10 ARKEOLOJİ VE MİMARİ MİRAS 10.1 GİRİŞ

10 ARKEOLOJİ VE MİMARİ MİRAS 10.1 GİRİŞ Bu bölümde, Projenin Faz 1 ve Faz 2 bölümlerindeki inşaat ve işletme aşamalarının, kara ve denizaltında bulunan arkeolojik alanlar ile mezar ve binalar gibi yerüstü tarihi yapılar üzerindeki olası etkilerinden oluşan kültür mirası üzerindeki etkileri ele alınmaktadır. Arkeolojik alanlar üzerindeki en önemli etki, otoyolun inşaatı sırasında doğrudan fiziksel etkiler yoluyla olması beklenmektedir. Mimari miras açısından ise, otoyol inşaatı sırasındaki potansiyel fiziksel ihlaller ile otoyolun inşaatı ve işletme aşamalarında araç trafiği nedeniyle oluşan titreşimden kaynaklanan hasar olasılığı söz konusudur. Değerlendirmenin asıl odak noktasını, karada bulunan kültürel miras varlıkları oluşturmaktadır, ancak İzmit Körfezi geçişinde sualtı arkeolojisi üzerindeki olası etkilerle ilgili kısa bir değerlendirme de Kısım 10.9 da sunulmaktadır. 10.2 BİLGİ KAYNAKLARI VE YÖNTEMLER 10.2.1 Mevcut Durum Çalışmaları Mevcut durum çalışmaları üç ana ögeden oluşmuştur: 1) masabaşı araştırmaları; 2) keşif amaçlı saha ziyareti; ve 3) arkeolojik potansiyel modelleme çalışması. Bu mevcut durum araştırmaları, bir risk yönetim aracı olarak ve arkeolojik ekibi tarafından Projenin Faz 1 ve Faz 2 bölümlerindeki inşaat ve işletme aşamalarında kullanılacaktır. Araştırmalar öncelikli olarak Batı Anadolu bölgesinde geniş bir kapsamda tanımlanmış olan çalışma alanında yer alan bilinen karasal arkeolojik alanlarını hedef almıştır. Bu geniş alanla ilgili olarak yapılan ilk literatür incelemesi sonrasında çalışmaların ana hedefi, otoyolun merkez hattının her iki yanındaki 1 km lik bölge ile tanımlanan 2-km genişliğindeki bir çalışma koridoru ile aynı hizada merkezlenen 200 m lik daha dar bir Proje koridoruna kaymıştır. Birbiriyle iç içe durumdaki bu iki koridorun, kültürel miras üzerindeki olası etkiler ve bunların azaltılmasını ele alma konusunda uygun çalışma alanı olduğuna karar verilmiştir. Söz konusu değerlendirmeler, Türk ve Amerika Birleşik Devletleri (ABD) merkezli ERM danışmanlık ekibinin ortak çabasıyla gerçekleştirilmiştir. Ekibin Türk üyeleri şu uzmanlardan oluşmaktadır: Ayşe Didem Özger-Bayvas, - Kültürel Miras Yönetimi; Doç.Dr. Şevket Dönmez - Protohistorya/Ön Asya Arkeolojisi; ve Doç.Dr. Hasan Ferudun Özgümüş Geç Bizans/Ortaçağ Dönemi. ERM nin ABD merkezli ekip üyeleri ise şu uzmanlardan oluşmaktadır: 10-1

Dr. Emlen Myers - Kültürel Miras Yönetimi; Christopher Polglase, MA Kültürel Miras Yönetimi; Dr. Douglas Park Arkeolojik Jeo-uzamsal Yöntemler/CBS; ve Elizabeth Bunnen Araştırma Desteği. 10.2.2 Masa Başı Çalışmalar Masa başı çalışmalarının ana hedefi, Proje alanının kültürel tarihini gözden geçirmek ve kapsamlı bir şekilde tanımlanmış olan çalışma alanı içerisinde ve 2 km ve 200 m lik koridorlarda yer alan halihazırda bilinen sit alanlarını belirlemekti. Bu çalışmaların ikincil bir hedefi de, Proje koridorunun henüz bilinmeyen, keşfedilmemiş arkeolojik alanları içerme potansiyelini niteliksel açıdan değerlendirmekti. Masabaşı çalışmasının, arkeolojik potansiyeli Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS) tabanlı bir öngörü modeline bağlı olarak değerlendirmesi ile, nin gelecekteki arkeolojik çalışmalarına bilgi sağlaması planlanmıştır. Masa başı çalışmaları; devlet kurumları, veri tabanları, arkeolojik ve tarihi literatür, tarihi ve topografik haritalar, hava fotoğrafları ve uydu görüntülerinden gerekli bilgilerin toplanmasının ve analizinin yanı sıra Türk ve uluslararası çapta uzman ve diğer bilgi sahibi kişilerle yapılan görüşmeleri içermiştir. Arkeoloji ekibi (Ekip), İzmir de, Sardes Arkeoloji Projesi nin geçmişteki katılımcıları ve şu anki Merkezi (İç) Lidya Arkeoloji Yüzey Araştırmaları (CLAS) Ortak-Direktörleri olan Dr. Chris Roosevelt ve Dr. Christina Luke ile görüşmüştür. Adı geçen ikinci proje, Otoyolun 4. Kesiminde Proje koridorunun güneyde üçte birini çevreleyen bir alana yönelik uzun-süreli bir arkeolojik keşif projesidir. Ekip, yer isimlerinin listesini Türkiye Cumhuriyeti Kültür ve Turizm Bakanlığı internet sitesinden erişilen, ilgili Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulları (bundan böyle Koruma Kurulları olarak anılacaktır) listelerinden edinmiştir. Masa başı çalışmaları sırasında başvurulan diğer kaynaklar, internet üzerinden ve Türkiye ile ABD deki arşiv, araştırma enstitüleri, kütüphaneler, müzeler ve üniversitelerden belirlenmiştir. Masa çalışmaları sırasında belirlenen referans listesi Ek N-1 de verilmektedir. Masa başı çalışmalarından şu sonuçlar elde edilmiştir: 1) geniş çalışma alanında 900 ün üzerinde bilinen arkeolojik alandan oluşan bir liste; 2) Batı Anadolu daki kültürel içerik; ve 3) referans listesi. Çalışma alanında tespit edilen yerlerin hepsi; alanın tipi, tarihi, kültürel bağlantısı, bulunduğu yer ve diğer ayrıntılarının özetiyle birlikte Ek N-2 de verilmektedir. Çalışma sırasında tespit edilen yerler Ek N-3 deki haritalar üzerinde gösterilmektedir. 10.2.3 Saha Çalışmaları Masa başı çalışmalarının ardından, yapılan kaynakça taramasında güzergâh içerisinde ya da yakınlarında olduğu tespit edilen alanların yerinde kontrolü, çalışma alanındaki saha koşullarının birinci elden anlaşılması ve kaynakça taramaları sırasında rastlanmayan olası yeni alanların keşfedilmesi amacıyla ERM ekibi tarafından 2010 ve 2011 de saha gözlem çalışmaları gerçekleştirilmiştir. Mevcut süre içerisinde ekip, önceden kayıt altına alınan bazı alanların yerlerinin doğrulanması ve arkeolojik potansiyelinin genel bir 10-2

değerlendirmesini yapmak amacıyla çalışma koridorunun seçilen bölümlerinde yüzey gözlem çalışmaları yapmıştır. Bu çalışmalarda, intrusif yöntemler kullanılmamış ve herhangi bir insan eliyle yapılmış malzeme toplanmamıştır. Saha çalışması, 3 7 Aralık 2010 tarihleri arasında Türkiye ve ABD den 3-4 uzman arkeoloğun katılımıyla gerçekleştirilmiştir. Otoyol güzergâhının belirlenen son şeklini gözden geçirmek amacıyla, 13 Ekim 2011 tarihinde ek bir saha ziyareti yapılmıştır. Ekip üyeleri, masa başı çalışmaları sırasında tespit edilen alanların listesini kullanarak, uydu görüntülerine aktarılan sayısal mesafe (güzergâh kilometre bilgisi) verileri ile birlikte bir dizi 1:25,000 ölçekli basılı harita kullanarak günlük çalışma planı yapmıştır. Saha planlama sürecinde, Proje güzergâhını kesen ya da söz konusu güzergâha yaklaşan ve bağlantı yollarıyla erişilebilen bilinen arkeolojik alanlar tespit edilmiştir. Günlük program oluşturulduktan sonra, ekip çalışma alanına doğru yola çıkarak, koridorda seçilen erişim noktalarına ulaşmak amacıyla basılı harita ve araç-içi GPS ile dolaşmıştır. Her bir erişim noktasına ulaşıldığında, alan yürüyerek taranmaya başlanmıştır. Ziyaret edilen her bilinen alanda ve çalışma sırasında belirlenen yeni alanlarda, yer ve genel saha koşulları gözlenmiştir. Karşılaşılan yüzey kalıntıları not alınmış, yeri belirlenmiş ve yerinde bırakılmıştır. Yere ait koordinatlar, araçtan sökülüp dolaşılan yerlere taşınan araç-içi GPS ile alınmıştır. Veriler, bir sonraki günün yüzey araştırmasını planlamadan önce akşamları gözden geçirilerek organize edilmiştir. Altı günlük saha çalışması sırasında arkeolojik potansiyeli değerlendirebilmek amacıyla, ekip Otoyol un Kesim I, II ve III ü boyunca yer alan örnek bağlantı noktalarını ziyaret edebilmiştir. Otoyol un Kesim IV ü, masa başı çalışmaları sırasında bu kesim için önemli miktarda nispeten yüksek nitelikli veri elde edilmesi nedeniyle ziyaret edilmemiştir. Ekip, saha çalışması sırasında toplamda 49 arkeolojik alanı ziyaret etmiş, masa başı çalışmaları sırasında tespit edilen 9 alanla ilgili bilgi toplamış ve saha çalışması sırasında keşfedilen 4 yeni alanla ilgili verileri kaydetmiştir. Genel saha kapsamı açısından bakıldığında, ekibin Proje güzergâh ının %5 ine yakın bir kısmında hızlı bir keşif çalışması yaptığı tahmin edilmektedir., 2011 yılı Ekim ayında Faz 1 çalışmalarının başlaması ile birlikte, tüm güzergâhın kapsamlı bir arkeolojik saha araştırmasını yapmak üzere bir Türk arkeolojik çalışmalar yüklenicisi (REGIO) ile anlaşmıştır.. Bu ÇSED Raporunun giriş kısmında belirtildiği üzere, 30 Kasım 2011 tarihinden sonra toplanan veriler Proje nin etkilerinin analizinde kullanılmamıştır. REGIO tarafından yapılan çalışmaların bulguları, bu ÇSED Raporundan ayrı bir tamamlayıcı doküman hazırlanarak sunulacaktır. 10.2.4 Arkeolojik Potansiyelin Modellemesi Proje alanında daha önce iki arkeolojik keşif projesi yürütülmüştür (Kesim IV te). Ancak, güzergâhın ve genel anlamda Batı Anadolu nun büyük bir kısmında kapsamlı arkeolojik araştırma yapılmamıştır. Bu alandaki saha çalışmaları ağırlıklı olarak, korunmuş mimari temeller ve/veya yüzyıl veya binyıllarca süren uzun süreli yerleşme bulgusu veren höyükler gibi belirgin yüzey özellikleri nedeniyle kolayca anlaşılan büyük alanlardan birkaçında yapılan uzun süreli kazı üzerinde yoğunlaşmıştır. Tespit edilmiş, ancak henüz araştırılmamış olan alanların büyük bir çoğunluğu tümülüs mezar ya da 10-3

yüksekliği 1-2 metre ile 10 metrenin üzerinde değişen toprak höyüklerin varlığına dayanarak saptanmıştır. Başka bir deyişle, bu alanların, yüksekliklerinin çevrelerindeki coğrafyaya göre daha yüksek olması sonucunda saptanarak kayıt altına alınmış olması olasıdır. Batı Anadolu arkeolojisiyle ilgili olarak yapılan masa başı çalışmaları sırasında saptanan yaklaşık 900 alanın yarısından fazlası tümülüs olarak tanımlanmıştır. Masa başı ve saha araştırmaları sırasında toplanan bilgiler, Proje alanının önemli bölümünün keşfedilmemiş arkeolojik alan potansiyelinin orta ya da yüksek olduğunu ortaya koymaktadır. Bu saptamayı destekleyen etkenler şunlardır: 1) Proje güzergâhı geçmişte sayısız sosyal ve kültürel gelişimi barındırmış, kültürel açıdan zengin bir alana hizmet eden binlerce yıldır kullanımda olan doğal bir ulaşım koridorundan geçmektedir; 2) Alanda bilinen çok sayıda tümülüs vardır ancak bilinen konaklama yeri azdır; bu da köy, kasaba ve diğer yerleşim alanları dahil daha bunlarla ilgili konaklama yerlerinin bulunacağına işaret etmektedir; 3) Alandaki bilinen yer envanteri, şimdiye kadar yapılan oldukça sınırlı kapsamlı yüzey araştırmalarından elde edilmiştir. Bu durum, daha fazla araştırmanın daha fazla yer keşfedilmesini sağlayacağını ortaya koymaktadır. Ekip, koridor boyunca arkeolojik potansiyeli daha iyi anlamak ve arkeolojik alan içerme olasılığı olan bölgelerde ileride yapılacak olan arkeoloji araştırmaları ve koruma çabalarına yardımcı olmak amacıyla, çalışma koridoru boyunca CBS tabanlı bir arkeolojik potansiyel modeli geliştirmiştir. Bu model ile ilgili ayrıntılar Ek N-3 de verilmektedir. Özetle, model tarih öncesi yerleşimcileri bilinen arkeolojik alanlara çeken belli başlı etkenlerin neler olabileceğini belirlemek amacıyla, bu alanların çevresel koşullarının özelliklerini ortaya koymakla başlamıştır. Dikkate alınan etkenlere örnek olarak nispeten düz ve iyi sulanan alanlar, zengin tarım alanları, suyun mevcut olması ve ilk ve tarih öncesi ulaşım ağlarına erişim sayılabilir. Kurulu arkeolojik/jeo-uzamsal yöntemlerin (1) takip edildiği modelde, Batı Anadolu nun tümünü çevreleyen geniş bir çalışma alanında 500 m lik bloklardan oluşan alanların arkeolojik potansiyelini değerlendirmek üzere, bilinen yerlerin etrafındaki alanların uydu görüntüleri ve CBS platformuyla birlikte yirminin üzerinde coğrafi değişken puanı kullanılmıştır. Çıkan sonuç ile bloklar en yüksekten en düşüğe doğru sıralanmıştır. Sıralamada en yüksek yerde olan bloklar, bilinmeyen arkeolojik alan içerme olasılığı en yüksek olan bloklardır, en alt sıralarda olanlar ise en düşük olasılığa sahip olanlardır. 90. yüzdelik dilimde yer alan bloklar (yani, Batı Anadolu daki tüm blokların ilk %10 u) yüksek potansiyel olarak tanımlanmıştır. 70. ile 90. yüzdelik dilim aralığında yer alan bloklar ise (yani, blokların bir sonraki en yüksek %20 si) orta potansiyel olarak tanımlanmıştır. Geriye kalan blokların ise düşük potansiyel olduğu düşünülmektedir (2). Daha sonra bu bilgiler, çalışma koridoru (1) H. Kamermans, M. van Leusen ve P. Verhagen (2010) Archaeological Prediction and Risk Management, Leiden University Press, Leiden, Hollanda ve Lonnie Wescott,Joe Brandon (2000), Practical Applications of GIS for Archaeologists: A Predictive Modelling Toolkit, Taylor and Francis, Londra (2) CBS de her bir 500 m lik kare blok, daha sonra yürüyerek yapılacak olan keşife referans sağlayacak, UTM bazlı koordinat sistemine dayalı olan merkez noktasıyla belirlenir. 10-4

boyunca yer alan farklı arkeolojik potansiyeline sahip alanları gösteren haritalar oluşturmada kullanılmıştır. Elde edilen sonuçlar konuyla ilgili 15 haritada Ek N-3 de sunulmakta olup, Bölüm 10.4.4 de özet olarak verilmektedir. Bu çeşit modeller, arkeolojik alanların nerede bulunacağını kesin olarak belirlemez. Daha çok, geniş ve istatistiksel açıdan güvenilir arkeolojik dokuları kullanarak, ne tip bölgelerde az veya çok arkeolojik alanın olabileceğini anlatırlar. Bu tip bir yaklaşımda, tipik doğruluk aralığı yüksek ve orta blokların (çalışma alanının %30 u) %60-80 oranında arkeolojik alan içermesi şeklindedir. 10.2.5 Değerlendirme Metodolojisi Arkeolojik alanlar ve yer üstü tarihi yapılar üzerindeki etkilerin önemi, etkinin fiziksel boyutu ve etkilenen alanın önemi göz önünde bulundurularak değerlendirilmektedir. Bu ÇSED kapsamında; etkinin fiziksel boyutu, arkeolojik alanların Otoyol koridoruna yakınlığına bağlı olarak tahmin edilmiştir: 200 m lik koridorda bulunan alanların büyük oranda doğrudan etkiye maruz kalabileceği düşünülmektedir; 200 m lik koridorun dışında, ama 2 km lik koridorun içinde kalan alanların doğrudan etkilenme olasılığı daha düşüktür, ancak bu alanlar bazı inşaat işleri nedeniyle (örn. kademelendirme veya ulaşım yolu inşaatı) doğrudan düşük oranda etki ya da ortamları üzerinde düşük-orta derecede dolaylı etki yaşayabilirler. Bilinen alanların hassasiyeti, bu alanların koruma statüsü tarafından gösterilen kültürel ve bilimsel önemine göre belirlenmektedir. Türk kanunlarına göre (Bkz. Bölüm 10.3), 20. yüzyıl öncesi arkeolojik alanların hepsi koruma altındadır. Arkeolojik alanların belirlenip araştırıldığı yerlerde; bu alanların bilimsel ve kültürel önemi, 1., 2. ya da 3. dereceden sit alanı olarak ve önemli özelliklere bağlı olarak tanımlanmış koruma bölgeleri (mevcut ve bilindiği takdirde) olarak ifade edilmektedir (koruma kanunlarıyla ilgili ek bilgi bölüm 10.3.1 de verilmektedir). Bu alanlar üzerindeki etkilerin önemi, alanın güzergâha yakınlığı ve alanın koruma derecesi göz önünde bulundurularak değerlendirilmektedir. Öte yandan, birçok alanda koruma derecesi henüz oluşturulmamıştır. Bu alanlar, Türk kanunlarına göre koruma altındadır ve bu alanlar üzerindeki etkilerin önemli olduğu (önem derecesi bu aşamada belirlenememesine rağmen) göz önünde bulundurulmalıdır. Bu gibi durumlarda; alanın Projeden etkilenmesi muhtemel ise, alanın önemini ve uygun bir etki azaltma stratejisi belirlemek amacıyla daha fazla arkeolojik araştırma yapılması gerekebilir (Bkz. Bölüm 10.7). Henüz bilinmeyen yani keşfedilmemiş alanlar üzerindeki önemli etki potansiyeli, CBS modeli kullanılarak çalışma koridorunun arkeolojik potansiyeline dayanarak tahmin edilmiştir., bu sonuçları, uygun 10-5

görüldüğü takdirde, Proje nin inşaat öncesi ve inşaat aşamalarında arkeolojik çalışmaları bilgilendirmek için kullanabilir. 10.2.6 Çalışmanın Sınırlamaları Bir alandaki arkeolojik kaynakları kesin bir şekilde anlamanın en iyi yolu, yoğun bir arkeolojik saha araştırmasının ardından intrüsif örnekleme ve detaylı bir kazı programı yürütmektir. Bu tip müdahale içeren bir arkeoloji programı, büyük ölçekli lineer projeler için nadiren mümkündür, arkeologlar ve proje planlayıcıları tipik olarak kısmi ya da sınırlı verilere sahip olma güçlüğü yaşamakta, yerin altında bulunan ve son analizde yerel anlamda benzersiz ve çoğunlukla bir nevi kendine özgü bir varlığın özellikleri konusunda tahmin yürütmeye çalışmaktadır. Bu çalışmada da aynı sıkıntıyla karşılaşılmıştır. Bütün bu sınırlamalara rağmen, ÇSED raporu yazar ekibi mevcut değerlendirmenin genel bulgularının sağlam olduğuna inanmaktadır. Veri sınırlamalarıyla ilgili daha ayrıntılı bilgi Ek N-4 de verilmektedir. 10.3 YASAL VE İDARİ ÇERÇEVE 10.3.1 Ulusal Mevzuat Genel Türkiye Cumhuriyeti Anayasası nda (1982) açıkça ifade edildiği gibi, Kültür ve Turizm Bakanlığı Türkiye deki kültürel mirasın ulusal düzeyde korunmasından sorumlu kurumdur. Bakanlık içerisinde, kültürel ve doğal varlıkların korunması ve onarılmasının yanı sıra kültürel mirası etkileyen arazi kullanımı ve mekansal planlamayla ilgili talepleri inceleme ve karar alma sorumluluğu, Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu na verilmiştir. Yüksek Kurul a, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü destek vermektedir. Bölgesel düzeyde ise, ilgili yetki sınırları içerisinde kalan kültürel mirasın korunmasından Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından atanan Koruma Bölge Kurulları sorumludur. Bu sorumluluklar arasında şunlar yer alır: (i) Bakanlık tarafından saptanan ya da Genel Müdürlük tarafından belirlenmesi istenen kültürel ve doğal mirasın kayıt altına alınması; (ii) korunacak kültürel ve doğal mirasın sınıflandırılması; (iii) arazi kullanım planları ve bunlar üzerinde yapılan değişikliklerin incelenmesi ve bunlarla ilgili karar verilmesi; (iv) kültürel mirası etkileyen projelerin onaylanması ve bu proje uygulamalarının denetlenmesi; ve (v) kültürel ve doğal miras alanları için koruma alanlarının belirlenmesi. Kuzeyden güneye doğru konuyla ilgili Koruma Bölge Kurulları (ve bunlara karşılık gelen yaklaşık otoyol mesafeleri) şunlardır: Kocaeli Koruma Bölge Kurulu: Sorumluluk Alanı: Kocaeli, Sakarya, Yalova, Düzce, Yaklaşık KM Aralığı: Başlangıç KM 171 Bursa Koruma Bölge Kurulu: Sorumluluk Alanı: Bursa, Balıkesir, Yaklaşık KM Aralığı: KM 171-261 İzmir II Numaralı Koruma Bölge Kurulu: Sorumluluk Alanı: İzmir (Aliağa, Bayındır, Beydağ, Bergama, Dikili, Foça, Kemalpaşa, Kınık, Kiraz, Menemen, Ödemiş, Tire, Torbalı) ve Manisa, Yaklaşık KM Aralığı: KM 261-371 10-6

İzmir I Numaralı Koruma Bölge Kurulu: Sorumluluk Alanı: İzmir (Balçova, Bornova, Buca, Çiğli, Gaziemir, Güzelbahçe, Karşıyaka, Konak, Narlıdere, Çeşme, Karaburun, Menderes, Seferihisar, Urla), Yaklaşık KM Aralığı: KM371-377 (Son) Özet olarak, kültürel mirasın korunması ulusal düzeyde kanunlarla düzenlenmiştir, ancak bölgesel düzeyde Koruma Kurulları tarafından yürütülmektedir. Korunan kaynakların resmi listeleri Koruma Kurulları tarafından bölgesel düzeyde tutulmakta olup, kaynaklara ait ulusal düzeyde bir envanter bulunmamaktadır. Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu Türkiye deki arkeolojik ve kültürel kaynakların korunması ve saklanması, başlıca 23 Temmuz 1983 tarihli Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu (Kanun No. 2863) ile ele alınmaktadır. 2863 No.lu kanun, önemli terim ve kavramların yasal tanımlarını oluşturmakta, korunması gereken taşınır ve taşınmaz kültür ve tabiat varlıklarını tanımlamakta, bu varlıkları korumak için alınacak önlemlerin çerçevesini çizmekte ve karar verme ve diğer bağlantılı faaliyetlerle ilgili rol ve sorumlulukları belirlemektedir. Kanunda yer alan önemli terim ve kavramlar şunlardır: Kültür varlıkları - tarih öncesi ve tarihi devirlere ait bilim, kültür, din ve güzel sanatlarla ilgili bulunan veya tarih öncesi ya da tarihi devirlerde sosyal yaşama konu olmuş bilimsel ve kültürel açıdan özgün değer taşıyan yer üstünde, yer altında veya su altındaki bütün taşınır ve taşınmaz varlıklardır; Tabiat varlıkları jeolojik devirlerle, tarih öncesi ve tarihi devirlere ait olup ender bulunmaları veya özellikleri ve güzellikleri bakımından korunması gerekli, yer üstünde, yer altında veya su altında bulunan değerlerdir; Sit - tarih öncesinden günümüze kadar gelen çeşitli medeniyetlerin ürünü olup, yaşadıkları devirlerin sosyal, ekonomik, mimari ve benzeri özelliklerini yansıtan kent ve kent kalıntıları, kültür varlıklarının yoğun olarak bulunduğu sosyal yaşama konu olmuş veya önemli tarihi hadiselerin cereyan ettiği yerler ve tespiti yapılmış tabiat özellikleri ile korunması gerekli alanlardır; ve Koruma alanları - taşınmaz kültür ve tabiat varlıklarının muhafazaları veya tarihi çevre içinde korunmalarında etkinlik taşıyan korunması zorunlu olan alanlardır. 2863 No.lu kanun aşağıdakiler için yasal koruma çerçevesi oluşturmaktadır: (i) Korunması gerekli tabiat varlıkları ile 19. yüzyıl sonuna kadar yapılmış taşınmazlar; (ii) Belirlenen tarihten sonra yapılmış olup önem ve özellikleri bakımından Kültür ve Turizm Bakanlığı nca korunmalarında gerek görülen her tür taşınmaz; (iii) Sit alanı içinde bulunan taşınmaz kültür varlıkları; (iv) Milli tarihimizdeki önemleri sebebiyle zaman kavramı ve tescil söz konusu olmaksızın Milli Mücadele ve Türkiye Cumhuriyeti nin kuruluşunda büyük 10-7

tarihi olaylara sahne olmuş binalar ve tespit edilecek alanlar ile Mustafa Kemal ATATÜRK tarafından kullanılmış evler. 2863 No.lu kanun kapsamında yasal koruma özelliği taşıyan tüm doğal ve kültürel varlıklar- bilinen varlıklar ve henüz keşfedilmemiş olanlar dahil devlet malı sayılmaktadır. Koruma Bölge Kurulları na, kendi bölge sınırları içinde yer alan ve yasal olarak korunan doğal ve kültürel varlıkların yeterli derecede korunmasını sağlama sorumluluğu verilmiştir, bu sorumluluk Koruma Alanları nın sınırlarının belirlenmesi ve söz konusu Koruma Alanları nda yürütülen faaliyetlerin düzenlenmesinden oluşmaktadır. Koruma Kurulları, Koruma Alanları dahilinde inşaat, onarım çalışması, tesisat, sondaj, kısmen veya tamamen yıkma, kazı veya benzeri işlerden oluşan fiziksel müdahaleleri onaylama veya reddetme yetkisine sahiptir. Koruma Kurulları nın emir/yasaklama ve/veya 2863 No.lu kanunun hükümlerinin ihlalinde bulunan herhangi bir taraf ağır para cezasına çarptırılır. İlke Kararı (1) - Karar No. 658 5 Kasım 1999 tarihli bu karar, arkeolojik alanların değerlendirilme ve sınıflandırılmasını belirlemekte ve sınıflandırılan her bir kategori için koruma ve kullanma koşullarını açıklamaktadır. Arkeolojik alanın belirli özelliklerini ve öneminin yanı sıra sit alanının bulunduğu yerdeki koruma/kullanma koşullarını göz önünde bulunduran sınıflandırma sistemi üç ana dereceden oluşmaktadır: I. Derece, II. Derece ve III. Derece. Bu üç derecenin her birinde koruma ve kullanma koşulları şunlardır: I. Derece Arkeolojik Sit: En yüksek düzeyde koruma. Bu alanlar keşfedildikleri durumda korunmak zorundadır ve bunların korunmasını amaçlayan bilimsel çalışmalar dışında kullanılmaları ya da üzerlerinde değişiklik yapılması mümkün değildir. Bunların, Koruma Alanları içerisinde herhangi bir imar ve kazı faaliyetinde (bilimsel bir çalışmanın parçası olarak yapılan kazılar hariç) bulunulması yasaktır. Devlet yetkilileri tarafından gerekli olduğu düşünülen altyapı geliştirme projeleri (resmi ve özel kurumlar tarafından yapılan) müze yönetimi ve (varsa) kazı başkanı tarafından onaylanmalıdır. II. Derece Arkeolojik Sit: İkinci derece yüksek koruma. Bu alanlar keşfedildikleri durumda korunmak zorundadır ve bunların korunmasını amaçlayan bilimsel çalışmalar dışında kullanılmaları ya da üzerlerinde değişiklik yapılması mümkün değildir. Koruma Alanları içerisindeki her tür imar, kazı ve diğer fiziksel müdahalelerle ilgili kurallar Koruma Kurulları tarafından oluşturulur. Yeni yapılaşmaya izin verilmez, ancak mevcut yapılar üzerinde Koruma Kurulları nın oluşturduğu standartlara uygun olarak basit bakım çalışması yapılabilir. III. Derece Arkeolojik Sit (2) : En düşük düzeyde koruma. Bu sit alanları mümkün olduğunca korunmalıdır. Koruma Kurulları imar, kazı ve diğer (1) Temel kararlar kanunların ağırlığını yüklenmezler. Daha çok Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu direktifleri olarak iş görürler ve Bölge Koruma Kurulları na yönlendirme yaparlar. Eğer Bölge Koruma Kurulu, temel karara ters bir karar alırsa Yüksek Kurul, Bölge Koruma Kurulu nu temel kararlara uygun düzeltici adımları atması için yönlendirebilir. (2) Türk kanunlarında yakın tarihte yapılan değişikliklerle bu koruma kategorisinin kaldırıldığı anlaşılmaktadır. Daha önce III. derece olarak belirlenen sit alanları artık II. derece sit alanı olarak koruma altına alınmıştır. 10-8

fiziksel müdahalelerle ilgili kuralları sit alanına göre oluşturur. Hasarın azaltılmasına yönelik önlemlerin göz önünde bulundurulması gerekir. İlke Kararı - Karar No. 664 5 Kasım 1999 tarihli bu karar, herhangi bir Koruma Alanı nın bitişiğinde yer alan parsellerde uygulanacak olan arazi kullanımı sınırlamalarıyla ilgilidir. İlgili Koruma Kurulu ndan gerekli izin alınmadıkça söz konusu bitişik parsellerde tesis ve başka tipte fiziksel müdahalede bulunulması yasaktır. Bu arazi kullanım kısıtlamaları kapsamı, Bölge Koruma Kurulları tarafından kararlaştırılmaktadır. İlke Kararı Karar No. 666 5 Kasım 1999 tarihli bu karar, kültürel açıdan önemli değeri ve/veya özel doğal yapısı, ölçüleri ve özellikleri nedeniyle anıt olarak belirlenen ağaçların korunmasıyla ilgilidir. Anıt olarak belirlenen her tür ağaç, 2863 sayılı Kanun uyarınca korunur. Bir ağacı anıt olarak belirleme yetkisi, anıt listesini aşağıdakilere göre belirleyebilecek olan Koruma Bölge Kurulları na aittir: Önemli bir tarihi ya da kültürel olayla ilgisi olan yerli ve yabancı ağaç türleri; Önemli estetik ya da maddi değere sahip ağaçlar; Aynı türdeki ağaçlardan fiziksel görünüm, yapı ya da özellik(ler) açısından farklılık gösteren ağaçlar; İlgili uzman ve kurumlardan onay alınarak endemik veya nesli tükenmeye yakın olarak listelenen ağaçlar; ve Kent dokusunu tamamlayan ve kent imajına etkisi olan ağaçlar. İlke Kararı - Karar No. 702 15 Nisan 1999 tarihli bu karar, 2683 sayılı Kanun ile korunan ve kent dokusunun genel bütünlüğüne/önemine katkıda bulunan, arkeolojik varlıklara sahip kent alanları olarak tanımlanan kentsel arkeolojik sit alanlarının korunma/kullanılmasıyla ilgilidir. Bunların uygun bir şekilde korunmasının sağlanması ve bu varlıkların kamu tarafından kullanımı/erişimin düzenlenmesi için özel planlama gereklidir. Milli Parklar Kanunu 11 Ağustos 1983 tarihli Milli Parklar Kanunu (2873 sayılı Kanun); milli park, tabiat anıtları (ağaçlar dahil), tabiatı koruma alanları ve diğer tipte koruma alanlarının belirlenmesiyle ilgili esasları düzenler ve her bir alanın koruma ve yönetilmesi için gereken önlemleri belirler. 10.3.2 Uluslararası Yönergelere ve Standartlara Genel Bakış 2006 yılında yayımlanan Uluslararası Finans Kurumu (IFC) Performans Standardı 8 (PS) gibi projeye uygulanabilme olasılığı olan uluslararası kültürel miras ile ilgili yönergeler, kültürel mirasın şimdiki ve ilerideki kuşaklar için önemini kabul ederek, UNESCO nun Dünya Kültürel ve Doğal Mirasının 10-9

Korunmasına İlişkin Sözleşme ve bu sözleşmenin Somut Olmayan Mirasın Korunması Sözleşmesi tarafından oluşturulan genel kuralları kullanmaktadır. Mevcut Projeyle ilgili genel amaçlar şunlardır: uluslararası finansman sağlanan projelerde kültürel mirasın korunmasını desteklemek; kültürel mirası proje çalışmalarının olumsuz etkilerinden korumak; ve mümkün olan durumlarda kültürel miras bilinci ve değeri kazandırmak. Yukarıda bahsi geçen kılavuzda tanımlandığı şekliyle kültürel miras; arkeolojik alanlar, tarihi binalar (münferit/izole olanlar ve semtlerde bulunanlar), mezarlıklar ile geleneksel anlamda tarihi, kültürel ya da dini amaçla yapılan yerleri içermektedir. Geleneksel inançla ilişkili yerler ve yapılar da aşağıda tanımlandığı şekilde, Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası (EBRD) gereklilikleri uyarınca, korunan kültürel miras olarak değerlendirilecektir. IFC PS 8 in en çok dikkat çeken koşulları şunlardır: yerel yetkililerle koordinasyon içerisinde ve proje alanında yaşayanların yanı sıra bilim insanları, tarihçi ve diğer akademisyenler gibi ulusal ve uluslararası paydaşların da katkısıyla ÇSED süreci aracılığıyla kültürel miras üzerinde etkilerden kaçınmak ve bu etkileri en aza indirgemek; kültürel mirasın kurtarılması ya da çıkarılması gerektiğinde etkilerinden kaçınmak için mevcut en iyi yöntemi kullanmak; ve inşaat sırasında arkeolojik varlıklarla karşılaşılması beklenebilecek olan projelerde Rastlantısal Bulgular Prosedürünü kullanmak. Yürürlükte bulunan ulusal ve uluslararası kültürel miras mevzuatı ile ilgili bir özet Ek C de verilmektedir. EBRD nin 8. Performans Koşulu nda tanımlandığı üzere, Somut Olmayan Kültürel Miras, Proje tarafından korunan kültürel miras olarak kabul edilecektir. Somut Olmayan Kültürel Miras, bir halk ya da bölgeyi farklı kılan ve toplumsal açıdan birbirlerine bağlayan gelenek, görenek ve inançları ifade etmektedir. Somut Olmayan Kültürel Miras, yaşayan topluluklarda yer alır ve çağdaş dünyaya dayanan bir öneme sahiptir. Somut Olmayan Kültürel Miras değeri olan yerleşmeler; tarihi anıtlar, arkeolojik yerleşmeler ve tarihi alanlar gibi geleneksel kültürel miras biçimlerine sahip olabileceği gibi flora, fauna ve özel ekolojik bölgeler gibi özel doğa niteliklerine de sahip olabilir. Bu nedenle, Somut Olmayan Kültürel Miras ın uygun bir şekilde ele alınması sosyal, çevresel ve kültürel miras uzmanlarının yöntem ve uzmanlıklarını gerektirmektedir. Somut Olmayan Kültürel Miras ın önemi azımsanamaz. Somut Olmayan Kültürel Miras, çoğunlukla bir halkın etnik ve kültürel kimliğinin temelini oluşturur; yazılı olmayan yerel diller bunun başlıca örneğini oluşturmaktadır. Somut Olmayan Kültürel Miras tamamen manevi olabilir (örn. dil, öyküler, şarkılar, vb...), ancak sıklıkla insan yapımı yapılar veya doğal güzellikler gibi taşınamaz özelliklerin yanı sıra, yaşayan bir kültürün kullandığı objeler gibi taşınabilen fiziksel bir yönü de vardır. Örneğin, bir halk tarafından kuşaklar boyunca tekrar tekrar anlatılan yerel bir öykü belli bir kasaba ya da arazide yer alan bir özellikle ilgili olabilir. Bu durumda, taşınamaz manevi 10-10

özelliğin Somut Olmayan Kültürel Miras ı besleyen bir yönü olabilir. Bu yüzden, fiziksel özelliğe verilecek maddi bir zarar, söz konusu grubun kimliğini ya da yer duygusunu tehlikeye sokabilir veya azaltabilir. Somut kültürel mirasın (kilise, tapınak ve arkeolojik alanlar gibi) hem geleneksel bir kültürel miras bileşeni hem de Somut Olmayan Kültürel Miras bileşeni olabilir. Örneğin, bir cami ya da mezarlığın sanat tarihi açısından değeri olabilir, ancak aynı zamanda uzun süren bir geleneksel yerel kullanımı ve önemi olabilir (Somut Olmayan Kültürel Miras değeri). Camiyi kullanan yerel halk, bilimsel çalışma yapan sanat tarihçilerine nazaran tipik olarak camiye olan ilgilerini korumada daha az yeterlidir. Aynı şekilde, somut ve taşınmaz kültürel mirasın (tarihi binalar ve arkeolojik alanlar) yasalarla korunması, yasal olarak nispeten daha yeni bir olgu olan Somut Olmayan Kültürel Miras a göre daha yerleşmiştir. Sonuç olarak, diğer kültürel miras ile birlikte korunması için Somut Olmayan Kültürel Miras a önem verilecektir. Yukarıda belirtildiği gibi, IFC PS 8 ve EBRD PR 8 koşulları, kültürel miras üzerindeki etkilerin, sağlam ve geniş kapsamlı bir toplum katılımını içeren ÇSED süreci yoluyla belirlenmesi ve yönetilmesi gerektiğini vurgulamaktadır. Bu da, uygun görüldüğü şekilde, akademik ve yasal alanlara ait olanlara ek olarak, kültürel mirasın geleneksel ve teknik olmayan yerel kullanımları ve gerekliliklerine vurgu yapmaktadır. Bu durum, uluslararası kültürel miras gerekliliklerinin başka herhangi bir yönünden daha çok, Türk Miras Kanunu dahil birçok ulusal miras kanunundan ayrı ve farklı özellik taşımaktadır. 10.4 MEVCUT ORTAM 10.4.1 Kültürel İçerik Karadeniz ile Akdeniz arasında uzanan Türkiye, Asya ile Avrupa arasında bir kara köprüsü ve doğal bir ulaşım rotası oluşturmaktadır. Ayrıca, tarım ve maden yönünden zengin bir ülke olup, Ortadoğu da ilk tarımsal ve yerleşik yaşamın geliştiği Verimli Hilal in kuzeybatısında yer almaktadır. Türkiye nin Batı Anadolu bölgesi tarih boyunca Lidyalılar, Persler, Yunanlılar, Romalılar, Bizanslılar, Anadolu Selçukluları ve Osmanlılar gibi birçok uygarlığa ev sahipliği yapmıştır. Bu bölgenin uygar yaşam biçimlerinin erken gelişimine katkısı ve Doğu ile Batı arasında fikir, mal ve insan geçişlerine maruz kalması zengin ve değişik bir kültürel örüntü yaratmıştır. Gebze - İzmir Otoyol Projesi nin geçtiği bölge de, Batı Anadolu nun doğal kuzey-güney ulaşım koridoru olarak, Türkiye nin bu tarihinden nasibini almıştır. Tablo 10.1 Anadolu ve çevresindeki bölgelerdeki tarihi ve kültürel gelişmelere ait bir zaman çizelgesini göstermekte olup, Batı Anadolu da bu dönemlerin çoğuna ait tarihi buluntular yer almaktadır. Kültürel içerikle ilgili daha ayrıntılı bir inceleme Ek N-5 de ve arkeoloji konusunda daha ayrıntılı bir rapor Ek N-6 da verilmektedir. Tablo 10.1 Türkiye nin Tarih ve Tarih Öncesi Dönemleriyle İlgili Kısa Bir Kronoloji Tarih Dönem İyi Bilinen Yerleşim ve Şehir Örnekleri Tarihi ve Sosyoekonomik Özellikler MÖ 300,000 Paleolitik Karain, Yarımburgaz Yiyecek toplama; taş aletlere dayalı. 10-11

Tarih Dönem İyi Bilinen Yerleşim ve Şehir Örnekleri Tarihi ve Sosyoekonomik Özellikler 9,000 Mezolitik mağarası, Beldibi mağaraları MÖ 10,000 3,000 Neolitik Kalkolitik Çatalhöyük Yiyecek üretiminin başlangıcı; doğal bakır kullanımı. MÖ 3,000 1,200 Tunç Çağı Hitit Başkenti Hattuşa Schlieman ın Troyası (Hisarlık) MÖ 1,700 lerde Hititler; sosyal hiyerarşide artış; bronz teknolojisi; yaygın savaşlar; Yunanistan daki Miken uygarlığı ile bağlantı. MÖ 1,200 547 Demir Çağ Sardes, Gordion MÖ 750 de Frigler (Orta Anadolu); MÖ 700 de Lidyalılar (Batı Anadolu); doğuda Urartu Krallığı; savaşçılar için tepe biçiminde mezar (tümülüs) yapımı MÖ 547 MS 467 Klasik Dönem Troia, Ephesus, Assos, Iassos, Pergamon, Byzantium Anadolu nun Persler tarafından işgali; Klasik ve Helenistik Yunan yayılması ve Roma İmparatorluğu nun egemenliği. 467 1453 Bizans Dönemi Konstantinopol Roma İmparatorluğu Roma nın yıkılmasından sonra başkentini Konstantinopol de (önceki Byzantium) kurar; Araplar Anadolu ya girer; Selçuk Türkleri Anadolu ya girer; Anadolu da İslamiyet yayılır. 1453 1922 Osmanlı Dönemi Bursa, Edirne, İstanbul Türklerin Konstantinopol ü fethi. 1922 - günümüz Modern Dönem İstanbul, İzmir Laik reformlar ve modern Türk devletinin kurulması. 10.4.2 Bildirilen Karasal Kültürel Miras Alanları Masa başı çalışmaları ve saha araştırmaları sırasında belirlenen, Otoyolun etki alanındaki bilinen kültürel miras alanları, aşağıda Otoyolun güzergâhına (ve Fazına) göre verilmektedir. Söz konusu alanlar, arkeolojik ve yer üstü veya mimari miras alanlarını kapsamaktadır. Birçok alanın yeri ve sınırları tam olarak tanımlanmamıştır ve çoğu sahanın teyit edilmesi gerekmektedir (1). Bu nedenle, yapılan değerlendirmede, hangi alanların 2 km lik ve 200 m lik koridorlarda yer aldığı ile ilgili verilen kararlarda temkinli bir yaklaşım sergilenmiştir, ve çoğu durumda alanları dahil etme yönünde karar verilmiştir. Bu nedenle, çalışma alanında ve Proje koridorlarında gerçekten yer alan bilinen kaynak/alan sayısı, karasal teyit sonrasında azaltılabilir. Koruma alanları ile diğer bilinen alanların yerleri Şekil 10.1 ve Şekil 10.2 deki haritalarda verilmektedir. (1) Bu tür yerlerin kritik parametrelerini oluşturmak amacıyla otoyol inşaatının başlamasından önce saha araştırmaları yapılacaktır. 10-12

Şekil 10.1 Koruma Dereceleri Belli Olan Belirlenmiş Alanlar* Tercüme Şekil 10.1 Famous Archaeological Sites - Ünlü/İyi Bilinen Arkeolojik Alan Modern City - Modern Şehir Archeological Sites in Corridor - Koridordaki Arkeolojik Alan Assigned Levels of protection: 1 st Degree 2 nd Degree - Atanan Korunma Derecesi - Birinci derece - İkinci Derece *Not: Kesim I Faz 1,, Kesim II, III ve IV ise Faz 2 yi temsil etmektedir. 10-13

Şekil 10.2 Koruma Dereceleri Belli Olmayan Belirlenmiş Alanlar* Tercüme Şekil 10.2 Famous Archaeological Sites - Ünlü/İyi Bilinen Arkeolojik Alan Modern City - Modern Şehir Archeological Sites in Corridor - Koridordaki Arkeolojik Alan No Assigned Level of protection Unprotected - Atanmamış Korunma Derecesi - Korunmasız *Not: Kesim I Faz 1 i,, Kesim II, III ve IV ise Faz 2 yi temsil etmektedir. Faz 1 - Kesim I:Gebze ile İzmit Güney Kavşağı arası Proje güzergâh ının Faz 1 Kesim I i, Gebze ilçesi ve Yalova ilinden geçerek, Gebze ile İzmit Güney Kavşağı (yaklaşık KM 0-58+152 ) arasında yer almaktadır. Bu kesim, Marmara Denizi nin doğu ucunun kuzey ve güney kıyılarını içeren, doğuda klasik Frigya ya kadar uzanan antik Bitinya bölgesinin büyük kısmından geçmektedir. Bu alan, özellikle Hellenistik, Osmanlı dönemi mirası ve arkeolojik açıdan hassas bir alan olan şimdiki Dil İskelesi nin (İzmit 10-14

Körfezi nde Körfez Köprüsü nün kuzey yamacındaki liman kasabası) bulunduğu antik Libyssa kentinin yeri olarak bilinmektedir. Libyssa, Kartacalı Komutan Hannibal ın öldüğü yer olarak dikkat çekmektedir (Gebze de Hannibal in bir Mezar Anıtı bulunmaktadır). Libyssa nın yeri tam olarak bilinmediğinden şu aşamada Projeden etkilenip etkilenmeyeceğini anlamak mümkün değildir. Mevcut durum çalışmaları sırasında bu kesimde 2 km lik koridor içerisinde toplam dokuz (9) adet bilinen kültürel miras alanı saptanmış olup, bunların listesi Tablo 10.2 de verilmektedir. Bu alanlardan yıldız işareti (*) ile belirtilen beşi, 200 m lik koridor içinde yer almaktadır ve bir tanesi, Helenopolis/Drepanon, II. Derece koruma alanı olarak tanımlanmıştır (diğerleri koruma altında değildir). Bu kesimde güzergâh güzergâh boyunca yer alan sit alanlarının hepsinde arkeolojik unsurlar bulunmaktadır, yedisinde (7) yer üstü ya da mimari miras unsurları yer almakta, sonuncusu bir cami, bir mezarlık ve yıkıntı halindeki bir Bizans yapısından oluşmaktadır. İki km lik koridorun dışında yerleşik bulunan Karadere Köyü yle bağlantılı iki alan daha saptanmıştır, ancak bu alanların tam yerleri bilinmemektedir, bu yüzden etkilenebilirler. Bu alanların yerleri arkeolojik araştırma sırasında doğrulanacaktır. Bu alanlar şunlardır: Çobankale Kale Kalıntıları (Karadere Köyü-Altınova İlçesi); Çobankale Kaya Anıtı (Karadere Köyü-Altınova İlçesi): III. Derece arkeolojik sit alanı. Tablo 10.2 2 km lik Çalışma Koridoru İçerisinde Yer Alan Bilinen Kültürel Miras Alanları- Kesim I No. (Bkz. Ek N-2) Alan Kodu (Bkz. Ek N-2) Alanın Adı Alanın Tipi UTM Koordinatları (D, K) Koruma Derecesi Mesafe KM 1* CH-859 Helenopolis Eski yerleşme 711523 4510187 10+000 2* CH-868 (Harita 1) Helenopolis Drepanon Arkeolojik alan 711695 451879 II.derece 9+000 3* Hersek Mezarlığı Mezarlık 711516 4511203 -- 9+000 4* CH-870 (Harita 1) Hersekzade Ahmet Paşa Cami Cami 711478 4511077 -- 9+000 5 CH-871 (Harita 1) Çavuşçiftliği Köyü Mezarlığı Mezarlık 709135 4506548 -- 15+000 6 CH-872 (Harita 1) Tavşanlı Köyü Mezarlığı Mezarlık 707029 4504160 -- 18+000 7 CH-873 (Harita 1) Kılıç Köyü Mezarlığı Mezarlık 702798 4500875 -- 24+000 8* CH-896 (Harita 1) Tavşanlı Bizans Kalıntıları Mezarlık 706168 4504534 -- 18+500 9* CH-897 (Harita 1) Kılıç Köyü Civarındaki Hassas Alan Arkeolojik alan 701748 4500955 -- 25+000 *200 m lik proje koridoru içinde yer alan alanları gösterir 10-15

Bazı alan numaraları ana listeye daha sonraki bir tarihte eklendiğinden sıra takip etmeyebilir. Faz 2 Kesim II: İznik Güney Kavşağı ve Bursa Arası Proje güzergâhının Faz 2-Kesim II si, Bursa İli sınırları içerisinde Orhangazi ile Bursa arasındadır (yaklaşık KM 58+152 82+727). Bu kesim, antik Bitinya ve Misya nın güney kesiminden geçmektedir. Misya, Bitinya nın güneyi ve batısında, antik Lidya nın ise tam kuzeyinde yer alır. Bu kesim, antik Bitinya kentlerinden Kios ve Basilinopolis ile Osmanlı başkenti Bursa yı kapsamaktadır. Bu kısımda güzergâh boyunca yer alan varlıklar arasında Osmanlı mezarları ile arkeolojik kazıların devam ettiği tarih öncesi 1. derece arkeoloji sit alanı Ilıpınar bulunmaktadır. Mevcut durum çalışmaları sırasında Kesim II de toplam yedi (7) adet kültürel miras alanı saptanmış olup, bunların listesi Tablo 10.3 de verilmektedir. Bu alanların dördü (4) 1. derece sit alanlarıdır, üç (3) tanesi 200 m lik koridorun içinde yer almaktadır. 200 m lik koridorda sınıflandırılmamış iki (2) alan daha bulunmaktadır. Bu kesimde güzergâh boyunca yer alan alanların hepsinde arkeolojik unsurlar bulunmakta olup, bunların ikisinde (2) yer üstü ya da mezarlık şeklinde mimari miras unsurları yer almaktadır. Bu kesim, Ankara da bulunan British Institute tarafından daha önce araştırılan ve yayını yapılan tarih öncesinden önemli bir 1. Derece arkeolojik sit alanı olan Hacılar Tepe yi kapsamaktadır. Hacılar Tepe alanınından geçişi engellemek için güzergâhta değişiklik yapılmıştır (Alan 13/CH-898). Tablo 10.3 2 km lik Çalışma Koridoru İçerisinde Yer Alan Bilinen Kültürel Miras Alanları Kesim II No. (Bkz. Ek N-2) 10 Alan Kodu (Bkz. Ek N- 2) CH-875 (Harita 2) Alanın Adı Alanın Tipi UTM Koordinatları (D, K) Koruma Derecesi Ilıpınar Höyüğü Arkeolojik alan 695721 4482343 I.Derece 50+000 Mesafe KM 11 CH-876 (Harita 2) Basilinopolis Arkeolojik alan 693970 4481561 1.Derece 52+000 12 CH-877 (Harita 2) Çeltikçi Köyü Mezarlığı Mezarlık 693849 4481553 -- 53+000 13* 14* 15* 16* CH-898 (Harita 2) CH-899 (Harita 2) CH-900 (Harita 2) CH-902 (Harita 4) Hacılar Tepe Arkeolojik alan 695586 4481783 I.Derece 51+000 Dağınık Buluntu Yeri Arkeolojik alan 692100 4480009 I.Derece 55+000 Kios Arkeolojik alan 683448 4476586 II.Derece 64+000 Tepecik Höyük Mezarlık 681051 4472384 -- 70+000 * Proje nin 200 m lik koridoru içerisinde yer alan alanları gösterir. Bazı alan numaraları ana listeye daha sonraki bir tarihte eklendiğinden sıra takip etmeyebilir. Faz 2 - Kesim III: Bursa ve Balıkesir arası Proje güzergâhının Faz 2-Kesim III ü, Balıkesir İli sınırları içerisinde Bursa ile Balıkesir illeri arasında (yaklaşık KM 109+640 231+519), antik İyonya nın 10-16

batısı ile Lidya nın kuzeyinde uzanmaktadır. Bu kesimde yer alan önemli kültürel miras, antik tümülüs ya da mezar tepeleri, Osmanlı mezarları ve Aktopraklık arkeolojik höyük alanıdır. Aktopraklık yerleşim alanında (bu Proje nin çalışma alanı dışında kalmaktadır) kazılara devam edilmektedir. Mevcut durum çalışmaları sırasında Kesim III te toplam on iki (12) kültürel miras alanı saptanmış olup, bunların listesi Tablo 10.4 de verilmektedir. Bu alanların biri 1. derece, biri de 2. derece sit alanıdır. Alanların hepsi arkeolojik varlık içermektedir; bunların altısında (6) ayrıca çoğunluğu mezar olan yer üstü ya da mimari miras unsuru bulunmaktadır. Alanların yedisinin (7) 200 m lik koridor içinde yer almaktadır. Bu ÇSED Raporu için daha önce yapılan çalışmalarda, aşağıdaki KM lerde yol güzergâhına yakın ilgili alanlar saptanmıştır: KM 210+000; KM 211+000 ve KM 226+000. Faz 2 Kesim III te, Susurluk ve Balıkesir arasındaki alanda, öngörülen özgün Otoyol güzergâhı, Bursa Bölge Koruma Kurulu nun arkeolojik önerileriyle değiştirilmiştir. Biri, KM 210 yanında bulunan I. Derece arkeolojik alandan (Karakol Köyü yanında bir tümülüs), diğeri KM 226 yanındaki I. Derece arkeolojik alandan kaçınmak için iki spesifik değişiklik yapılmıştır. 10-17

Tablo 10.4 2 km lik Çalışma Koridoru İçerisinde Yer Alan Bilinen Kültürel Miras Alanları Kesim III No. (Bkz. Ek N-2) 17 Alan Kodu (Bkz. Ek N- 2) CH-883 (Harita 8) Alanın Adı Alanın Tipi UTM Koordinatları (D, K) Koruma Derecesi Mesafe KM Ömerköy Mezarlığı Arkeolojik alan 591535 4409364 -- 191+000 18* CH-908 (Harita 8) Selilin Tepesi Arkeolojik alan 594706 4416953 I. Derece 183+000 19 20* 21* 22 23 24 CH-909 (Harita 8) CH-910 (Harita 8) CH-887 (Harita 8) CH-888 (Harita 8) CH-889 (Harita 9) CH-890 (Harita 9) Gökçedere Köyü Tarihi köy 590099 4408768 I. Derece 192+000 Hassas Alan Arkeolojik alan 590317 4407865 I. Derece 193+000 Yeniköy Kutsal Alanı Kutsal Alan 586399 4402979 -- 199+000 Yeniköy Mezarlığı Mezarlık 586351 4403246 -- 199+000 Sincire Mezarlığı Mezarlık 584352 4402039 -- 202+000 İbirler Köyü Mezarlığı Mezarlık 581226 4402060 -- 205+000 25* CH-891 (Harita 9) Karakol Köyü ü Arkeolojik alan 576775 4401171 I. Derece 209+000 26* 27* CH-892 (Harita 10) Maltepe Mezarlık 561717 4387892 -- 230+000 CH-911 (Harita 9) Üçtepe Höyüğü Arkeolojik alan 564920 4392801 -- 224+000 28* CH-912 (Harita 9) Kocakaya Kale & Küçük Kale Arkeolojik alan 564765 4392583 I. Derece 224+000 * 200 m lik koridor içinde yer alan alanları gösterir. Bazı alan numaraları ana listeye daha sonraki bir tarihte eklendiğinden sıra takip etmeyebilir. Faz 2 - Kesim IV: Balıkesir ile İzmir arası Proje güzergâhının Faz 2-Kesim IV ü, antik Lidya nın topraklarını geçip, Lidya başkenti Sardes in yoğun kalıntılarının batısından dolaşarak Balıkesir ile İzmir arasında uzanmaktadır (yaklaşık KM 232+000 408+654). Bu kesimdeki kültürel miras alanları, arkeolojik kazıların devam etmekte olduğu 1. derece bir arkeolojik sit alanı olan Ulucak Höyüğü ile çok sayıda tümülüs alanından oluşmaktadır. Mevcut durum çalışmaları sırasında 2 km lik koridor içerisinde toplam otuz yedi (37) kültürel miras alanı belirlenmiş olup, bunların listesi Tablo 10.5 de verilmektedir. Otuzun (30) üzerinde tümülüs içeren alan bulunmaktadır. Bir alan, 1. dereceden koruma altındadır. Otuz yedi (37) alandan sekizinin (8) 200 m lik koridor içinde yer aldığı bildirilmiştir. 10-18

Tablo 10.5 2 km lik Çalışma Koridoru İçerisinde Yer Alan Bilinen Kültürel Miras Alanları Kesim IV No. (Bkz. Ek N-2) 29 30* 31* Alan Kodu (Bkz. Ek N-2) CH-893 (Harita 10) CH-894 (Harita 10) CH-913 (Harita 10) Alanın Adı Ertuğrul Köyü Mezarlığı Mecidiye Köyü Mezarlığı Alanın Tipi UTM Koordinatları (D, K) Koruma Derecesi Mesafe Mezarlık 560884 4380621 -- 239+000 Mezarlık 556075 4370262 -- 251+100 Arkeolojik alan 558260 4375839 -- 244+000 32 CH-517 (Harita 11) Kumköy N 550678 4349489 -- 274+600 33 CH-518 (Harita 11) Kumköy S 550668 4349323 -- 274+900 34 CH-895 (Harita 11) Höyükcük Arkeolojik alan 553648 4354636 -- 267+00 35 CH-519 (Harita 11) Nizam 548196 4345169 -- 278+000 36 CH-520 (Harita 11) Sevişler P 548540 4344540 -- 278+300 37* CH-914 (Harita 11) Sandaina - Kaletımarı mevkii Mezarlık 557731 4338335 -- 288+000 38* 39* 40* 41* CH-600 (Harita 12) CH-603 (Harita 12) CH-915 (Harita 12) CH-916 (Harita 12) Selvili Antik yerleşim 564891 4319122 -- 309+000 Maltepe -Nakrasos Antik yerleşim 561964 4325536 -- 301+900 Asartepe Arkeolojik alan 564640 4318354 -- 310+000 Yayvantepe Arkeolojik alan 564516 4318105 -- 310+000 42 CH-243 (Harita 13) Osmaniye E 557557 4300094 -- 330+000 43 CH-244 (Harita 13) Osmaniye W 557483 4300113 -- 330+000 44 CH-245 (Harita 12) Sünnetçiler 564600 4313500 -- 315+000 45 CH-246 (Harita 12) Ballıca A 562160 4310246 -- 318+000 46 CH-247 (Harita 12) Ballıca B 562122 4310221 -- 318+000 47 CH-248 (Harita 12) Ballıca C 562126 4310150 -- 319+000 48* CH-598 (Harita 13) Ballıca Antik yerleşim 560594 4309221 -- 320+000 49 CH-126 (Harita 14) Caldağ A 557916 4271769 -- 361+900 50 CH-127 (Harita 14) Caldağ B 558864 4271399 -- 361+100 10-19

No. (Bkz. Ek N-2) 51 Alan Kodu Alanın Adı (Bkz. Ek N-2) CH-200 (Harita 15) Mütevelli D Alanın Tipi UTM Koordinatları (D, K) Koruma Derecesi Mesafe 554953 4281421 -- 349+000 52 CH-153 (Harita 14) İğdecik A 547792 4256785 -- 379+000 53 CH-156 (Harita 14) İğdecik D 550042 4258902 -- 376+000 54* CH-160 (Harita 15) Çambel P 545070 4256108 -- 382+000 55* CH-165 (Harita 15) Papuçtozutepe 1 546340 4256350 -- 381+000 56* CH-166 (Harita 15) Papuçtozutepe 2 545860 4256190 -- 381+000 57 CH-172 (Harita 14) Karaoğlanlı E 551790 4262530 -- 372+000 58 CH-173 (Harita 14) Karaoğlanlı F 552306 4262348 -- 372+000 59 60 61 62 63 64 65* CH-554 (Harita 15) CH-555 (Harita 15) CH-559 (Harita 15) CH-674 (Harita 15) CH-739 (Harita 15) CH-793 (Harita 15) CH-553 (Harita 15) Yenmiş Höyük Antik yerleşim 537214 4256865 -- 390+000 Nemrut Höyük Antik yerleşim 545686 4255425 -- 382+000 Mezarüstü Tepe Antik yerleşim 544412 4256041 -- 383+000 Azmanoğlu Antik yerleşim 547117 4255764 -- 380+000 Ambarkavak Antik yerleşim 543487 4255879 -- 384+000 Kemer Köprü Antik yerleşim 544759 4256000 -- 382+000 Ulucak Höyük Antik yerleşim 530742 4258098-397+000 * 200 m lik koridor içinde yer alan alanları gösterir. Bazı alan numaraları daha geç bir tarihte eklendiğinden sıra takip etmeyebilir. 10.4.3 Ek Arkeolojik Alanlar 2011 yılı Ekim ayında, Faz 2 deki güzergâhta yapılan değişiklikler nedeniyle gerçekleştirilen arazi gözlem çalışması sırasında etki alanı içerisinde yedi (7) arkeolojik alan saptanmıştır (Tablo 10.6). Bu alanlar, 2011 yılı Eylül ayından sonra tanımlanmış olduğundan, mevcut öngörü modeline, etki değerlendirmelerine veya bu ÇSED Raporunun diğer bölümlerindeki saha listelerine eklenmemiştir, ancak gelecekte Proje için hazırlanacak olan kültürel miras özetlerine eklenecektir. Tablo 10.6 Ekim 2011 Araştırmasında Belirlenen Ek Alanlar (hepsi Faz 2 de) Alan Adı Bölge Önemi Mesafe 10-20