The Journal of Academic Social Science Studies International Journal of Social Science Doi number:http://dx.doi.org/10.9761/jasss7704 Number: 70, p. 235-248, Autumn I 2018 Araştırma Makalesi / Research Article Yayın Süreci / Publication Process Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date - Yayın Kabul Tarihi / The Published Date 18.06.2018 09.09.2018 Yayınlanma Tarihi / Publication of Acceptance Date 30.09.2018 KASTAMONU İLİ HESAP İŞİ İŞLEMELERİNİN TEKSTİL TASARIMINA AKTARILMASI 1 TRANSFERING HESAP IŞI EMBROIDERY OF KASTAMONU PROVINCE INTO TEXTILE DESIGN Prof. Dr. Banu Hatice Gürcüm ORCID ID: https://orcid.org/0000-0001-9687-9598 Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi, Sanat ve Tasarım Fakültesi, Tekstil Tasarımı Bölümü, Tekstil Tasarımı ABD, banugurcum@gmail.com Dr. Öğr. Üyesi Nursel Baykasoğlu ORCID ID: https://orcid.org/0000-0003-0341-8173 Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi, Sanat ve Tasarım Fakültesi, El Sanatları ASD, nbaykas@gazi.edu.tr Öz İnsanoğlunun var oluşundan bu yana yaşamını daha güzelleştirmek için çevresinde gördüklerini, taş, duvar ve çömlek parçalarına aktarması sonucunda ortaya çıkan olgu, sanat olarak adlandırılmıştır. Bir milletin kültürünü yaymada önemli bir etkiye sahip olan sanat, ayrıca insanları birbirine yaklaştırmada ve belli bir kültür birliğinin oluşmasında da önemli bir etkendir. El sanatları bireysel beceriye dayalı gelenek, yöre ve kültürel özelikleri taşıyan aynı zamanda gelir getirici bir üretim tarzıdır. Türk el sanatları içinde en bilinen tekniklerden bir tanesi olan hesap işi, Türk çeyiz geleneği ile pek çok yöremizde bugüne kadar yaşatılabilmiştir. Hesap işi teknik özelliği gereği, desen kumaşa çizilmeden, bakarak geçirme tekniği ile uygulanan ve müzelerden, evlerdeki eski işlemelerden, antikacılardan alınan örneklerle karakteristik özelliği bozulmadan çalışılan geleneksel bir işlememizdir. Bu işlemedeki ürünler günümüze kadar çevrelerde, mendillerde, panolarda, kuşaklarda vb. kullanılmıştır. Tasarımın temel kaynaklarından biri 1 Bu çalışma 19-21 Nisan 2018 tarihlerinde Elazığ da düzenlenen 2. Uluslararası Sanat, Estetik Sempozyumu nda sözlü bildiri olarak sunulmuş, Özet Bildiriler kitabında yayınlanmıştır.
236 Banu Hatice Gürcüm & Nursel Baykasoğlu olan kültürel unsurların günümüz uygulamalarında kullanılması ile kültürel el sanatlarımızın yaşatılması gerekmektedir. Bu nedenle bu araştırmada Kastamonu ilinde yapılan bir etnografik araştırmada kayıt altına alınan hesap işi işlemelerin desen özellikleri, işlenen kumaş özellikleri, renk ve kompozisyon özellikleri incelenerek, geleneksel kullanım alanı dışında tekstil tasarımına aktarılması, böylece Kastamonu iline ait hesap işi örneklerinin sürdürülmesi konusunda bir farkındalık geliştirilmesi amaçlanmaktadır. Anahtar Kelimeler: Hesap İşi Nakışı, Tekstil Tasarımı, Kültür, Sürdürülebilirlik Abstract The concept which human being transfers into stones, walls and ceramics to adorn living is called art. Art, having an important impact for a nation to convey its culture, is a medium for cultural unity. Handicrafts with their long lasting traditional roots have distinctive regional, cultural and national characteristics and generate income depending upon talent. One of the most recognized embroidery techniques of Turkish handicrafts, Hesap işi, has survived till today in many regions within the tradition of dowry preparing. Hesap işi embroidery is one of the most ancient traditional embroidery techniques and it requires transfer of the motif to fabric by glancing at only. It has been conserved till today without loosing many of its traditional characteristics. This embroidery technique has been used in many handkerchiefs, sashes, headscarves etc. for many years. It is our belief that the cultural identity of the Turkish heritage should be kept alive in various modern applications for future generations. Thus, this paper addresses the transfer of some ethnographical research findings from Kastamonu province into modern textile products without deforming and diminishing its value. We also wish and hope to provide an awareness for the traditional hesap işi embroidery of the Kastamonu province amongst contemporary textile designers, who seek for the elements of their own cultural roots. Key Words: Hesap İşi Embroidery, Textile Design, Culture, Sustainability 1. Giriş Tasarım düşünmek veya zihinde biçimlemek, bir amaç için formüle etmek, yöntem bulmak, sistematik olarak planlamak, amacı, hedefi, niyeti olmak, yüksek beceri gerektiren veya sanatsal bir konuda yaratmak, bulmak, icat etmek (Cevizci, 1996, Akt. Seylan, 2005: 16) olarak açıklanmaktadır. Yirmi birinci yüzyılda sanat ve teknolojik unsurlar da dâhil hemen her şeyde kullanılmakta olan bir kavram olarak karşımıza çıkan tasarım, zihinsel süreçleri ifade eden bir modellemedir. Becer (1997: 32) e göre tasarlama eylemi, oluşturulacak yapının organizasyonu ile ilgili her türlü faaliyeti içine almaktadır. Tunalı (2012: 20) ise tasarımı şu şekilde anlatır: Tüm Batı dillerinde, tasarım karşılığı kullanılan dizayn sözcüğünün anlam analizi, tasarım sözcüğünün içeriğini daha iyi açıklar sanırız. Dizayn (design) sözcüğü, Latince biçim vermek, temsil etmek demek olan designare sözcüğünden gelir. Ancak, bugün bu ifadelere tasarlama, planlama, eskizler yapma, biçimlendirme ve kurgulama gibi değişik anlamların katılımıyla, dizyn sözcüğü, içerikçe tanımı güç bir kavram niteliği kazanır. Tüm bu karmaşık yapısına karşın, dizayn sözcüğü, pratik yaşamdan teorik yaşama en üst basamaklarına kadar uzanan bir kullanım alanına sahiptir. Dünya genelinde tek tip insanın, tek tip yaşantının oluşturulmaya çalışıldığı modern toplumlarda oluşan ekonomik ve siyasi koşulların temelinde insanlığın küresel tasarım alışkanlıkları bulunmaktadır. Bu alışkanlıkları ilk kez dünya sahnesinde görüldüğü on dokuzuncu yüzyılda, Sanayi Devrimi nin insan hayatı üzerinde önemli etkileri olmuş, seri imalat ve sınırsız üretim fikri ile ruh ve
Kastamonu İli Hesap İşi İşlemlerinin Tekstil Tasarımına Aktarılması 237 cisim birbirinden ayrılmış, zanaat terk edilmiştir. Bu dönemden sonra ruhsuz üretimin insanlığın yaratıcılığının sonu olacağını ifade eden pek çok kişi, el işçiliği ile üretimini sağlayan atölyelerin fabrikasyon imalat karşısında rekabet edemeyeceğini de ifade etmişlerdir. Anadolu insanı ise binlerce yıldan beri elleriyle düşünmüştür. Zanaat Türk insanının kültüründe önemli yer tutmaktadır. 1950 lere kadar yerel ustaların yaptıkları nesnelerin gündelik hayatta kullanıldığını, ancak bu dönemden sonra Türkiye de önemli bir sosyal değişimin gerçekleştiğini söylemek yanlış olmaz. Bu yıllarda görülen sanayileşme tarım toplumundan sanayi toplumuna hızlı bir geçiş yaratmış ve köyden kente göç ile birlikte bu durum sosyolojik faunayı bozmuş, el sanatlarında usta çırak geleneğini kırmıştır. Bugün yirmi birinci yüzyıl Türkiyesi büyük ölçüde kentleşmiş ve sanayileşmiş bir toplumdur. Her ne kadar biçim değiştirmiş olsa da, zanaat kültürü özellikle kentlerde her şeye rağmen varlığını sürdürmektedir. Şehirlerde kişi ve kuruluşlara yönelik nesneler üreten atölye kültürünün kökeni, ülkenin modernite ve sanayileşme öncesi zamanlarına dayanmaktadır (Url1:14). El sanatları ya da zanaat Anadolu nun tarihsel kökenlerinde, genlerinde, estetik algılarında vardır. Volkelt bir estetik objenin kendine özgü estetik niteliğinin, alıcısının algı yetisi ve düş gücü sayesinde elde edeceği ni ifade eder (Erinç, 2004: 49; Akt. Karaahmet Balcı, 2015: 438). Bir uyarıcıya, özellikle de bir sanat eserine dair estetik bir değerlendirme yapmak ve ondan estetik zevk almak için öncelikle algısal süreçlerin kapsamı içerisine giren dikkat, ayırt etme, karşılaştırma, v.b. zihinsel işlemler söz konusu olmalıdır. Algı başlığı altında yer alan bu işlemlerin estetik bir özellik kazanarak estetik algı şeklinde özelleşmesi için ise bireyin söz konusu eserin çeşitli özelliklerinin (sekil, renk, form, hareket, v.b.) farkına varabilme yetisine sahip olması gerekmektedir (Karaahmet Balcı, 2015: 438). Tasarım, fark etmeyi, sorgulamayı, zihinde canlandırmayı, akıl yürütmeyi ve sonuçta düşüncenin nesneleşerek ortaya çıkmasını kapsayan bir süreçtir (Genç, 2012: 2). Ancak el ile işlemeyi, el ile çalışıp yapmayı içermediğinden endüstriyel ürün tasarımcısı daha çok proje oluşturup tasarım süreçlerini belirleme aşamalarına katılmakta, üretim süreçlerine hâkim olamamaktadır. Üretim bilgisinden el sanatı becerisinden yoksun bir tasarımcı modern dünyanın beklediği tasarım kalitesini ortaya koyamaz. Bayazıt (2011: 16) tasarımın bir nesnenin biçimini ve işlevini yaratmak olduğunu söyler öyleyse tasarımcı o nesnenin yaratılması için gereken el sanatının inceliklerini de bilmelidir. Sennett (2009: 2) e göre pratik ile teori, teknik ile ifade, zanaatkâr ile sanatçı, imalatçı ile kullanıcı arasında belirlenen çizgiler tarihsel olarak yanlıştır. Sennett modern toplumun bu yanlışlığın süregelen sıkıntılarını yaşadığını ifade etmektedir. Bir tasarım araştırmacısı olarak üretimi seri üretimden, zanaata dayalı incelikli üretime kadar tüm süreçleri kapsayacak şekilde tanımlarsak tasarımın ihtiyacı olan inceliğin, kültürün ve ruhun kültürel mirasımız olan geleneksel üretimde olduğunu görmek zor olmaz. Esas itibarıyla İlhan (2015:499) geleneğin intikal ettirilen geçmiş olduğu kabul eder ve intikal eden geçmişin kuşaklararası tekrara dayalı bir anlatı etkinliğiyle gelenekleştiği ni ileri sürer. Ona göre geçmişin intikal etmesi konusunun, çeşitli görüşler tarafından bir bellek sorunu olarak ele alınması sözlü kültür bağlamında açıklayıcı değildir. Bu konuyu şöyle ele alır: geçmiş, her ne kadar salt bellek odaklı bir kavram olduğu düşünülse de, bir hatırlama amacını içeren, geçmişi canlandırarak sonraki kuşaklara aktarılmasını sağlayan bir anlatı çabası olarak görülebilir. Bir anlatı ile geçmişin gelenekleşmesi, tekrar ile mümkün olur. Tekrar, sözlü kültür
238 Banu Hatice Gürcüm & Nursel Baykasoğlu dairesindeki halk hikâyesi, türkü, efsane, destan vb. gibi anlatıların ritüelistik bir canlandırma çabasıyla geçmişi şimdide yeniden zamansallaştırarak bir önceki kuşağın mirası olarak tevarüs edilmesini sağlar. Özetle anlatı, geçmişi sadece pasif bir bellek içeriği olmaktan çıkararak canlı bir performans olarak yeniden-yaşanmasını sağlayıp, geçmişin unutularak yitip gitmesini engeller (İlhan, 2015: 499). Oysa tersine kültürel tüm unsurlar hızlı bir yok oluş sürecine girecektir. Bu nedenle günümüzde kültürel mirasımız olan geleneksel el sanatları alanında çalışmak isteyen çırak bulmak hemen hemen imkânsızdır. Ustaların eğiticilik alışkanlığı körelmiş, zaten yazılı tutulmayan tüm mesleki bilgiler emekli ustalarla birlikte yok olmuştur. Mevcut atölyeler, bu mesleği ömürlerinin sonuna kadar yapmaya kararlı birkaç usta ile sürmektedir. Baba mesleğini sürdüren birkaç iyi niyetli girişimin dışında, meslek odalarının kısmi ve kısa vadeli çözümlerle yaşatmaya çalıştığı el sanatlarımız, yakın dönemde iyiden iyiye unutulmuş olacaktır (Url1:6). Esas itibarıyla bu araştırmayı yapmaya iten güdü de geleneği temsil eden tekstil atölyelerinin yaşama şansının kalmaması ve ustaların mesleklerini bırakmaları ve kültürel mirasımızın farkına varılmayacak bir hızla yok edilmesidir. Bu durum tasarımcı için kültürel farkındalık mecburiyeti ortaya koymaktadır. Bu birikimin sürekli değişmekte olan toplum hayatına uyum sağlayabilmesi, küreselleşen dünyada kültürlerarası bir köprü görevi üstlenmesi ve geleneksel kültür öğelerinin dezenformasyona uğramadan yeni ve özgün tasarımlar ile gelecek nesillere aktarılabilmesi tekstil tasarımcılarının her tasarım etkinliğinde ön planda tutması gereken temel bir amaç olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu nedenle bu tasarım araştırması Kültür yönelimli tasarım (Culture-oriented design) ihtiyacını vurgulamak ve kültürün başlıca bir kaynak olarak ürün geliştirilirken kullanılmasına ve kültürel unsurların özgün tekstil tasarımına aktarılması esnasında tasarım yöntembilimine dayandırılması konularına dikkati çekmeyi hedeflemektedir. Bu araştırmada, etnografik tasarım araştırmasının sonuçları tasarım açısından irdelenmiş, elde edilen veriler tasarım ölçütleri olarak tekstil ürün tasarım parametrelerine dönüştürülmüştür. 2. Kültürel Mirasımızı olarak Hesap İşi İşlemeleri Kültür dinamik bir değerler sistemi olduğundan sosyal değişimle birlikte geleneksel olan yeni formlar ve anlamlarla yer değiştirmektedir. Kültürel unsurların günümüz tasarım uygulamalarında kullanılması söz konusu olduğunda ise, tüm standartlar, kurallar ve kılavuzlar sınırlı kalmaktadır. Tasarım kişiye ve bağlama özel olduğundan kültürün maddi ve maddi olmayan unsurlarının bir ürün tasarımına nasıl yansıtılması gerektiği teorik bir sorunsal olarak durmaktadır. Bu konudaki yaklaşımlar metot düzeyine gelmemiştir. Tekstil tasarımı da ürün tasarımının bir alt alanı olarak tasarımda modern ve postmodern yaklaşımlarla kültür ile bağlantı kurmaktadır. Buna karşın tekstil tasarımında tasarımcıların kültürü hangi oranda ve nasıl kullanmaları gerektiğini tasarımcının alt yapısına bırakmak gerekmektedir. Kültürün maddi unsurlarının tasarıma aktarılması bir stil ve form problemi olurken, maddi olmayan unsurlarının aktarılması ise daha detaylı tasarım araştırmalarını gerektirmektedir. Tekstil zanaatlarının tasarıma aktarılmasında ise zanaatkâr ve tekstil tasarımcısı birlikte çalışmalıdır. Tekstil zanaatlarının kaydedilmeyen bir üretim yapısının olması ve zanaatkârın içgüdüsel yaklaşımları tasarımın metodize edilmesinde önemli engeller olsa da zanaatkârın aktaracağı bilgiler ve tasarım retorikleri tasarımcının üzerinde çalışacağı alanlar olmaktadır. Tasarımın hedef kitlesine ait kültür incelenirken tasarımcı özellikle kültürün bu ürünle ilişkili unsurlarını parçalara bölerek yüzyıllarca süren bir süreçte ortaya konmuş olan geleneklerin, kullanım biçimlerinin, for-
Kastamonu İli Hesap İşi İşlemlerinin Tekstil Tasarımına Aktarılması 239 mun ya da alışkanlıkların o kültürü yaşayan bireyler için ve bu ürün bağlamında ne anlama geldiğini anlamaya çalışması uygun olacaktır. Tasarım etnografisi bu yaklaşımın sonucunda ortaya çıkmaktadır. Bir etnografya araştırmacısı ya da sosyolog gibi kültürün topluma yansıyan fayda sonuç ekseninde bir ürünün yüzyıllar boyu geçirdiği evrim tekstil tasarımının çıkış noktasını oluşturacaktır. Ancak bu durumda tasarımcının nasıl ve hangi şekillerde kültürün hangi paçasını ürüne aktarılması gerektiği konusunda yaygın kullanımı olan ve kesin tanımlanmış bir metod ve araştırma yoktur. Esas itibarıyla el sanatları tanımından da anlaşılacağı üzere metodize edilerek tasarım alıştırmalarında kullanılamayacak kadar gri bölgesi bulunan bir uygulama alanıdır. El sanatları bir milletin yüzyıllar boyu süregelen yaşamı boyunca genellikle kadınlar tarafından yapılan, elle ve basit aletler dışında makine gücüne gereksinim duyulmayan, toplumun kültürünü, gelenek ve göreneklerini, folklorik özelliklerini taşıyan, aynı zamanda yapan kişinin zevk ve becerisini yansıtan gelir sağlayıcı üretime yönelik etkinliklerdir. El sanatları içerisinde yer alan işleme ise; günümüzde de önemini yitirmeyen tekstil sanatlar arasında yer almaktadır. Görsel.1(solda)-Hesap işi geometrik görünümüyle Türk işi tekniğinden ayrılır (Url2) Görsel.2(sağda)-Hesap işi hemen her evde bulunan geleneksel işlememizdir (Url3) İşleme; ipek yün keten pamuk metal vb iplikler kullanılarak çeşitli iğneler ve uygulama biçimleri aracılığı ile keçe deri dokuma vb. üzerine yapılan bezemelere denir. (Barışta, 1995:1). İşleme insanlık tarihi boyunca insanın kişiselleştirme, değiştirme, süsleme, güzelleştirme içgüsünün bir sonucu olarak uygulandığı ürünü zenginleştirmiştir. Makine ile yapılabildiği gibi uzun emek sonucunda el ile de yapılabilen günümüz işlemeciliğinin belirgin bir özelliği yoktur. Kullanım alanlarının da gün geçtikçe daraldığı gözlenmektedir. Özellikle Türk işi, hesap işi adıyla bilinen ve eski motiflerin tekrarından oluşan grupta bu motiflerin karakteristik özelliğini bozmadan farklı disiplinlerde uygulanabilirliğini sağlamak gereğinden yola çıkarak böyle bir çalışma gerçekleştirilmiştir. Hesap işi kasnak veya gergef adı verilen ve kumaşı germeye yarayan aletlerle, ipliği sayılabilen kumaşlar üzerine renkli ipliklerle ve sırma tel kullanılarak sayılarak yapılan ve tersi ile yüzü aynı olan bir işleme türüdür. Hesap işi adından da anlaşılacağı gibi sayılarak işlendiği için kumaşın en (atkı) ve boy (çözgü) ipliklerinin aynı kalınlıkta ve aynı sıklıkta olmasına dikkat etmek gerekir. Aksi durumda desen görüntüsü bozulur. Hesap işinde iki temel iğne tekniği vardır. Düz hesap iğnesi ve verev hesap iğnesi. Her iki iğne türü gözenerek veya gözenmeden uygulanabilir. Ayrıca hesap işinde istenirse Türk işi iğnelerinin tamamı yardımcı iğne olarak desenlerin iç bölümlerini doldurmak için kullanılabilir. Hesap işi yardımcı iğneleri
240 Banu Hatice Gürcüm & Nursel Baykasoğlu ise antika, ciğerdeldi ve kırma teldir. Bu çalışmanın amacı geleneksel işlemelerimizden biri olan hesap işi işlemelerinin karakteristik desen özelliğini bozmadan farklı bir disipline taşıyarak yeni kullanım alanları ile yaygınlaşmasını ve daha geniş kitlelere tanıtılmasını sağlamaktır. Bu konu geleneksel işlemelerimizde hesap işiyle ilgilidir. Benzer çalışmalar diğer konularda da denenmeli ve çeşitliliğin artırılması sağlanmalıdır. 3. Kastamonu İli Hesap İşi İşlemeleri Karadeniz bölgesinin Batı kesiminde yer alan Kastamonu ili eski bir dokumacılık ve el sanatları merkezidir. Kastamonu da el tezgâhlarında yapılan dokumalar ve üzeri işlemeli örnekler günümüze kadar ulaşmıştır. Ayrıca Kastamonu ili Liva Paşa Konağı Etnografya Müzesi nde de hesap işi işlemelerinin günümüze kadar korunarak gelmesi sağlanmıştır. Bildiriye konu olan Liva Paşa Etnografya Müzesi nde bulunan hesap işi işlemeli 20 adet tarihi örtü üzerinde bulunan motifler İllustrator C6 programında vektörel olarak çalışılmış ve işlemenin kullanım alanından çok farklı bir tekstil uygulama alanı olarak Erkek Üst Giyim Koleksiyonunda kullanılmıştır. Bu tasarım problemi Kastamonu ilinde yapılan etnografik araştırmada kayıt altına alınan hesap işi işlemelerinin, tutucu bir Pazar profili sergileyen sportif genç erkek giyim segmentinde güncel kullanım ürünlerinde kullanılması olarak oluturulmuştur. Bunun için tasarımcılar öncelikle elde edilen tasarım araştırması verilerini düzenleyerek hesap işi motfilerinin desen özellikleri, işlenen kumaş özellikleri, renk ve kompozisyon özelliklerini incelemiş, geleneksel kullanım alanı dışında tekstil tasarımına aktarılması amacıyla üretim tekniği olarak hedef kitle ile uyum sağlayacak baskı tekniğini tercih etmişlerdir. Bu tasarım probleminin oluşturulmasında temel amaçlar geleneksel müzelik ürünlerimizin özelliklerinin farklı güncel uygulamalarda kullanılabilirliğine Kastamonu iline ait hesap işi örnekleri bağlamında bir açılım getirmesi ve hesap işi şlemelerinin sürdürülebilmesi hususunda bir farkındalık geliştirilmesi olarak belirlenmiştir. Kastamonu yöresine ait 20 adet ürünün tamamı hesap işi işlemesi ile bezenmiştir. Bu ürünlerin tamamında düz ve verev hesap iğne tekniğinin kullanılmış olduğu görülmüştür. Hesap işi işlemeli ürünlerde kullanılan yardımcı iğne tekniklerine bakıldığında 3 tanesinde sarma, 3 tanesinde ciğerdeldi, 2 tanesinde muşabak, 2 tanesinde hazır iğne, birinde balıksırtı, birinde susma tespit edilmiştir. Bu tespite göre en çok kullanılan yardımcı işleme tekniklerinin sarma ve ciğerdeldi olduğu belirlenmiştir. Bunun nedeni bu iki tekniğin hesap işi tekniğine uygun ve işlemesi zor olmayan teknikleri olmasından dolayı tercih edilmesidir.kastamonu yöresinde tespit edilen 20 hesap iğnesi tekniğinin genellikle yerel dokuma kumaş üzerine, %70 oranında pamuk iplik ve %30 oranında ipek iplik kullanılarak işlendiği görülmüştür. İşleme yapılan kumaşların genellikle bej, krem ve beyaz olduğu kullanılan renkler incelendiğinde pek çok rengin kullanılmış olduğu gözlenmektedir. Bununla birlikte mavi, pembe, kahverengi, siyah renklerinin çok yoğun kullanıldığı belirlenmiştir. Kullanılan bezemelerde % 80 oranında bitkisel, geri kalan oranda ise figürlü ve geometrik bezemelerin kullanıldığı görülmektedir. Bezemeler dört kenarda su şeklinde, karşılıklı iki kenarda su şeklinde kullanılmakla birlikte motif olarak kullanılmıştır. Genellikle örtü ve peşkir yapılmıştır. Bu tasarım probleminde kullanılmak üzere altı adet örtü seçilmiş ve bu örtülere ait araştırma bulguları aşağıda verilmiştir.
Kastamonu İli Hesap İşi İşlemlerinin Tekstil Tasarımına Aktarılması 241 Örnek1: Düz ve verev hesap iğnesi ile sarı bürümcek kumaş üzerine krem, siyah, mavi, koyu pembe renkli ipek ipliklerle işlenmiş, dallardan ve mine şeklinde çiçeklerden oluşan motif su şeklinde dörtkenara yerleştirilmiştir. 150-200 yıllık bir örtüdür. Örnek2: Düz ve verev hesap iğnesi ile sarı bürümcek kumaş üzerine siyah, limon küfü yeşili, pembe, kavuniçi, sarı, gri açık kahverengi renkli ipek ipliklerle işlenmiş, dallardan ve küçük çiçeklerden oluşan motif su şeklinde dört kenara yerleştirilmiştir. 150-200 yıllık bir örtüdür. Örnek3: Düz ve verev hesap iğnesi ile sarı bürümcek kumaş üzerine mavi, yavruağzı tonları, kahverengi, sarı sim koton ipliklerle işlenmiş, bir çiçek ve yapraktan oluşan küçük motiflerin yanyana 7 kere tekrarı üst üste 4 kere tekrarı ile elde dilmiştir. 1948 yılında müzeye girmiş uçkurdur.
242 Banu Hatice Gürcüm & Nursel Baykasoğlu Örnek4: Düz ve verev hesap iğnesi bej yerel dokuma kumaş üzerine yeşil, kiremit rengi, kurşuni gri pamuklu ipliklerle işlenmiş, dal ve çiçeklerden oluşan motiflerin yanyana 5 kere tekrarı ile su olarak karşılıklı iki kenara yerleştirilmiştir. 1948 yılında müzeye girmiş örtüdür. Örnek5: Düz ve verev hesap iğnesi ve susma ile bej yerel dokuma kumaş üzerine mavi tonları, yeşil, açık koyu pembe, kahverengi, krem, gri renkli pamuklu ipliklerle işlenmiş, bitkisel ve geometrik şekillerden meydana gelen dal ve çiçeklerden oluşan motiflerin oluşmuştur. Saksının ortasına çiçekler kenarına çam ağacı üzerinde çatı şeklinde üçgen yerleştirilmiştir. Bu motifin yanyana 3 kere tekrarı ile su olarak karşılıklı iki kenara yerleştirilmiştir. 1948 yılında müzeye girmiş örtüdür. Örnek6: Düz ve verev hesap iğnesi ve muşabak ile bej yerel dokuma kumaş üzerine açık ve koyu mavi, yağ yeşili, koyu yeşil, açık pembe, kahverengi, krem, sıklamen, yavruağzı renkli koton ipliklerle işlenmiş, figürlü, bitkisel ve geometrik şekillerden meydana gelen kelebek, ev ve çiçeklerden oluşan motiflerin kompozisyonu ile oluşmuştur. Saksının ortasına bu kompozisyon oturtulmuş, bu motif yanyana 3 kere tekrar edilmiş ve su olarak karşılıklı iki kenara yerleştirilmiştir. Altına da ince bir su daha yapılmıştır. 1948 yılında mü-
Kastamonu İli Hesap İşi İşlemlerinin Tekstil Tasarımına Aktarılması 243 zeye girmiş örtüdür. 4. Koleksiyon Tasarımı Kastamaonu ilinde yapılan araştırmanın sonucunda elde edilen 20 adet hesap işi işlemeli ürün işleme teknikleri, yardımcı iğneler, renk, motif ve kompozisyon olarak incelenmiştir. Kullanılan bezemelerin yoğun bir oranda (% 80) bitkisel olmasından dolayı daha çok bu işleme tekniğinin temel özelliğini oluşturan, geleneksel bitkisel figürlerin bulunduğu 12 adet baskı kumaş tasarımı yapılmıştır. Bu kumaşlarda seçilen pazar segmenti olan erkek spor giyiminde kullanılacak renklerin ve tonların kullanılmasına dikkat edilmiştir. Tasarlanan kumaşlar Tablo.1 de sunulmaktadır. Daha sonra bu kumaşların erkek spor koleksiyon da form tasarlamasına geçilmiş ve koleksiyonu oluşturan modeller Tablo.2 de ortaya konmuştur. 5. Sonuç El sanatları bireysel beceriye dayalı gelenek, yöre ve kültürel özelikleri taşıyan aynı zamanda gelir getirici bir üretim tarzıdır. Türk el sanatları içinde en bilinen tekniklerden bir tanesi olan hesap işi, Türk çeyiz geleneği ile pek çok yöremizde bugüne kadar yaşatılabilmiştir. Hesap işi teknik özelliği gereği, desen kumaşa çizilmeden, bakarak geçirme tekniği ile uygulanan ve müzelerden, evlerdeki eski işlemelerden, antikacılardan alınan örneklerle karakteristik özelliği bozulmadan çalışılan geleneksel bir işlememizdir. Bu işlemedeki ürünler günümüze kadar çevrelerde, mendillerde, panolarda, kuşaklarda vb. kullanılmıştır. Tasarımın temel kaynaklarından biri olan kültürel unsurların günümüz uygulamalarında kullanılması ile kültürel el sanatlarımızın yaşatılması gerekmektedir. Bu nedenle bu tasarım probleminde Kastamonu ilinde yapılan bir etnografik araştırmada kayıt altına alınan hesap işi işlemelerin desen özellikleri, işlenen kumaş özellikleri, renk ve kompozisyon özellikleri incelenerek, geleneksel kullanım alanı dışında tekstil tasarımına aktarılması, böylece Kastamonu iline ait hesap işi örneklerinin sürdürülmesi konusunda bir farkındalık geliştirilmesi amaçlanmaktadır. Tasarım, görsel kültür içinde görsel olan, görülebilen ve işlevsel ve iletişimsel bir amacı olan şeydir. Bu tanımda kesinlikle bir akla yatkınlık vardır. Bu akla yatkınlık, görsel kültür içinde görsel olanın tasarlanmış şeylerde olduğu imasından ortaya çıkar. Görülebilen ve iletişimsel ya da işlevsel bir amaç içeren şey iyi bir tasarım tanımıdır. Ancak tasarımcının tasarlarken kendi kültüründen olanı kullanmak gibi bir zorunluluğu olmalıdır. Nesnelerin niteliği, ona konulan akıl ile doğru orantılıdır. Her toplumun hafızalara kazınan gizli beğeni kodları vardır. Şüphesiz geleneksel olanda bu kodlar fazlasıyla mevcuttur. Tasarımcı ürünün estetik yapısı kadar beğenilmesi ve kabul görmesi ile de ilgilenmektedir. Bu tasarım probleminde Hesap işi gibi kadın kültürünün içerisinde erimiş bir tekniğe ait renk, motif ve kompozisyon unsurlarının genç erkek spor giyiminde esin kaynağı olarak kullanılması irdelenmiştir. Koleksiyon tamamlandıktan sonra gerek basılmış kumaşlar gerekse giydirilmiş görsellerin genç erkeklerden kabul gördüğü gözlenmiştir. Tasarım probleminin çözümünde başarılı sonuçlara ulaşıldığı düşünülmektedir. KAYNAKÇA Barışta, H. Ö. (1995). Türk İşleme Sanatı Tarihi, Ankara. Bayazıt, N. (2011). Endüstri Tasarımı Temel Kavramları, İdeal Kültür Yayıncılık, İstanbul. Becer, E. (1997). İletişim ve Grafik Tasarım, Dost Kitabevi, Ankara. Genç, P. (2012). İşitme Engellilerle Temel Sanat Eğitimi, Anadolu Üniversitesi Basımevi, Eskişehir. İlhan, E. (2015). Gelenek: İntikal Ettirilen Geçmiş, Anlatı ve Tekrar, The Journal of Academic Social Science Studies, S.36, 499-504,
244 Banu Hatice Gürcüm & Nursel Baykasoğlu Doi number:http://dx.doi.org/10.9761/jasss2949 Karaahmet Balcı, S. (2015). Sanat Eğitimi Alan Bireylerde Estetik Algı Oluşturmak İçin Görsel Kültür Eğitiminin Gerekliliği, The Journal of Academic Social Science Studies, S.36, 465-477, Doi number:http://dx.doi.org/10.9761/jasss2872 Sennett, R.(2009). Zanaatkâr.Ayrıntı Yayınları, İstanbul. Seylan, A. (2005). Temel Tasarım, M-Kitap, Dağdelen Basın Yayın Ltd. Şti. Ankara. Tunalı, İ. (2012). Tasarım Felsefesi Tasarım Modelleri ve Endüstri Tasarımı, YEM Yayın, Dördüncü Baskı, İstanbul. Url1- http://zanaattantasarima.istanbulmoder n.org/download/e-katalog.pdf?v=2 Url2- https://tr.pinterest.com/pin/56280928467 7160315/ Url3- https://tr.pinterest.com/pin/76146024946 9751431/ Citation Information/Kaynakça Bilgisi Gürcüm, B. H. ve Baykasoğlu, N. (2018). Kastamonu İli Hesap İşi İşlemlerinin Tekstil Tasarımına Aktarılması, Jass Studies-The Journal of Academic Social Science Studies, Doi number:http://dx.doi.org/10.9761/jasss7704, Number: 70 Autumn I 2018, p. 235-248.
Kumaş no:5 Kumaş no:6 Kumaş no:3 Kumaş no:4 Kumaş no:1 Kumaş no:2 Kastamonu İli Hesap İşi İşlemlerinin Tekstil Tasarımına Aktarılması 245 EKLER Tablo1- Kastamonu ili hesap işi işlemeleri ile tasarlanan kumaş koleksiyon
Kumaş no:11 Kumaş no:12 Kumaş no:9 Kumaş no:10 Kumaş no:7 Kumaş no:8 246 Banu Hatice Gürcüm & Nursel Baykasoğlu
Kastamonu İli Hesap İşi İşlemlerinin Tekstil Tasarımına Aktarılması 247 Tablo2- Kastamonu İli Hesap İşi İşlemeleri ile tasarlanan Koleksiyon Model 1 Model 2 Model.3 Model.4 Model.5 Model.6 Model.7 Model.8 Model.9
248 Banu Hatice Gürcüm & Nursel Baykasoğlu Model.10 Model.11 Model.12