Borcu İle Olan İlişkisi İŞÇİNİN SADAKAT BORCUNDAN KAYNAKLANAN DİĞER YÜKÜMLÜLÜKLERİ I. İŞÇİNİN İŞVERENE ZARAR VEREN AÇIKLAMA, İHBAR VE İSNADLARDAN KAÇINMA YÜKÜMLÜLÜĞÜ Genel Olarak İşçinin İşverenin Şeref ve Namusuna Dokunucak Söz ve Davranışlarda Bulunması Yapılan Açıklama ve İsnatların Asılsız ve Şeref ve Haysiyet Kırıcı Olması Açıklamadan Kaçınma Yükümlülüğünün Anayasal Düşünce Açıklama Hakkı ve Şikayet Hakkı Karşısındaki Durumu II. İŞÇİNİN İŞ DÜZENİNİ BOZMAMA YÜKÜMLÜLÜĞÜ İşçinin İşverene yahut İşverenin Başka İşçisine Sataşması İşçinin İş Kanunu m. 84 Hükmüne Aykırı Davranışları İşçinin Diğer İşçileri Kışkırtması İşçinin İşyerinde Ahlak Dışı Davranışlarda Bulunması ve İşverenin Başka İşçisine Cinsel Tacizde Bulunması III. İŞÇİNİN KANUN DIŞI GREV VE DİRENİŞE KATILMAMA YÜKÜMLÜLÜĞÜ GENEL DEĞERLENDİRME VE SONUÇ KAYNAKÇA