YARI KAPALI BASENLERDE RÜZGAR KAYNAKLI SU ÇEVRİMİ VE KATI MADDE TAŞINIMI; FETHİYE KÖRFEZİ İÇİN UYGULAMA

- 119 - YARI KAPALI BASENLERDE RÜZGAR KAYNAKLI SU ÇEVRİMİ VE KATI MADDE TAŞINIMI; FETHİYE KÖRFEZİ İÇİN UYGULAMA Dr. Sinan AKBAŞOĞLU 1, Prof. Dr. Ahmet Cevdet YALÇINER 2 1 DSİ Genel Müdürlüğü, Etüd ve Plan Dairesi Bşk., Devlet Mah. İnönü Bulvarı No:16 Çankaya / Ankara - sinan@dsi.gov.tr 2 ODTÜ İnşaat Mühendisliği Bölümü, Deniz Mühendisliği Araştırma Merkezi, Üniversiteler Mah. Dumlupınar Bulvarı No: 1 Çankaya / Ankara - yalciner@metu.edu.tr ÖZET Yarı kapalı basenlerde rüzgar kaynaklı su çevrimi ve açık deniz ile körfez içi su alışverişinin saptanması kıyı ve deniz alanlarının yönetiminde karar destek sistemine önemli katkılar sağlamaktadır. Körfezlerdeki hidrodinamik değişimler son derece karmaşıktır ve genelde rüzgar ve dalga iklimi, körfez morfolojisi ve körfeze karışan katı madde özelliklerinden etkilenmektedir. Deniz tabanı morfolojisi, farklı mevsimlerde, hızı ve yönü farklı fırtınalardan değişik oranda ve şekilde etkilenir. Su çevrimi, açık deniz ile körfez içi su alışverişi ve katı madde taşınımı için geliştirilen metodoloji ile model uygulaması yapılmıştır. Bunun için Fethiye Körfezi çalışma alanı olarak seçilmiştir. Fethiye Körfezinin şu anki durumu belirlenmiş, 1956 dan itibaren deniz tabanı değişimi analiz edilmiştir. Çalışma alanına bir su çevrim modeli uygulanmıştır. Bunun için Finite Volume Coastal Ocean Model (FVCOM) sayısal modeli kullanılmıştır. Çalışma alanındaki akıntı düzeni ve su değişimi farklı rüzgar durumları için analiz edilmiştir. Körfezdeki katı madde dağılımı farklı rüzgar yönleri, nehir debileri ve katı madde yükleri için analiz edilmiştir. Yapılan benzetimlerde koriolis kuvvetinin kapalı basenlerde ve Fethiye Körfezinde su çevrim düzenine olan etkisi araştırılmış ve farklı rüzgar hızları için koriolis kuvvetinin su çevrimine etkileri mukayese edilmiştir. Gel git kuvvetinin de Fethiye Körfezindeki su çevrim düzeni ve su alışverişine etkisi ayrıca araştırılmıştır. Murt Deresi ve DSİ T2 tahliye kanalından körfeze giren katı maddelerin farklı yönlerden esen rüzgarlar ve gel git etkisi ile körfezdeki dağılımları araştırılmıştır. Körfeze kritik katı madde girişinin olduğu günler için de ayrı benzetimler yapılarak, bu kritik kattı madde girişlerinin körfezdeki dağılımları ve deniz tabanında meydana getirdikleri birikimler de incelenmiştir. Sonuç olarak, katı maddelerin Fethiye Körfezinde oluşturduğu problemleri çözmek ve körfeze katı madde girişini en az seviyeye indirmek için kısaca çözüm önerileri sıralanmıştır. WIND-INDUCED CIRCULATION AND SEDIMENT TRANSPORT IN SEMI- ENCLOSED BASINS; CASE STUDY FOR FETHIYE BAY Wind-induced circulation and determination of water exchange between inner bays and open seas in semi-enclosed basins provides important contributions in decision support system of

- 120-7. Kıyı Mühendisliği Sempozyumu coastal and sea areas management. Hydrodynamics changes of bays are very complex, mainly affected by wind and wave climate, sea bed slope and sediment characteristics. The sea bed profile at the bay changes under different seasons storms of different speeds and directions. With the developed methodology for water circulation, exchange between inner bay and open sea and sediment transport a case study is carried out. For this reason, Fethiye Bay is selected for the study area. Present structure of Fethiye Bay is determined, sea bed changes since the year 1956 are analyzed. A circulation modeling is applied to the study area. For this purpose, Finite Volume Coastal Ocean Model (FVCOM) numerical model is used. Water exchange and current pattern in the study area for different wind conditions is analyzed. Sediment distribution in the bay is analyzed for different wind directions, river discharges and sediment loads. In the simulations, the effects of koriolis force on the circulation pattern in enclosed basins and Fethiye bay is investigated. And for different wind speeds, the effects of koriolis force on the water circulation are also compared. Effect of tidal force on the circulation pattern and water exchange in Fethiye Bay is also investigated. Sediment transport pattern in the bay, entering from Murt stream and DSI T2 discharge canal, with the influences of winds from different directions and tidal force are investigated. By performing different simulations for the days of critical sediment input, distribution pattern of these sediments in the bay and depositions at the sea bed also analyzed. As a result, suggestions are listed to solve sedimentation problems in Fethiye Bay and to reduce sediment input to the minimum level. Anahtar Kelimeler: Su Çevrimi, Katı Madde Taşınımı, Körfez, Sayısal Modelleme, Su Değişimi GİRİŞ Fethiye Körfezi Türkiye nin Güney-Batı bölümünde Akdeniz de yer almaktadır. Fethiye Türkiye deki kıyı şeridinde bulunan en gelişmiş kıyı alanlarından biridir. Bunun yanı sıra, Fethiye Körfezi Akdeniz de farklı su yolları üzerinde bulunmakta ve yerli ve yabancı turistler tarafından ziyaret edilmektedir. Fethiye Körfezi Morfolojisi Fethiye iç körfezi 36 0 37-36 0 39 Kuzey enlemleri ve 29 0 05-29 08 Doğu boylamları arasında bulunur ve 9 km 2 alanı oluşturur. Körfezin girişindeki Şövalye Adası bir dalgakıran gibidir; dalgaları ve akıntıları kontrol eder. Fethiye Körfezinin adanın doğu ve batı tarafında yaklaşık derinlikleri 15 m ve 25 m olan iki girişi bulunmaktadır. Körfezin doğu kısmındaki su derinlikleri sığ olmakla beraber iç kesimlerinde, su derinliği 20 m e kadar çıkabilir. Katı Madde Kaynakları Fethiye Körfezi nin kirliliği ve katı madde sorunları farklı zamanlarda belediye, medya ve yerel halk tarafından ifade edilmiştir. Fethiye körfezinin doğal deşarj noktaları vardır; i) Murt deresi ve ii) DSİ T2 tahliye kanalı. Susambeleni, Çerçi, Eldirek, Kösebükü Akarsuları ve Paşa Arkı, Murt deresini oluşturmaktadır. T2 tahliye kanalı tarım arazilerinden gelen suyun drenajını sağlar ve su baskını meydana geldiğinde suyu boşaltır (Yılgör, 2003). Aynı zamanda Ovacık ve Şıkman derelerinin deşarj noktasıdır ve şehrin içinden geçerek denize ulaşır. Büyük çaplı katı maddeler kanal ağzında çok hafif eğim olması nedeniyle denize ulaşamadan çökelirler. Kil ve silt gibi daha ince katı maddeler denize ulaşır ve körfeze çökelirler (Yılgör, 2003). Susambeleni, Paşa Arkı, Çerçi, Eldirek and Kösebükü dereleri yağışlı mevsimlerde Murt deresine büyük miktarda su taşımaktır. Susambeleni deresi denize dökülmeden önce Murt deresine bağlanan en büyük koludur. Paşa Arkı deresi yüksek miktarda katı madde taşıyan bir başka koludur (Yılgör, 2003). Murt deresi ve kolları yerleşim alanlarından geçerken, özellikle taşkın ve sel zamanlarında,

- 121 - doğal katı maddeleri ve kirlenmiş malzemeleri körfeze taşımaktadır. Murt deresi ve buna bağlı olan akarsuların nehir yataklarından zaman zaman inşaat malzemeleri alınmış ve katı madde stabilitesi yok edilmiştir. YÖNTEM VERİLERİN ANALİZİ Fethiye Körfezinin genel iklimsel karakterini anlamak ve körfez alanını modellemek için çalışma alanına ait batimetri haritaları, rüzgar hız ve yönünü, katı madde karakterleri ve konsantrasyonu, su debisi verileri elde edilmiştir. Batimetri Ölçümleri Fethiye Körfezindeki deniz tabanı değişimlerini çalışmak için farklı tarihlerde elde edilen batimetri haritaları kullanılmıştır. 1956, 1992 ve 2007 yıllarına ait üç adet batimetri ölçümü mevcuttur. 1956 ve 1992 yıllarına ait batimetri haritaları orjinal haritalardan geliştirilmiştir. 2007 yılına ait batimetri haritası ise dijital verilerden elde edilmiştir. Katı Madde Ölçümleri Askıdaki katı madde madde ölçümleri verileri Fethiye dış körfezine dökülen Kargı Çayı için mevcuttur. Doğrudan Fethiye İç Körfezine dökülen akarsular için mevcut bir katı madde ölçümü bulunmamaktadır. Bu yüzden bu akarsulardaki katı miktarını hesaplamak için analitik metotlar kullanılmıştır. Fethiye İç Körfezine giren katı madde miktarı Kargı çayında yapılan ölçümlerden tahmin edilmiş ve analizlerde kullanılmıştır. EİEİ tarafından Fethiye Havzası için uzun yıllar ortalama askıda katı madde taşınımı 30 ton/ yıl/km 2 olarak elde edilmiştir. Yağmur bölgeleri, toprak çeşitleri ve bitki örtüsü yapısı Fethiye Havzası içerisinde benzer özellikler göstermektedir. Bu nedenle, alt havzalardaki katı madde taşınım miktarları ve su debilerini bulmak için alan oranları metodu kullanılmıştır. Katı madde özelliklerini tanımlamak için kıyıya 50 m mesafede üç ayrı noktadan deniz tabanından örnek alınmıştır (DSİ, 1993). Örneklerin ilk kısmı Murt Deresinin körfeze çıkış ağzından 50 m mesafede alınmıştır. İkinci örnek seti DSİ ye ait T2 tahliye kanalının körfeze çıkış ağzından 50 m mesafed, üçüncü örnek kısmı ise DSİ ye ait T3 tahliye kanalının körfeze çıkış ağzından 50 m mesafeden alınmıştır. Alınan katı madde örneklerine hidrometre ve elek testleri uygulanmıştır. Örneklerin %70 ten fazlası kil ve silt özelliğine sahiptir. Orta (medyan) katı madde çapı (D 50 ) 0.018 mm ve 0.080 mm arasında değişmektedir. Katı madde yoğunluğu ise 2750 kg/m 3 ve 2800 kg/m 3 arasında gözlenmiştir (DSİ, 1993). Akarsu Debi Ölçümleri Bu çalışmada, su debisi verileri Fethiye Dış Körfezine dökülen Kargı Çayı için DSİ den elde edilmiştir. Kargı çayı için elde edilen uzun yıllar aylık ortalama su debisi yaklaşık 2 m 3 /s ile 6 m 3 /s arasında değişmektedir. En düşük debiler yaz ve sonbaharda gözlemlenirken, en yüksek su debileri kış aylarında gözlenmektedir. Uzun yıllar ortalama su debisi 3,89 m 3 /s dir. Murt deresi için hesaplanan yıllık ortalama su debisi 3,70 m 3 /s dir. DSİ T2 tahliye kanalı için hesaplanan yıllık ortalama su debisi ise 2,15 m 3 /s dir. Rüzgar Ölçümleri Çalışma alanına en yakın meteoroloji istasyonu Fethiye Meteoroloji İstasyonudur. Fethiye Meteoroloji İstasyonu 1966 yılından itibaren uzun dönem ölçümlere sahiptir. Fethiye Meteoroloji İstasyonu dışında çalışma alanına en yakın rüzgar ölçüm istasyonu Dalaman Meteoroloji İstasyonudur. Fethiye Körfezinin yüksek tepelerle çevrili olmasından ve Dalaman Meteoroloji İstasyonunun Fethiyeden kuş uçuşu yaklaşık 35 km uzaklıkta bulunması nedeniyle, Dalaman

- 122-7. Kıyı Mühendisliği Sempozyumu İstasyonu Fethiye Körfezinin rüzgar karakterini yansıtamamaktadır. Son yıllarda körfez alanının bir kısmı yapay olarak doldurulmuş ve Fethiye Meteoroloji istasyonunun yakınlarına binalar inşaa edilmiştir. Bu yapılaşma faaliyetleri istasyonun ölçüm hassasiyetini düşürmüştür. Ancak, Fethiye Körfezine yakın başka ölçüm istasyonu bulunmaması nedeniyle iç körfezdeki su çevrinimi ve rüzgar dalgası analizleri için Fethiye Meteoroloji İstasyonu verileri kullanılmıştır. Fethiye bölgesi için yıllık rüzgar gülü elde edilmiş ve Çizim 1 de gösterilmektedir. Fethiye Dış Körfezine gelen rüzgar dalgası analizleri için Dalaman Meteoroloji İstasyonu ölçümleri kullanılmıştır. Çünkü bu istasyon Fethiye Dış Körfezindeki rüzgar karakterini daha iyi yansıtmaktadır. Çizim 1 Fethiye Meteoroloji İstasyonu için yıllık rüzgar gülü. Dalga Analizleri Fethiye Körfezinde dalgaların katı madde hareketine olan etkilerini görebilmek için dalga analizleri gerçekleştirilmiştir. Öncelikle Fethiye İç Körfezi için etkili kabarma (feç) mesafeleri elde edilmiştir. Körfezin dış bölgesinden Fethiye İç Körfezini etkileyebilecek muhtemel dalga yönleri SW, WSW, W ve WNW yönleridir. Körfezin dış kısımındaki dalga yükseklikleri hesaplandıktan sonra bu dalgalar körfez içerisine dalga sığlaşması, dalga sapması ve dalga dönmesi etkileri uygulanarak taşınmıştır (Akbaşoğlu, 2011). Fethiye İç Körfezi için Katı Madde Hareketinin Kapama Derinliği (Closure Depth) Hesapları Katı madde hareketinin kapama derinliği hesapları hangi maksimum su derinliğinde dalgaların etkisinde katı madde taşınımı olabileceğini görmek için yapılmıştır. Diğer bir ifadeyle, katı madde taşınımının denize doğru olan sınırını görmek için yapılmıştır. Farklı dalga yükseklikleri (H) ve periyotları (T) için hesaplanan katı maddenin haraket etmeye başladığı derinlik Shields diyagramı kullanılarak ve iterasyon analiz yöntemiyle elde edilmiştir. Dalga periyodu ve yüksekliği arttıkça katı madde hareketinin kapama derinliği de artmaktadır. Dalga analizlerinden Fethiye İç Körfezinde oluşabilecek maksimum dalga yüksekliğinin 0.44 m ve buna bağlı dalga periyodunun ise 2.13 sn. olduğu hesaplanmıştır. Oluşan maksimum dalga yüksekliği için bulunan katı madde hareketinin kapama derinliği 2.0 m dir. Buradan yola çıkılarak iç körfez alanında dalglardan dolayı oluşabilecek katı madde hareket analizleri ihmal edilmiştir. Fethiye Körfezinde Deniz Tabanı (Morfoloji) Değişimleri Fethiye Körfezindeki deniz tabanı değişimleri 1956 ve 1992 yıllarına ait orijinal haritalar ile 2007 yılında elde edilen sayısal batimetri haritaları yardımıyla incelenmiştir. Fethiye Körfezindeki 1956-1992, 1992-2007 ve 1956-2007 arasındaki su hacimleri farkları hesaplanmıştır. Bu hesaplamalar sonucunda 1956 ve 1992 yılları arasında 804 300 m 3 katı madde birikimi, 1992

- 123 - ve 2007 yılları arasında 212 500 m 3 katı madde birikimi, 1956 ve 2007 yılları arasında da 1 016 800 m 3 katı madde birikimi bulunmuştur (Akbaşoğlu, 2011). SAYISAL MODEL ÇALIŞMALARI Su kalitesi ve katı madde birikim problemleri Fethiye Körfezinde araştırılan ana problemlerdir. Fethiye Körfezinde su kalitesi ve katı madde birikimi kontrol stratejileri geliştirebilmek için rüzgar ve gel git kaynaklı su çevrimi ve buna bağlı oluşan su değişim kabiliyeti ve katı madde taşınım modelinin araştırıması gerekmektedir. Bu konularda detaylı analizler yapabilmek için FVCOM (Finite-Volume Coastal Ocaen Model) sayısal modeli kullanılmıştır. Öncelikle, deniz batimetrisi ve çözüm ağları geliştirilmiştir. Çözüm ağları 557 düğüm noktasına sahiptir. Çözüm ağı 986 adet çözüm elamanından oluşmaktadır. Bir çözüm elamanının minimum ölçüsü 109 m ve maksimum ölçüsü 178 m büyüklüğe sahiptir. Ortalama çözüm elamanı 145 m olarak tasarlanmıştır (Çizim 2). Modellemede kullanılan batimetri uydu görüntülerinden ve 2007 yılında gerçekleştirilen EU TRANSFER Projesinden elde edilen ölçümlerden alınmıştır. Körfezdeki maksimum su derinliği yaklaşık 48 m dir. Çalışmalarda minimum su derinliği ise kıyı çizgisinde 0.25 m olarak alınmıştır. Dikey doğrultuda model 5 eşit katmana bölünmüştür. Model ağları ve modeldeki dikey derinlik körfez tabanı topoğrafyasını takip eden sigma koordinat sisteminde yapılmıştır. Çizim 2 Fethiye Körfezine ait çözüm ağları (Akbaşoğlu, 2011). Koriolis Kuvvetinin Fethiye Körfezine Etkisi Fethiye Körfezinde koriolis kuvvetinin su çevrim modeline etkisi araştırılmıştır. Yapılan analizler sonucunda, rüzgar kuvveti artırıldığında, akıntı hızı koriolis kuvvetine göre daha baskın olmakta ve koriolis kuvvetinin su çevrimine olan etkileri daha az hissedilmektedir. Özellikle yüksek su akıntı hızlarının olduğu alanlarda koriolis kuvvetinin etkisi en aza inmektedir. Fakat, düşük su hızlarının olduğu kapalı körfezlerde, koriolis kuvvetinin su çevrimine etkisi daha fazladır.

- 124-7. Kıyı Mühendisliği Sempozyumu Fethiye Körfezinin Su Değişim Kapasitesi Fethiye Körfezinin gel git veya rüzgar etkisiyle oluşan su değişim kapasitesini anlamak için bir dizi benzetim gerçekleştirilmiştir. Benzetimlerde Şovalye Adasının yanındaki girişlerden Fethiye Körfezine giren ve körfezden çıkan su hacmi zamana bağlı olarak hesaplanmıştır. Fethiye Körfezinin Gel Git Dalgası Kaynaklı Su Değişimi Körfezin gel git kaynaklı su değişim kapasitesini belirlemek için, dalga genliği 0.15 m ve dalga periyodu 12 saat olan gel git dalgasının benzetimi gerçekleştirilmiştir. Çizim 3 ten görüleceği gibi su seviyesi yükseldiğinde (deniz kabarması) su deşarjı körfez içerisine doğru yönelmektedir. Su seviyesi düştüğünde (deniz alçalması) su deşarjı körfez dışına doğru yönelmektedir. Körfeze giren ve körfezden çıkan toplam su miktarları Tablo 1 de verilmiştir. Tablo 1 den görüleceği üzere Fethiye Körfezine 0.15 m dalga genliğindeki gel git kaynaklı su kabarması süresince (6 saat) giren net su miktarı yaklaşık 1.8x10 6 m 3 ve benzer şekilde deniz alçalması süresince körfezden çıkan net su hacmi yaklaşık 1.8x10 6 m 3 tür. Çizim 3 Fethiye Körfezindeki 0.15 m dalga genliğindeki gel git kaynaklı su değişimi. Tablo 1 12 saatlik gelgit periyodundaki körfeze giren ve körfezden çıkan su hacimleri. Dalga genliği 0.10 m Dalga genliği 0.15 m Dalga genliği 0.20 m Gel git süresi (saat) Q (+) 10 3 m 3 Q (+) 10 3 m 3 Q (+) 10 3 m 3 0-3sa sıfırdan tepe noktasına 352-101 502-149 644-164 3-6sa tepe noktasından sıfıra 790-1 1330-9 1790-10 6-9sa sıfırdan çukur noktasına 215-229 242-410 254-689 9-12sa çukur noktasından sıfıra 15-795 31-1334 48-1778 Toplam 1372-1126 2105-1902 2736-2641

- 125 - Fethiye Körfezinin Rüzgar Kaynaklı Su Değişimi Körfezin su kaynaklı su değişim kapasitesini belirlemek için NNW, WSW, SSE, ENE yönlerinden farklı hızlarda esen rüzgarlar için bir dizi benzetim yapılmıştır. Her bir rüzgar yönü için 1 m/s rüzgar hızından başlayıp 8 m/s rüzgar hızına kadar değişen ve 10 saat süreyle esen rüzgarlar için 8 adet benzetim gerçekleştirilmiştir (Akbaşoğlu, 2011). Her bir benzetimde 10 dakika aralıkla Şovalye Adasının Doğu ve Batı giriş açıklıklarındaki akıntı hızları hesaplanmış ve buna göre su debileri hesaplanmıştır. Körfeze doğru yönelen su debileri pozitif debi olarak kabul edilmiştir. Bunu yanında, körfezin dışına doğru akan su debileri negatif debi olarak kabul edilmiştir. 10 saat sonunda farklı rüzgar hızları ve yöçnleri için elde edilen pozitif ve negatif su debileri Tablo 2 de verilmiştir. Fethiye Körfezinde Katı Madde Taşınım Analizi Murt deresinin ve DSİ T2 tahliye kanalının etkisiyle Fethiye Körfezindeki askıda katı madde dağılımını anlamak için 5 adet benzetim yapılmıştır. Bu benzetimlerde, rüzgarların ve gel git kuvvetinin katı madde taşınımı üzerine olan etkisi araştırılmıştır. Benzetim sonuçları Çizim 4-5 te gösterilmiştir. Tablo 2 10. saat sonunda körfeze giren ve körfezden çıkan toplam su hacimleri. Rüz. yönü SSE NNW ENE WSW Rüz.hızı m/s Q(+) 10 3 m 3 Q(+) 10 3 m 3 Q(+) 10 3 m 3 Q(+) 10 3 m 3 1 50-80 70-50 40-60 60-40 2 170-310 290-190 150-260 270-180 3 320-630 630-400 300-550 610-380 4 470-1110 980-630 490-910 1040-650 5 620-1730 1330-860 680-1270 1520-890 6 750-2390 1690-1100 860-1570 2040-1090 7 880-3040 2050-1340 1070-1850 2490-1250 8 1010-3670 2370-1600 1340-2110 2810-1360 Gel git etkisinin katı madde dağılımına etkisini görmek için 48 saat süreli bir benzetim gerçekleştirilmiştir. Doğu Akdeniz için gel git dalgasının genliği 15cm alınmıştır. Katı maddenin medyan tane çapı D 50 =0.034 mm ve katı madde çökelme hızı 0.9 mm/s alınmıştır. Gel git etkisinde körfezdeki katı madde sınırlı bir alana yayılmıştır ve bu katı madde dağılımı bir gel git periyodunda kendisini tekrarlamaktadır. İkinci benzetim NNW yönünden 5m/s hız ile 48 saat süreyle esen rüzgar için yapılmıştır. Tahmin edileceği üzere NNW yönünden esen rüzgar için akıntılar körfez içerisine doğru yönelmiştir. Katı maddeler körfezin Doğu kıyılarından başlamak üzere körfez içerisine doğru taşınmaktadır. Zaman geçtikçe katı maddeler körfezin orta kesimlerine ve batı kesimlerine doğru yayılmaktadır. Üçüncü benzetim WSW yönünden 5 m/s hız ile 48 saat süreyle esen rüzgar için yapılmıştır. Katı maddeler körfez içerisinde sınırlı bir alana dağılmmaktadır. WSW yönünden esen rüzgarın oluşturduğu akıntılar katı maddelerin körfez içerisine taşınmasına engel olmaktadır. Bu nedenle, katı maddelerin körfezin orta bölümlerine taşınması yavaş olmaktadır. T2 tahliye kanalından gelen katı maddeler körfezin Doğu kesimlerine taşınmaktadır. Dördüncü benzetim SSE yönünden 5m/s hız ile 48 saat süreyle esen rüzgar için yapılmıştır. Çizim 5 ten görüleceği gibi, DSİ T2 kanalından gelen katı maddeler uzun mesafelere taşınmamaktadır. Çünkü, SSE yönünden esen rüzgar DSİ T2 kanalının olduğu yerde güçlü akıntılar oluşturmamaktadır. Murt Deresinden gelen katı maddeler körfezin Kuzey kesimine taşınmaktadır. Beşinci benzetim ENE yönünden 5m/s hız ile 48 saat süreyle esen rüzgar için yapılmıştır. Murt Deresinden ve T2 tahliye kanalından gelen askıdaki katı madde ENE yönünden esen rüzgarın oluşturduğu akıntılar nedeniyle körfezin Batı kesimine dağılmaktadır. ENE yönünden 48 saat esen rüzgar sonunda katı maddeler körfezin diğer bölümlerine taşınmaktadır.

- 126-7. Kıyı Mühendisliği Sempozyumu Çizim 4 NNW yönünden 5 m/s hız ile esen rüzgarın 48 saat sonunda körfezdeki katı madde dağılımına etkisi (Akbaşoğlu, 2011). Çizim 5 SSE yönünden 5 m/s hız ile esen rüzgarın 48 saat sonunda körfezdeki katı madde dağılımına etkisi (Akbaşoğlu, 2011). SONUÇ VE ÖNERİLER Bu çalışmada yarı kapalı basenlerde gel git ve rüzgar kaynaklı su çevrimi, katı madde taşınımı ve açık deniz ile su alışverişi analiz edilmiştir. Fethiye Körfezi için bir uygulama çalışması yapılmıştır. Gel git, rüzgar ve derelerden gelen akıntıya bağlı su çevrimi, katı madde taşınımı ve açık deniz ile su alışverişi sayısal model benzetimleri ile analiz edilmiştir. Bu yol ile, koriolis kuvvetinin kapalı basenler ve Fethiye Körfezindeki su çevrim düzenine etkisi araştırılmıştır. Sonuçlar göstermiştirki koriolis kuvveti yüzey akıntılarını saat yönünde çevirmektedir. Ayrıca, bu sonuçlar Fethiye Körfezine benzer boyuttaki ve aynı enleme sahip körfezlerde koriolis kuvvetinin su

- 127 - çevrimi üzerindeki önemini göstermektedir. Bunula birlikte yüksek rüzgar hızlarının dolayısı ile yüksek akıntı hızlarının olduğu alanlarda koriolis kuvvetinin etkisi azalmaktadır. Çünkü yüksek akıntı hızları koriolis kuvvetinden daha baskın olmaktadır. Benzetimlerden elde edilen sonuçlar göstermiştirki kapalı ve küçük su alanlarında koriolis kuvvetinin etkisi su çevrim modellerine, özellikle rüzgar hızının az olduğu ve 36 o enleme sahip modelleme çalışmalarında, dahil edilmelidir. Murt deresinin ve DSİ T2 tahliye kanalının etkisiyle Fethiye Körfezindeki askıda katı madde dağılımını anlamak için 5 adet benzetim yapılmıştır. 48 saatlik benzetimler sonucunda NNW ve ENE yönlerinden esen rüzgarların askıdaki katı maddeleri körfeze içerisine doğru yaydığı gözlenmiştir. WSW ve SSE yönlerinden esen rüzgarlar ile gel git dalgası askıdaki katı maddeleri körfez içerisine daha yavaş taşımakta ve daha küçük alanlara yaymaktadır. Katı madde birikimlerinin büyük bir kısmı Murt deresinin ve T2 tahliye kanalının körfeze çıkış ağzına yakın yerlerde olmaktadır. Körfezin rüzgar kaynaklı su çevrimi ve su alışverişi güçlü olmasına rağmen gel git etkisiyle karşılaştırıldığında gel git dalgasına göre daha az bir etkiye sahiptir. Körfeze dökülen dereler, özellikle kış mevsiminde, körfezdeki suyu açık denize taşıma kapasitesine sahiptirler. Körfezdeki katı madde birikimi genel olarak körfezdeki su çevrimi boyunca oluşan askıda katı madde hareketine bağlıdır. Başlıca katı madde birikimleri derelerin denize çıkış ağızlarında meydana gelmektedir.derelerden körfeze katı madde girişinin control edilmesi gerekmektedir. Derelerin yağış havzalarının toprak erozyonunun engellenmesi için üst havzaların ağaçlandırılması gerekmektedir. Tahliye kanalları ve dereler boyunca taşkın control yapıları kirletilmekte ve akış rejimi değiştirilmektedir. Körfeze kontrolsüz sıvı atık tahliyesi control edilmeli ve önlenmelidir. Murt deresi ve T2 tahliye kanalının körfez çıkış ağızlarındaki katı maddeler periyodik olarak taranmalı ve güvenli bir sahaya taşınmalıdır. Aynı zamanda derinlik değişimi ve katı madde seviyesi hidrografik ölçümlerle gözlenmelidir. Geçmişte farklı amaçlarla ve kara alanı kazanma amaçlı yapılmış ıslah çalışmaları körfezin doğal morfolojisini değiştirmiştir. Islah çalışmaları control edilmeli ve körfezin doğal yapısı korunmalıdır. Murt deresi ve T2 tahliye kanalı boyunce ve körfez çıkış ağızlarına uygun katı madde tutucu yapılar inşaa edilebilir. TEŞEKKÜR: Birinci yazar, bu tebliğde anlatılan çalışmaların gelişmesi konusunda gösterdikleri katkı ve destekler için Doktora juri üyeleri Prof. Dr. Ayşen Ergin, Prof. Dr. Can E. Balas ve Y. Doç. Dr. Şahnaz Tiğrek e teşekkür eder. Yazarlar çalışmada kullanılan verileri elde edip, işleyip sağlayan DSİ Genel Müdürlüğü, EİEİ, ODTÜ, Fethiye Belediyesi, DMİ Genel Müdürlüğü ne teşekkür eder. Bu çalışma kısmen ODTÜ BAP- 07-02-2009.05 projesi bütçesinden desteklenmiştir. KAYNAKLAR Akbaşoğlu S., (2011), Wind-Induced Circulation and Sediment Transport in Semi-Enclosed Basins; Case Study for Fethiye Bay, Phd. Thesis, METU. DSİ, (1993), Fethiye Körfezine Açılan Derelerden Sürüntü Malzemesi Taşınımı Açısından Körfezin Mevcut Durumunun İncelenmesi, DSİ Hidrolik Laboratuvarı Raporu. DSİ, (2007), Akım Gözlem İstasyonları Aylık Toplam Akımları 1954-2000, Ankara. EİEİ, (2000), Türkiye Akarsularında Süspanse Sediment Gözlenleri ve Sediment Taşınım Miktarları, EİEİ Genel Müdürlüğü, Ankara. Yalciner A. C., Ozer, C., Insel I., Dilmen D., (2008), Development of Bathymmetry data for Fethiye Bay, Deliverable of EU TRANSFER Project, (METU report). Yılgör, S., (2003), Fethiye İç Körfezi Güncel Sedimentlerinin Jeokimyasal ve Sedimentolojik İncelemesi, Y.L. Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, İzmir.