The Journal of Academic Social Science Studies International Journal of Social Science Doi number:http://dx.doi.org/10.9761/jasss7914 Number: 72, p. 541-556, Autumn III 2018 Araştırma Makalesi / Research Article Yayın Süreci / Publication Process Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date - Yayın Kabul Tarihi / Article Acceptance Date 28.10.2018 29.11.2018 Yayınlanma Tarihi / The Published Date 30.11.2018 ACISU ÇAYI NIN (SERİK ANTALYA) DRENAJ ÖZELLİKLERİNİN MORFOMETRİK ANALİZİ MORPHOMETRIC ANALYSIS OF DRAINAGE CHARACTERISTIC OF ACISU STREAM (SERIK-ANTALYA) Arş. Gör. Şakir Fural ORCID ID: https://orcid.org/0000-000 Ahi Evran Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Coğrafya Bölümü, furalsakir@gmail.com Öz Acısu Çayı Türkiye nin güneyinde Akdeniz bölgesinde Antalya nın ilçesi olan Serik in kuzeyinde Toros dağları eteklerinde Akkayrak Tepe nin (957 m) güney kesiminde yer alan karstik kaynaklardan doğmakta, kaynak noktasından güneye doğru sürekli süreksiz yan kolları bünyesine katarak Belek beldesinde Akdeniz e ulaşmaktadır. Bu çalışmanın amacı Acısu Çayı nın drenaj özelliklerini morfometrik yöntemler kullanarak analiz etmek ve akarsuyun günümüzdeki jeomorfometrik özelliklerini kazanmasına neden olan coğrafi faktörleri belirlemektir. Çalışmada kullanılan verilerin temini için 1:25.000 ölçekli O26a1, O26a4, N26d3, N26d4 topografta haritası paftalarına Arc Map 10.5 yazılımıyla ekran sayısallaştırması uygulanmıştır. Ardından bazı temel morfometrik indis formülleri kullanılarak akarsuyun drenaj yoğunluğu, drenaj sıklığı, çatallanma evresi, akarsu uzunluk analizi, akarsuyun boyuna profili ve akarsu SL indeks değerleri (akarsu boy gradyan indeksi) analizleri gerçekleştirilmiştir. Çalışma sonucunda dantritik ve bozuk drenaj ağına sahip ve 5 evre çatallanma gösteren Acısu Çayı nın drenaj yoğunluğu 1.13, drenaj sıklığı 0.88 olarak tespit edilmiştir. İnceleme alanına yapılan arazi çalışmaları ve harita analizlerinden elde edilen bulgulara göre Acısu Çayı nın çatallanma evresi, drenaj yoğunluğu ve drenaj sıklığı sahanın jeolojik ve jeomorfolojik özelliklerinin denetiminde geliştiği belirlenmiştir. Acısu Çayı nın boyuna profili ve diğer morfometrik indis değerleri göz önüne alınarak yapılan değerlendirmede akarsuyun denge profilinden uzak genç bir yapıda olduğu, aşındırma ve biriktirme faaliyetleri ile havzasını jeomorfolojik olarak şekillendirmeye devam ettiği sonucuna ulaşılmıştır.
542 Şakir Fural Anahtar Kelimeler: Acısu Çayı, Morfometrik İndis, Drenaj Özellikleri, Morfometri, Serik Abstract Acısu Stream takes its origin from the karstic sources in the southern part of Akkayrak Hill (957 m) at the hillside of the Taurus Mountains, north of Serik (Antalya city) in the Mediterranean Region, and reachs from the source point to the south by continuously and discontinuous stream forms the Mediterranean Sea in Belek area. The aim of this study is to analyze the drainage characteristics of Acısu Stream by using morphometric methods and to determine the geomorphometric features of the river.in order to provide the data used in the study, screen digitization was performed with Arc Map 10.5 software on map maps of 1: 25.000 scale O26a1, O26a4, N26d3, N26d4 topographers.the data used in the study were digitized with Arc Map 10.5 software from the maps on the topography of the O26a1, O26a4, N26d3, N26d4 and 1: 25.000 scale.then morphometric index formulas were used to determine drainage density, drainage frequency, bifurcation stage, stream length analysis, stream longitudinal profile and streamed SL index values.as a result of the study, the drainage density of Acısu Stream with dantritic and damaged drainage network and 5 stage bifurcation was found to be 1.13 and drainage frequency was 0.88.Field studies were organised in the region and when the results were analyzed with map analysis, the following results were obtained. The bifurcation stage, drainage density and frequency of the river have been developed under the control of the geological and geomorphological characteristics of the area.when a total evaluation is made with the results of morphometric index values and longitudinal profile curve; It is observed that the stream is not in the equilibrium profile, it is in the young structure and the erosion and accumulation activities are continuing. Key Words: Acısu Stream, Morphometric Index, Drainage Characteristics, Morphometry, Serik 1. GİRİŞ Son yıllarda geliştirilen Coğrafi Bilgi Sistemleri yazılımları akarsu havzaları ve akarsuların drenaj ağı özelliklerinin sayısal değerler ve ölçülebilir şekilde analiz edilmesine imkân sunmaktadır. Bu durum akarsu havzalarının ve akarsuların coğrafi özelliklerinin daha iyi şekilde incelenmesini sağlamakla birlikte çalışmalarda elde edilen bulguların güvenirlik ve geçerliliğinin artmasına kaktı yapmaktadır. Morfometri konulu çalışmalar dünya literatürüne (Strahler, 1954; 1957; Hack, 1973; (Western, Finlayson ve MacMahon, 1997; Mayer, 1990) çalışmalarıyla girmiştir. Türkiye literatüründen genel örnekler vermek gerekirse (Turoğlu, 1997; Cürebal, 2004; Yıldırım ve Karadoğan, 2011; Cürebal ve Erginal, 2007; Poyraz, Taşkın ve Keleş, 2011; Avcı ve Günek, 2015; Özşahin, 2015; Fural, 2016; Avcı ve Sunkar, 2017) yaptıkları çalışmalarda akarsu havzalarının morfometrik özelliklerini analiz etmiştir. Acısu havzasının drenaj özelliklerinin morfometrik indislerle analiz edildiği bu çalışma 4 bölümden oluşmaktadır. İlk bölümde inceleme alanının konumu, amaç ve kapsam, materyal ve metot başlıkları ele alınarak kavramsal çerçeve oluşturulmuştur. İkinci bölümde sahanın drenaj özellikleri ve morfometrisini etkileyen coğrafi özellikleri incelenmiştir. Akarsuyun drenaj özelliklerinin çeşitli morfometrik indisler ile analiz edildiği üçüncü bölümün ardından elde edilen tüm bulguların değerlendirildiği sonuç bölümüne geçilerek çalışma sonlandırılmıştır. 1.1. İnceleme Alanının Konumu İnceleme alanı olarak seçilen saha Türkiye nin güneyinde Akdeniz bölgesi sınırları içerisinde yer alan Acısu Çayı havzasıdır. Acısu Çayı Serik ilçe merkezinin kuzeyinde Toros dağları eteklerinde Akkayrak Tepe (957 m) güney kesiminde yer alan karstik kaynaklardan doğmakta, güneye doğru sürekli süreksiz yan kolları bünyesine katarak Serik
Acısu Çayı nın (Serik-Antalya) Drenaj Özelliklerinin Morfometrik Analizi 543 ilçesine bağlı olan Belek beldesinde Akdeniz e ulaşmaktadır (Şekil 1). Şekil 1: İnceleme Alanının Lokasyon Haritası 1.2. Amaç ve Kapsam Bu çalışmanın amacı Acısu Çayı nın drenaj özelliklerini morfometrik yöntemler kullanarak analiz etmek ve akarsuyun günümüzdeki morfometrik özelliklerini kazanmasına neden olan coğrafi faktörleri belirlemektir. Çalışma kapsamında Acısı Çayı nın drenaj yoğunluğu, drenaj sıklığı, çatallanma evresi, akarsu uzunluk analizi, akarsuyun boyuna profili ve akarsu SL indeks değerleri analizleri gerçekleştirilmiştir. 1.3. Materyal ve Metot Çalışmada kullanılan verilerin temininde 1:25.000 ölçekli O26a1, O26a4, N26d3, N26d4 topografta haritası paftaları kullanılmıştır. Topografya paftalarına Arc Gıs 10.5 yazılımı kullanılarak ekran sayısallaştırması uygulanmış böylece akarsu ağı, yükselti basamakları, yerleşme, tepe, karstik kaynak verileri elde edilmiştir. Veri temimi işlemleri sonrasında inceleme alanının lokasyon, jeoloji, jeomorfoloji haritaları Arc Gıs 10.5 yazılımı kullanılarak yapılmıştır. Ardından akarsuyun morfometrik analizlerine başlanmış ve bu kapsamda metin içerisinde belirtilen ilgili formüller uygulanarak drenaj yoğunluğu, drenaj sıklığı, çatallanma evresi, akarsu uzunluk analizi, akarsuyun boyuna profili ve akarsu SL indeks değerleri analizleri gerçekleştirilmiştir. Analiz sonuçlarından elde edilen bulgular arazi çalışması verileri, mevcut literatür ve kişisel bilgiler ışığında değerlendirilerek çalışmanın sonuç bölümüne aktarılmıştır. 2. DRENAJ ÖZELLİKLERİNİ ET- KİLEYEN COĞRAFİ ÖZELLİKLER Çalışmanın bu bölümünde akarsuyun drenaj ağı özelliklerini etkileyen coğrafi özellikler incelenmiştir. Sahanın litolojik özellikleri jeoloji başlığı altında, yükselti ve eğim özellikleri ise jeomorfoloji başlığı altında detaylandırılmıştır. 2.1. Jeoloji İnceleme alanı olarak seçilen Acısu Çayı havzasının ana litolojik yapısını alüvyon ve çamurtaşı istifleri oluşturmaktadır. Acısu Çayı nın ağız kısmından kaynak kısmına doğru güney kuzey doğrultusunda bir değerlendirme yapıldığında havzanın en güneyi
544 Şakir Fural Akdeniz e komşu olan nokta kumullar ile kaplıdır. Bu noktadan kuzeye doğru geniş bir alüvyal örtü ve alüvyal örtü içerisinde yer yer çamurtaşı adacıkları yer almaktadır. Jeomorfolojik yapı olarak Serik ovasına karşılık gelen bu düzlük sahanın daha kuzeyinde hafif eğimli bir topografya üzerinde çamurtaşları yüzeylenmiş durumdadır (Ardos, 1985). Çamurtaşı istiflerinin daha kuzeyinde havza sınırını oluşturan tepelere kadar olan saha kireçtaşı, konglomera, melanj, bazalt ve bazı volkanik sedimanlar ile kaplıdır (Şekil 2). İnceleme alanının jeolojik özellikleri ve buna bağlı olarak gelişen geçirimli yapısı akarsuyun drenaj tipi, drenaj yoğunluğu, drenaj sıklığı gibi morfometrik özelliklerini etkilemektedir. Sahanın jeolojik özellikleri havzanın kuzeyinde çamurtaşı, kireçtaşı, konlomera, melanj ve volkanik kayaçlar üzerinde dantritik drenaj ağının oluşmasında rol oynamıştır. Ancak daha güneye inilip alüvyal dolgu sahasına geçildiğinde akarsuya süreksiz yan kolların katılmadığı gözlemlenmektedir. Bu durum elbette yükselti, eğim ve jeomorfoloji ile de ilgilidir ancak zemin geçirimliliğini denetleten ana unsur litolojik özelliklerdir. İnceleme alanının hâkim litolojisi olan alüvyon ve çamurtaşının geçirimli yapısı özellikle Serik Ovası üzerinde drenaj yoğunluğu ve sıklığının düşmesinde önemli rol oynamıştır. 2.2. Jeomorfoloji İnceleme alanı olarak seçilen sahada akarsuyun morfometirk özelliklerini etkileyen temel jeomorfolojik unsurlar yükselti ve eğim değerleridir. Acısu Çayı havzasının ana jeomorfolojik birimlerini ova ve dağlık alanlar oluşturmaktadır. Akdeniz kıyısından kuzeye doğru 35 km lik yatay mesafede uzanan Serik Ovası ani bir yükselme ve yüksek eğim değerleri ile Toroslar ın uzantısı olan Harman Tepe, Karakaya Tepe, Bozkaya Tepe, Kızıltepe ve Kocain Tepe tarafından kesintiye uğratılmaktadır (Şekil 3). Bahsi geçen tepelik alanlardan Kocain Tepe nin güney eteklerinden kaynağını alan Acısu Çayı tepelik alanda dantritik drenaj ağı oluşturmakla birlikte Kocain Tepe ve Hacıkayası Tepe nin güneyinde havzanın en yüksek drenaj yoğunluğu ve sıklığı değerlerine ulaştığı noktaları teşkil etmektedir. Tepelik alandan güneye doğru Serik Ovası na geçildiğinde bu noktada zeminin litolojik özelliklerinin değişmesi ve eğim değerlerinin de azalmasına bağlı olarak akarsuyun drenaj yoğunluğu ve sıklığı aniden düşmekte ve bozuk drenaj ağlarına rastlanmaktadır (Chorley ve Schumm, 1984). Acısu Çayı havzasında eğim değerleri drenaj tipi, drenaj yoğunluğu ve sıklığını denetleyen bir diğer önemli parametredir. Havza sınırları içerisinde eğim ova kısmını oluşturan güney kısımdan kuzeye doğru aniden ve keskin hatlar ile artmaktadır (Şekil 4). Havzanın büyük bir bölümünü % 0 2 arasındaki düz ve düze yakın alanlar ile % 2 6 arasındaki hafif eğimli alanlar oluşturmaktadır. Bu kısımlar jeomorfolojik olarak Serik Ovası na tekabül etmekle birlikte akarsuyun mendereslenme yaparak aktığı, drenaj yoğunluğu ve sıklığının minimum düzeye indiği yerlerdir. Havzada Pınarcık Köyü nün kuzeyindeki tepelerin yamaçlarında % 6 12 aralığına çıkan eğim değerleri orta derecede eğimli alanları oluştururken tepe zirvelerinde % 12 18 aralığındaki eğim değerleri çok dik eğimli bölgeleri oluşturmaktadır. Bu noktalarda zeminin geçirimliliğinin de azalmasıyla birlikte drenaj yoğunluğu ve sıklığı artmıştır. Havzanın sarp arazileri ise Bozkaya Tepe, Harman Tepe ve Ardıçlı tepe çevresinde toplanmıştır. Bahsi geçen sarp arazilerde de tıpkı düz ve düze yakın arazilerde olduğu gibi drenaj yoğunluğu ve sıklığı minimum düzeydedir.
Acısu Çayı nın (Serik-Antalya) Drenaj Özelliklerinin Morfometrik Analizi 545 Foto 1: Acısu Çayı nın Kaynağını Aldığı Akkayrak Tepe nin Bozyer den Görünümü Foto 2: Acısu Çayı nın güneyindeki kumul alanlar, akarsuyun üzerinde aktığı Serik Ovası ve daha kuzeydeki dağlık alanların güneyden görünümü 1 1 Resim 2 ve Resim 3 Titanic Deluxe Golf Belek Otel tarafından çekilen drone görüntülerinden alıntıdır. Erişim linki: https://www.google.com/search?q=serik+ovası&tbm=isch&tbs=rimg
546 Şakir Fural Şekil 2: İnceleme Alanının Litolojik Özellikleri
Acısu Çayı nın (Serik-Antalya) Drenaj Özelliklerinin Morfometrik Analizi 547 Şekil 3: İnceleme Alanının Yükselti Basamakları Haritası 3. DRENAJ ÖZELLİKLERİNİN MORFOMETRİK ANALİZİ Çalışmanın bu bölümünde drenaj yoğunluğu, drenaj sıklığı, akarsu uzunluk analizi, akarsuyun boyuna profili ve akarsuyun taşıma gücünü ölçen SL indeks değerlerinden oluşan bir dizi morfometrik analiz yapılmıştır. 3.1. Drenaj Yoğunluğu Drenaj yoğunluğu akarsuların sürekli ve süreksiz yan kollarının havza içinde ne sıklıkta yayılış gösterdiğinin tespit edilmesi için kullanılan bir morfometrik indis türüdür (Strahler, 1957: 913). Drenaj yoğunluğu akarsuyun sürekli ve süreksiz yan kollarının toplam uzunluğunun havza yüzölçümüne bölünmesi ile hesaplanır (Fural, 2016: 69).
548 Şakir Fural Şekil 4: İnceleme Alanının Eğim Haritası Çalışma kapsamında yapılan hesaplamalara göre Acısu Çayı nın sürekli süreksiz kollarının toplam uzunluğu (L) 272 km, havza alanı (S) ise 240 km 2 olarak tespit edilmiştir. Bu değerlere göre: 272 / 240 = 1.13 Hesaplamalar sonucunda elde edilen değer Acısu Çayı havzasının 1 km 2 lik kısmında 1.13 km uzunluğunda akarsu yatağı olduğunu göstermektedir. Acısu Çayı havzasının drenaj yoğunluğunu sahanın jeolojik ve jeomorfolojik özellikleri etkilemektedir. Akarsu kaynağını karstik bir bölgeden almakta ve daha güneyde Serik Ovası kesiminde geçirimli bir yüzey olan alüvyal sahada akmaya devam etmektedir. Bu durum akarsuyun akım, debi ve drenaj tipi üzerinde denetleyici rol oynamaktadır. Çünkü karstik sahalar ve alüvyal ovalar geçirimliliği yüksek yüzeylerden oluşmaktadır (Atalay, 1996: 330).
Acısu Çayı nın (Serik-Antalya) Drenaj Özelliklerinin Morfometrik Analizi 549 Şekil 5: İnceleme Alanının Çizgisel Drenaj Yoğunluğu Haritası Sahanın geçirimliliğinin yüksek olması yağış sularından akışa geçen su miktarını azaltmakla birlikte ırmak tabanından yeraltına sızmayı arttırarak akarsuyun debisini azaltmakta ve bazı sürekli yan kolların süreksiz akarsu özelliği kazanmasına neden olmaktadır (Hoşgören, 2004: 36). Havzanın karstik yapısı geçirimliliği arttırdığı için drenaj ağı ve akım üzerinde olumsuz etkiler yapmasının yanında olumlu etkileri de vardır. Bunlardan en önemlisi akarsuyu besleyen karstik kaynaklardır. 1.25.000 ölçekli topografya haritasından yapılan ölçümlere göre havzada 12 adet karstik kaynak bulunmaktadır. Bahsi geçen karstik kaynaklar akarsuyun düzenli rejim kazanmasını sağlamakla birlikte akım değerlerini dengede tutarak sürekli akarsu kollarının oluşumuna katkı sağlamaktadır. 3.2. Drenaj Sıklığı
550 Şakir Fural Bir akarsuyun drenaj sıklık derecesi, öncelikle akarsuyun oluşumundan itibaren geçen zamanın uzunluğuna daha sonra yağış, sahanın eğim ve geçirimlilik özelliklerine bağlıdır (Cürebal ve Erginal, 2007: 128). Drenaj sıkılığı akarsuyun sürekli ve süreksiz kollarının birim alandan (km 2 ) geçen yatak yoğunluğunu ifade eder. Bu değer harita üzerinde sayılarak bulunabileceği gibi Scheidegger formülü kullanılarak da hesaplanabilir (Strahler, 1954: 4). Bu formüle göre; F = Drenaj yoğunluğunun karesi F = (1.13) 2 0,694 = 0.88 (km 2 de) (D) 2 0,694 ( Sabit Katsayı) Elde edilen değer Acısu havzasının 1 km 2 sinde 0.88 km sıklığında akarsu bulunduğunu göstermektedir. Acısu Çayı havzası için hesaplanan ortalama drenaj sıklığı drenaj yoğunluğunda olduğu gibi havzanın jeolojik ve jeomorfolojik özelliklerine bağlı olarak her yerde eşit olarak dağılmamıştır. Acısu Çayı nın komşu havzası olan Köprü Çayı havzasında yapılan çalışmada havzanın drenaj sıklığı 1.84 km / km 2 olarak tespit edilmiştir (Fural, 2016: 70). Bu değerin Acısu Çayı havzasında neredeyse % 50 oranında azalması sahanın jeolojik, jeomorolojik, havza yüzölçümü ve drenaj ağı özelliklerinden kaynaklanmaktadır. 3.3. Çatallanma Evresi Akarsuyun çatallanma evresi havzanın tektonik hareketlerden ve özellikle akarsu aşındırmasından oluşan dış kuvvetlerden ne şekilde etkilendiğinin tespiti için kullanılan bir indis türüdür (Strahler, 1957: 915). Çatallanma evresi akarsu yataklarının geçtiği sahanın jeomorfolojik özellikleri, litolojik özellikleri, iklim ve yağış rejimi özelliklerinin denetimi altında gelişim gösterir (Cürebal, 2004: 15). Min - Max Çatallanma Evresi Ortalama Uzunluk Uzunluk 1 2 3 4 5 116-1.078 m 820 m 144 120-6.232 m 1.288 m 39 350-20.618 m 5.115 m 13 845-6.368 m 3.299 m 3 35.630 m 35.630 m 1 Tablo 1: Akarsuyun Çatallanma Evreleri Acısu Çayı nın çatallanma evresi incelendiğinde 1. evre çatallanma gösteren 144 yan kol, 2. evre çatallanma gösteren 39, 3. evre 13, 4. evre 3 ve son olarak 5. evre çatallanma gösteren 1 akarsu kolunun varlığı tespit edilmiştir (Şekil 6, Tablo 1). Burada en dikkat çekici fark 1. ve 2. evre çatallanmalar arasındadır. Bu farkın ortaya çıkmasındaki en önemli etken sahanın aniden ve şiddetli bir tektonizmaya uğramasıdır. Yaşanan şiddetli tektonizma sırasında Toroslar yükselmiş ve akarsuyun kaynak kısmında meydana gelen gençleşme nedeniyle 1. evre çatallanma gösteren yeni yan kollar oluşarak sahayı drene etmeye başlamıştır.
Acısu Çayı nın (Serik-Antalya) Drenaj Özelliklerinin Morfometrik Analizi 551 Şekil 6: Akarsuyun Çatallanma Evresi Haritası Sahanın eğim haritası incelendiğinde 1. evre yan kolların yüksek eğimli, 2. evre yan kolların daha az eğimli yerlerden akarken, 3. 4. ve 5. evre çatallanma gösteren yan kolların düşük eğimli arazilerden aktığı görülmektedir. Ortaya çıkan bu durum sahanın jeomorfolojik geçmişini yansıtmakla birlikte günümüzdeki jeomorfolojik durumla da uyumludur. 3.4. Akarsu Uzunluk Analizi Akarsu uzunluk analizi ile akarsuların direk akım mesafesi ve akarsu kollarının gerçek uzunlukları karşılaştırılır. Direkt eğim çizgisi ile akarsuyun gerçek uzunluğu arasındaki mesafe farkının artması akarsuda kancalanmanın ya da mendereslerin arttığını göste-
552 Şakir Fural rir. Direkt eğim çizgisi ve akarsu kollarının gerçek uzunluğu arasındaki mesafe farkının azalması ise genellikle eğimin artıp menderes ve kancalanmanın azaldığını gösterir (Fural, 2016: 74). Acısu Çayı'nın ana kol uzunluğu 46 km dir ancak havzaya güney kuzey doğrultulu direk mesafe çizgisi çekildiğinde kuş uçuşu mesafenin 27 km olduğu görülür. Aradaki 19 km lik mesafe akarsuyun aşağı havzasında eğim değerlerinin azalmasına bağlı olarak çizdiği mendereslerden, yukarı havzada ise tektonizma sonucu yaptığı kancalanmalardan kaynaklanmaktadır. 3.5. Akarsuyun Boyuna Profili Akarsuların boyuna profilleri incelendiğinde havzaların şekillenmesinde tektonizma ve flüvyal süreçlerin ne şekilde etkili olduğu tespit edilebilir. Boyuna profilde görülen dışbükeylikler sahanın tektonizmaya uğrayarak yükseldiğinin, iç bükeylikler ise akarsu ve diğer dış kuvvetler ile aşındırılarak alçaldığının göstergesidir (Keller ve Pinter, 2002: 145). Şekil 7: Akarsuyun Boyuna Profili
Acısu Çayı nın (Serik-Antalya) Drenaj Özelliklerinin Morfometrik Analizi 553 Şekil 8: Akarsuyun Anakol Uzunluk Analizi Haritası 3.6. SL İndeks Değerleri SL indeks değeri akarsu ana kolunun aşındırma gücünü gösteren önemli bir jeomorfometrik indis türüdür. Bu analiz sayesinde akarsuyun ana kolunun havzada aşındırma ve biriktirme eğilimi gösterdiği alanların tespit edilmesi için önemli verilere ulaşılmaktadır.
554 Şakir Fural Şekil 9: Akarsuyun SL İndeks Değerleri Grafiği SL indeks değeri formülü şu şekildedir: SL = Akarsu Boy Gradyan İndeksi ^H = Akarsu Kolunun Yükselti Değişimi (Max. Min. Yükselti) ^L = Akarsu Seğmentinin Uzunluğu (m) ^H / ^L = Kanal Gradyanı L = İndeks Hesaplama Noktası İle Akarsuyun Toplam Uzunluğu Arasındaki Mesafe Farkı (m) SL = ^H / ^L * L Bu formül Acısu Çayı nın ana kolu 5.000 metrelik eşit parçalara ayrılarak uygulanmıştır. SL indeks değerleri indisine göre SL değerlerinin arttığı sahalarda aşındırma, azaldığı sahalarda biriktirme faaliyetleri etkin duruma geçer. Elde edilen veriler incelendiğinde akarsuyun ana kolu boyunca minimum 24, maksimum 1.010 SL değerine ulaşılmıştır. SL değerleri akarsu yatağının yükselti ve eğim değerlerine uygun olarak şekillenmiştir. En düşük SL değerleri akarsuyun ağız kısmında en yüksek SL değeri ise ova kısmından dağlık alana geçilen yamaçlarda görülmüştür. Bu durum Acısu Çayı nın yüksek eğimli dağ yamaçlarından aşındırdığı alüvyal malzemeleri Serik Ovası nda biriktirmeye devam ettiğini göstermektedir. Ayrıca SL değerinin kıyı şeridinden 35 km kuzeyde aniden düşmesi akarsuyun taşıdığı alüvyonların denize ulaşarak kıyı topografyasını etkilemesine engel olmaktadır. Foto 3 4 : Acısu Çayı nın Serik ovası üzerinde aktığı kısımda SL değerleri düşmekte, havzanın kuzey kesiminde artmaktadır. Bu durum taşınan yükün tane boyutundan açıkça anlaşılmaktadır. Havzanın güneyinde ince unsurlu taneler ile alüvyal ova ve plaj oluşurken kuzeyde iri taneli çakılların taşındığı görülmektedir. 4. SONUÇ Çalışma sonucunda elde edilen bulgular değerlendirildiğinde Acısu Çayı nın 5 evre çatallanma gösteren 1.13 drenaj yoğunluğu, 0.88 drenaj sıklığı ile havzasını seyrek derecede drene eden bir akarsu olduğu tespit edilmiştir. Akarsuyun boyuna profili ve çatallanma evreleri birlikte incelendiğinde sahada
Acısu Çayı nın (Serik-Antalya) Drenaj Özelliklerinin Morfometrik Analizi 555 meydana gelen şiddetli bir tektonizmanın havzanın kuzey kesiminde yükselmeye neden olduğu ve bu yükselmenin akarsuyun gençleşmesiyle sonuçlandığı belirlenmiştir. Bu durum boyuna profilin 35. km sinde aniden meydana gelen yükselme ve akarsuyun 1 ve 2. evre çatallanma değerleri arasındaki keskin farktan anlaşılmaktadır. Akarsu uzunluk analizi verileri incelendiğinde anakolun kuş uçusu mesafesi ile gerçek uzunluğu arasındaki farkın neredeyse % 50 seviyesine ulaştığı görülmektedir. Bu fark havzanın alt kısmındaki mendereslenme ve üst kısmındaki teknonik kıvrımlarla ilgilidir. SL indeks değerleri incelendiğinde indek değerlerinin akarsuyun ağız kısmından 35. km ye kadar önemli bir değişim göstermediği görülmekte ancak anakolun 35 40 km arasında SL değerinin aniden 1010 değerlerine çıktığı tespit edilmiştir. Bu fark anakolun belirtilen uzunluk aralığında havzanın dik eğimli tepe yamaçlarından akmasından dolayı kaynaklanmaktadır. Dolayısı ile akarsu yatağı boyunca aşındırma faaliyetlerinin en kuvvetli olduğu nokta burasıdır. Bunun dışında akarsuyun SL değerlerinin kıyıdan 35 km uzaklıkta aniden düşmesi Acısu Çayı tarafından taşınan sedimentlerin denize ulaşmadan Serik Ova sında çökmesine ve bu nedenle kıyı topografyasına etki etmemesine neden olmaktadır. Genel bir değerlendirme yapmak gerekirse Acısu Çayı nın günümüzdeki morfometrik özellikleri havzanın jeoloji, jeomorfoloji, yükselti ve eğim özelliklerinin denetimi altında gerçekleşmiştir. Aşındırma ve biriktirme faaliyetlerinin devam ettiği alt havzası denge profiline yaklaşmış üst havzası ise denge profilinden uzak olan genç akarsu havzasını jeomorfolojik olarak şekillendirmeye devam etmektedir. KAYNAKÇA Ardos, M. (1985). Türkiye Ovaları'nın Jeomorfolojisi. Ankara: Ankara Üniversitesi DTCF Yayınları. Atalay, İ. (1996). Karstification and Karstic Landforms in Turkey. Universitat de les Balears, Spain, 325-334. Avcı, V., & Sunkar, M. (2017). Jeomorfik İndislerle Varto Havzası'nda (Muş) Tektonik Aktivitenin Belirlenmesi. Türk Coğrafya Kurumu 75. Kuruluş Yılı Kongresi Tam Metin Bildiriler Kitabı (s. 730-742). Ankara: Türk Coğrafya Kurumu. Avcı, V., & Günek, H. (2015). Uludere Havzası'nın (Bingöl) Jeomorfolojik Özelliklerinin Belirlenmesinde Morfometrik Analizlerin Kullanımı. Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi(21), 745-766. Chorley, R., Schumm:, & Sugden, D. (1984). Geomorphology, Library of Congress Cataloging Puclication Data. New York. Cürebal, İ. (2004). Madra Çayı'nın Hidrografik Özelliklerine Sayısal Yaklaşım. Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı:11, 11-24. Cürebal, İ., & Erginal, A. E. (2007). Mıhlı Çayı Havzası'nın Jeomorfolojik Özelliklerinin Jeomorfik İndislerle Analizi. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 19, 126-135. Fural, Ş. (2016). Köprü Çayı Havzası'nın Jeomorfolojik Özelliklerinin Morfometrik Yöntemler İle Analizi. Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Coğrafya Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi.
556 Şakir Fural Hack, J. T. (1973). Stream-profile analysis and stream-gradient index. U.S. Geological Survey Journal of Research(1), 421-429. Hoşgören, M. Y. (2004). Hidroğrafya'nın Ana Çizgileri I. İstanbul: Çantay Kitabevi. Keller, E., & Pinter, N. (2002). Active Tectonics Upper Saddle River. New Jersey: Prentice Hall. Mayer, L. (1990). Introduction to Quantitative Geomorphology. New Jersey: Prentice Hall. Özşahin, E. (2015). Hoşköy Deresi Havzası'nın (Tekirdağ) Jeomorfometrik Özellikleri. leri", The Journal of Academic Science Studies(33), 99-120. Poyraz, M., Taşkın:, & Keleş, K. (2011). Morphometric Approach to Geomorphologic Characteristics of Zeytinli Stream Basin. Procedia Social and Behavioral Sciences, 322-330. Strahler. (1954). Statical Analyst in Geomorphich Research. Journal Geology(62), 1-25. Strahler. (1957). Quantitative Analysis of Watershed Geomorphology. Transactions American Geophscial Union, 915-920. Turoğlu, H. (1997). İyidere Havzası'nın Hidrografik Özelliklerine Sayısal Yaklaşım. Türk Coğrafya Dergisi, Sayı:32, 355-364. Western, A. W., Finlayson, B. L., & MacMahon, T. (1997). A method for characterizing longitudinal irregularity in river channels. Geomorphology(21), 39-51. Yıldırım, A., & Karadoğan: (2011). Raman Dağları güneyinde (Dicle Vadisi) morfometrik ve morfotektonik analizler. Dicle Üniversitesi Ziya Gökalp Eğitim Fakültesi Dergisi(16), 154-166. Citation Information/Kaynakça Bilgisi Fural, Ş. (2018). Acısu Çayı nın (Serik-Antalya) Drenaj Özelliklerinin Morfometrik Analizi, Jass Studies-The Journal of Academic Social Science Studies, Doi number:http://dx.doi.org/10.9761/jasss7914, Number: 72 Autumn III 2018, p. 541-556.