AĞAÇ ISLAHINDA VEJETATİF ÜRETİM Prof. Dr. İbrahim TURNA
VEJETATİF YOLLA FİDAN ÜRETİMİ Vejetatif yolla fidan üretme tekniği, süs bitkilerinin yetiştirilmesinde esas olup, çelik, kalem, kök sürgünü, yaprak, yumru ve rizom gibi bitkinin vejetatif organları ile yapılan üretme şeklidir. Vejetatif üretmede bitkisel materyalin genç bireylerden alınması başarıyı arttırmaktadır. Yetiştirilen yeni bitkiler, bu bitki kısmının alındığı ana bitkiye genetik özellikleri bakımından tıpatıp benzer bir bitkidir. Vejetatif yolla üretilip genetik bakımdan aynı özelliklere sahip bireyler topluluğuna KLON adı verilir. Vejetatif üretme materyalinin alındığı orijinal bitkiye yani ana bitkiye ortet (=anaç) böyle bir bitkiden üretilen yeni bireylere (döllere) de ramet denir.
1.1. VEJETATİF ÜRETME ŞEKİLLERİ Vejetatif üretme içinde bir bitkinin gövde, kök veya yaprak kısımlarından tam bir bitki yetiştirilecek şekilde bir üretim söz konusu ise bu üretim şekline Autovejetatif üretme denir. Buna karşılık, bir ana bitkiden alınan aşı kalemi veya tomurcuk bir anaca (altlığa) aşılanarak bundan yeni bir bitki oluşturuluyorsa bu üretim şekline de heterovejetatif üretme denir. Heterovejetatif üretmede anaç veya altlık kısmının geliştirdiği kök ile kalem veya tomurcuk kısmının geliştirdiği toprak üstü kısmı farklı genetik kaynaklı olur.
Gövde Ç Göz Ç. Yumuşak Ç. Yarı odunsu Ç. Sert Ç. Vegetatif Üretme Yöntemleri Autovegetatif Üretme Daldırma ile Ü. Heterovegetatif Ü.(Aşı ile Üretme) Çelikle Ü. Kök Ç. Rizom, Stoma vb. Kalem Aşısı Göz Aşısı Yaprak Ç. Hendek D. Tepe D. Adi D. Hava D. Yanaştırma A. Yarma A. Bindirme A. Kabuk A. Kakma A. T - Aşısı Yama Göz Aşısı
AUTOVEJETATİF ÜRETME YÖNTEMLERİ Autovejetatif üretme denilince akla ilk gelen çelikle üretme yöntemidir. En yaygın olarak kullanılan bu üretim şeklinin dışında, daldırma ile üretme yöntemleri (adi, hava, tepe ve hendek daldırması) ve stomalar, rizomlar, yumrulu kökler gibi bitki parçalarının kullanıldığı yöntemler de autovejetatif üretim yöntemleri içerisinde kalmaktadır.
Çelikle Üretme Koşulları Köklenmeyi Etkileyen iç faktörler 1-Çeliğin alındığı bireyin (ortet) Yaşı Ortetin beslenme durumu Ortetin köklenme yeteneği Köklenmeyi etkileyen dış faktörler Sentetik büyüme maddeleri (IAA, IBA, NAA) Hava ve köklendirme ortamı nemi Hava ve köklendirme ortamı sıcaklığı Işık Köklendirme ortamı
Çelik tipleri A-Sert çelik B-Herdem yeşil sert çelik C-Yaprak çeliği D-Yaprak tomurcuk çeliği E-Kök çeliği
Çelikle Üretme İç faktörler Ortet yaşı köklenmeyi doğrudan etkilemektedir. Genç anaçlardan alınan çeliklerin daha kolay köklendikleri saptanmıştır. Ortetin beslenme durumu köklenmeyi etkileyen diğer bir unsurdur. C/N oranında daha az azot içeren, dolayısıyla daha fazla karbonhidratın depolandığı ve güneşi daha fazla alan kısımlardan alınması doğru olacaktır.
Çelikle Üretme İç Faktörler Ortetin köklenme yeteneğinde ise; köklenme hem ortete bağlı olarak ve hem de çeliğin alındığı konuma bağlı olarak değişir. Kavak, Söğüt, Ardıç, Taxus çok kolay köklenebildikleri halde, Acer rubrum, bazı Betula türleri orta derecede köklenmektedir. Meşelerin çoğu, Ks, Kn, dişbudak ve cevizler çok zor köklenen cinsler olup, aşı ile üretimi tercih edilir.
Çelikle Üretme Dış Faktörler (HORMONLAR) Çeliklerin kolayca köklenmesini sağlamak veya köklenme oranını artırmak için dikim çalışmalarından önce köklenmeyi tahrik eden bazı hormonal maddelerle muamele edilir (IAA; IBA,NAA). Bunlar çözelti halinde hazırlanabildikleri gibi pudra formunda da kullanılmaktadır. Bunlar 20-200-10000 ppm dozda hazırlanabilmektedir (zayıf veya yoğun çözelti). Örn. 1000 ml lik %0.01 dozda IBA sıvı çözelti hazırlamak için 0.1 g (100 mg) IBA tartılarak Alkolde çözündürülür ve 1000 ml saf suyla karıştırılır. Kristalleşmeyi önlemek için birkaç damla amonyum hidroksit damlatılır. Renkli şişede saklanılır.
Kivide perlit ortamında IBA hormonu ile işleme tabi tutularak köklendirilmiş yarı odunsu çelikler
Çelikle Üretme Dış Faktörler Pudra formda hormon hazırlanması için; Örn. %1 lik IBA lı hormonda 1 g (1000 mg) hormon tartılır. Alkol veya Aseton içinde çözündürülür. 99 g pudra tartılır ve çözündürülmüş alkollü hormon pudraya ilave edilir. Pudra tamamen kuruduktan sonra kullanıma hazır hale gelmiş demektir. Hormonla işleme hemen tüm bitkiler olumlu cevap vermektedir.
Çelikle Üretme Dış Faktörler (NEM) Çeliklerin dikiminden sonraki hava ve toprak nemi çok önemlidir. Başlangıçta havanın neminin çok yüksek olması (>%70 veya %90) gerekmektedir. Bu nedenle yeterli düzeyde köklenmiş fidecikler elde edilinceye kadar, köklendirme kasalarının üstü plastik örtülerle kapatılır. Otomatik kontrollü seralarda ise arzulanan nem ve sıcaklık elde edildiğinde üzerlerinin kapatılmasına gerek duyulmaz. (ORTAM SICAKLIĞI) Hava ve ortam sıcaklığında ise; ideal bir köklenme hava sıcaklığına göre yaklaşık 5 C daha sıcak olan köklendirme ortamlarında elde edilmektedir. Buna göre hava sıcaklığı, kullanılan çelik çeşidine ve anaç türe bağlı olarak ortalama 15-25 C olmalıdır.
Çelikle Üretme Dış Faktörler (IŞIK) Çeliklerde köklenme başarısı karbonhidrat içeriği ile direk ilişkilidir. Fotosentezin ışık altında gerçekleşen döneminde, ışığın süresi ve parlaklığı önemlidir. İdeal bir fotosentez için ortamda, direk güneş ışığı yerine difüz ışık olması istenir. Çelikle Üretme Dış Faktörler (Köklendirme ortamı) Köklendirme ortamı olarak toprak, kum, yosun, perlit, vermikülit, talaş, çakıl ve su kullanılır. Türlere göre bu ortamlarda da başarı oranı değişmekle birlikte, perlit ve vermikülit ortamları nemli kalabilen ve havalanması iyi olabilen ortamlardır.
Çeliklerin hazırlandıktan sonra hemen dikilmesi gerekir. Dikim sırasında çeliklerin tahminen yarısı köklendirme ortamına sokulmalıdır. Ya da çeliklerin alt uçları ile kasa veya yastık tabanı arasında en az 2.5-5.0 cm mesafe kalması tavsiye edilmektedir. Kullanılacak aralık mesafe ise, çelikler üzerinde bırakılan yapraklar hemen hemen birbirine değecek şekilde ayarlanır.
Odunsu sert çelik (herdem yeşil) Otsu Çelikler (Perlit ortamı)
Yaprak çelikleri ile üretim (Menekşe)
Yumuşak Çeliklerle üretme Yumuşak çelikler odunsu bitkilerin henüz odunlaşmamış ilkbahar sürgünlerinden hazırlanır. Çeliklerin alım zamanı türe ve yöresel iklim koşullarına göre değişir. En ideal köklenme bir ölçüde bükülmeden kırılabilen, fakat aniden büküldüğünde kırılan, anaç bitkinin tam güneş gören bölgelerindeki orta derece büyüme gösteren dallarından hazırlanan çeliklerde elde edilmektedir. Yeşil çelikler daima yapraklı olarak türlere göre değişmekle beraber, 5-12 cm boyunda, genellikle 2-3 nod içerecek şekilde hazırlanır ve kesim en son boğumun hemen ardından yapılır. Toprağa batırılacak kısımlarda yapraklar uzaklaştırılır.
Yumuşak çelikler tepe tomurcuğu taşıyan baş çelikler şeklinde hazırlanır. Çünkü bu çelikler daha kolay köklenir. Çelik alım zamanı türe göre değişir. Açelya, Weigela, Berberis, Buxus, Crateagus, Lriodendron, Lonicera, Magnolia, Morus, Malus, Alnus, Vaccinium türlerde yaz başında, Rosa ve Hedera her dönem yeşil çelik verebilirler. Yarı odunlaşmış çelikler, yumuşak çeliğe oranla kısmen odunlaşmaya yönelmiş, dolayısıyla bir ölçüde odunlaşmış çeliklerdir. Büyüme mevsiminin sonuna doğru genellikle Ağustos, kısmen Eylül başlarında alınır. Yarı odunsu çelikler 7.5-15.0 cm uzunlukta tepeye yakın kısımlardaki yapraklar bırakılıp, köklendirme ortamına girecek olan kısımlarınkiler uzaklaştırılarak yapılır.
Yarı Odunsu Çeliklerle üretme Herdem yeşil bitkilerde tepe tomurcuğunu taşıyan baş çelik ve taşımayan ayak çelikleri ile üretim söz konusu olabileceği gibi : adi çelik, ökçeli çelik ve dipçikli çelik ile de üretim yapılabilmektedir. Adi çelikler, yalnız o yılın sürgününü içerir. Bunlar da ayak ve baş çeliği olmak üzere iki türlüdür. Ayak çeliği yan tomurcuklardan gelişen sürgünler daha kuvvetli olması nedeniyle baş çeliğine tercih edilmektedir. Her çeliğin boyu 15 18 cm boyunda, üzerinde 3 5 tomurcuk bulunur. Porsuk ve Ardıçlarda bu yöntem kullanılır. Ökçeli çelikler, çeliğin tabanında, 2 yıllık odundan küçük bir kısmı da içerir. Dipçikli çelik ise daha yaşlı dalın 1 2,5 cm uzunluğunda bir parçasını kapsar.
Odunsu (Sert) Çeliklerle üretme Bir yaşında tamamen olgunlaşmış ve odunlaşmış bir başka ifadeyle durgunluk döneminde bulunan sürgünlerden elde edilen gövde çeliklerine sert veya odun çelik denir. Sert çelikler kışın yaprağını döken ve herdem yeşil iğne yapraklı türlerin üretiminde yaygın bir şekilde kullanılır. Genellikle ayak çeliği olarak kullanılan sert çelikler 1 yaşındaki sürgünlerden, üzerinde 3-5 adet göz bulunacak şekilde bir karış uzunlukta veya biraz daha kısa olarak hazırlanır.
Sert çelikler sonbahar sonlarından başlanarak ilkbahar başlangıcına kadar alınabilir. Sonbaharda hazırlanan çelikler 50-100 lük demetler halinde uç kısımları aşağıya gelecek şekilde rutubetli kumda 4-10 C de saklanabilir.
Köklendirme ortamı derin ve entansif bir şekilde işlenmiş, organik madde içeriği yeterli, gübrelenmiş kumlu balçık tekstüründe olmalıdır. Dikim sırasında en az iki göz toprak altında, bir göz toprak üstünde kalmalıdır. Çeliklerin üzeri hafif bir kapatma materyali ile kapatılır.
Kök çelikleriyle üretme Doğal koşullarda kolayca kök sürgünü veren Robinia, Albizzia, Ailantus, Aesculus, Tilia, Titrek kavak, Prunus gibi türlerde köklerden alınan çeliklerle kolayca üretilebilmektedir. Kök çelikleri üzerlerinde 3-5 adet göz bulunacak şekilde 2.5-5.0 cm uzunluğunda hazırlanır. Köklendirme ortamına yatay olarak belli aralıklarla dizilir ve üzerleri 1.0-1.5 cm kalınlıkta kumla örtülür. Sürekli nemli tutulur.
Kök çelikleriyle üretme Yaprak çelikleriyle üretme Yaprak çelikleriyle üretmede ya sadece yaprak ayası yada yaprak sapı ve yaprak ayası birlikte kullanılır.
Yaprak çelikleriyle üretme Üretme ortamı olarak 18-24 C lik bir hava sıcaklığı nemli bir hava, bol ışık, nemli iyi havalanan süzek bir köklenme ortamı istenir. Rex begonya, Peygamber kılıcı, Menekşe, Kauçuk, Kamelya gibi süs bitkilerinde başarıyla uygulanabilmektedir.
Yaprak-tomurcuk çelikleriyle üretme Yaprak ayası+yaprak sapı+koltuk altı tomurcuğu veya Yaprak ayası+yaprak sapı+koltuk altı tomurcuğu ve küçük bir gövde parçasından oluşan çeliklerle yapılan üretme şeklidir. Üretim materyalinin olgunlaşmış olması gerekir. Rhododendron, Diffenbahia, Camelia ve Limonda bu yolla üretim yapılabilir. Dişli kum iyi bir köklendirme ortamıdır. Çelikler köklendirme ortamına, göz yüzeyden 1.0-1.5 cm derinlikte kalacak şekilde yerleştirilir ve üzeri köklendirme ortamı olarak kullanılan karışımla kapatılır.
Daldırma ile Üretme Yöntemleri Adi Daldırma (Kemer) : Anaçtan çıkan dallar bükülüp kavis verilerek sürgün ucu toprak dışında kalacak şekilde toprağa daldırılır. Daldırılan sürgünler 1 yaşında olmalıdır. Manolya gibi türlerde köklenme için 2-3 yıl beklemek gerekir. Daldırma genellikle ilkbahar başında yapılır. Haziran sonlarında da yapılabilir. Corylus, Cornus ve Viburnum da yaz daldırması ile çoğaltılır Adi Daldırma :
Daldırma ile Üretme Yöntemleri Hendek Daldırması :Hendek daldırmasında bir bitki veya dal, açılan hendeğe yatırılır ve çıkan sürgünlerin etrafına toprak doldurularak köklenmeleri sağlanır. Daha sonra anaçtan ayrılan fidanlar ayrı ayrı şaşırtılır. Daldırma amaçlı dikilen fidan toprak yüzüyle 30-45 lik açı yapacak şekilde eğik olarak dikilir. İlkbahar başında ana bitkinin dalları eğilir ve 5-10 cm derinlikte açılan hendeğe yatırılır. Hendek Daldırması :Toprak yüzüne çıkan sürgünler 8-10 cm boya ulaşınca, bu uzunluğun yarısına kadarlık kısım toprakla doldurulur. Kökler toprak içinde kalan kısımlarda oluşur.
Daldırma ile Üretme Yöntemleri Hendek Daldırması
Daldırma ile Üretme Yöntemleri Tepe Daldırması :Sürgünleri kolayca bükülemediği için adi daldırma ile üretilemeyen ancak kök boğazından her yıl çok sayıda sürgün veren leylak, ortanca, frenk üzümü, Corylus, Cornus varyeteleri, Manolya hibritleri, japon ayvası gibi bitkilerde uygulanan bir üretme yöntemidir. Tepe daldırması boğaz doldurma olarak da isimlendirilir. 1 yıl önceden anaç bitkiler dikilir. Yıl içinde üç kez toprakla büyüyen sürgünler doldurulur.
Tepe Daldırması Uygulamada, bir yıl önceden yetiştirilen bitkilerin kök boğazlarının 5 10 cm üstünden gövde kısmı kesilir (C) ve buradan çok sayıda sürgünün çıkması sağlanır. Tekniğine uygun bir üretmeyle bir anaç 15-20 yıl kullanılabilmektedir. Büyüme dönemi sonunda yaprak dökümünü takiben fidanlar ayrılır. Sürgünler ilkbaharda 8 12 cm boya ulaşınca sürgünlerin boğazı kademeli olarak toprakla doldurulur. Köklenme olduktan ve sürgünler belirli bir boya (20 25 cm) ulaştıktan sonra vejetasyon dönemi dışında anaçtan ayrılarak yeni bitkiler elde edilir.
Daldırma ile Üretme Yöntemleri Hava Daldırması : Binlerce yıldan beri dünyanın farklı bölgelerinde uygulanan hava daldırmasında köklenme toprakta değil dal üstünde yani havada olmaktadır. Köklenmesi istenen dallar veya sürgünler uç kısmından 15-20 cm uzaklıktan halkalama, yarma veya çizikleme suretiyle yaralanır. Köklenme 2-3 ayda meydan gelir. Hem açık alan hem de sera koşullarında uygulanabilir.
Diğer Autovejetatif Üretme Yöntemleri Kollarla Üretme : Bitkinin kök boğazındaki bir yaprağın koltuğundan çıkan, toprak yüzeyine yatık olarak büyüyen, üzerinde boğumlar içeren ve bu boğumlardan her birinde yeni bir bitki meydana getiren özelleşmiş gövdeler kol olarak adlandırılır. Kordela, Fregaria, Saxifraga da uygulanır.
Diğer Autovejetatif Üretme Yöntemleri Stolonlarla Üretme : Tepe tomurcuğundan oluşan ince hava sürgünleri stolon olarak isimlendirilir. Bu üretme şeklinde toprak üstü sürgünler 3-5 cm lik küçük parçalara ayrılır ve ihtiyaç duyulan alana, tohum eker gibi serpilerek ekilir. Bermuda çimi güney bölgelerimizdeki sıcak kurak yörelerimizde yaygın bir şekilde kullanılır. Stolonlar toprakla temasa geçtiklerinde yeni bitkiyi oluştururlar. Rizomlarla Üretme : Toprak altında veya üstünde toprağa paralel olarak büyüyen, silindire benzer görünümde, besin maddelerinin depolandığı, ince ve uzun, etli gövde ve dallar rizom olarak isimlendirilir. Nodlardan çıkan büyüme konileri toprak üstü kısımlarını, nodların alt kısımlarındaki adventif tomurcuklardan çıkan kökler ise bitkinin toprak altı kısımlarını meydana getirir.
Diğer Autovejetatif Üretme Yöntemleri Etli veya Yumru Köklerle Üretme :Yumru kökler kış başlangıcında sökülür ve birkaç gün kurutulduktan sonra uygun şartlarda (4-10 C) talaş, kuru yosun veya yonga içinde saklanarak, ilkbaharda parçalara ayrılarak ayrı ayrı dikilir. Cyclamen yumru köklü üretime örnek olarak verilebilir.