USKUDAR SEMPOZYUMU IV

.... USKUDAR SEMPOZYUMU IV 3-5 Kasım 2006 BİLDİRİLER CİLT I EDİTÖR DR. COŞKUN YILMAZ

ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU IV Yayın Kurulu Prof. Dr. Mehmet İpşirli 1 Prof. Dr. Mustafa Uzun Prof. Dr. Zekeriya Kurşun 1 Prof. Dr. Ş. Tufan Buzpınar Yrd. Doç. Dr. Mustafa Küçükaşçı 1 Yrd. Doç. Dr. Erhan Afyoncu Yayma Hazırlık Ugur Demir 1 Resul Tamgüç İmla ve Tashih Prof. Dr. Mustafa Uzun 1 Ahmet Karataş Görsel Araştırma Dr. Suphi Danealı 1 Yrd. Doç. Dr. Erhan Afyoncu Ugur Demir 1 Resul Tamgüç Fotograf A. Bilal Arslan 1 Fatma Durgut Orhan Durgut 1 Dr. Suphi Danealı Sempozyum Fotografları Kenan Koca 1 İsa Telli Kapak Fotografı Üsküdar Kara Davut Paşa Camii Tasarım ve Uygulama Bülent Avnamak Baskı ve Cilt Seçil Ofset ISBN: 978-9944-5807-3-1 (Takım) İstanbul 2007 Kitabın telif hakları Üsküdar Belediyesi'ne aittir, tamamı veya bir kısmı izinsiz basılamaz, çogaltılamaz, kaynak gösterilmeden iktihas yapılamaz. ÜSKÜDAR BELEDİYESİ Hakimiyet-i Milliye Caddesi Atlas Çıkınazı No: 69 ÜSKÜDAR 1 İSTANBUL Tel: 0212 531 30 00 Faks: 0212 531 30 00 www.uskudar.bel.tr

. Üsküdar n Simgesi Haline Gelmifl Bir Tepe: Çaml ca P R O F. D R. M E T N T U N C E L stanbul Üniversitesi Emekli Ö retim Üyesi D R. N U R T E N Ü N A L Marmara Üniversitesi Birçok yazar ve flaire ilham kayna olan Çaml ca ayn zamanda co rafyac lar için, bir laboratuar, baflka bir deyimle co rafya müzesi gibidir. Zira burada co rafyan n hem fizikî, hem de beflerî ve iktisadî konular na ait pek çok gözlemler yapmak mümkündür. Bu nedenle üniversitede co rafya ö renimine yeni bafllayan ö renciler arazi tatbikat yapmak üzere hocalar taraf ndan Çaml ca ya mutlaka ç kar l rlar. Burada önce Çaml ca n n kendisi, daha sonra da Çaml ca n n yak n ve uzak çevresinde gözlenebilen co rafya konular n n tetkikine girilir. Afla da önce Çaml ca n n kendisi, sonra da Çaml ca dan görülenler anlat lacakt r (Foto raf: 1). Çaml ca stanbul Bo az n n Anadolu yakas nda, Üsküdar ile Ümraniye aras nda birbirine yak n iki tepenin ad d r (fiekil: 1). Bunlardan Büyük Çaml ca 262 m., Küçük Çaml ca ise 226 m. yüksekli indedir ve ikisini birbirinden ay ran boyun noktas nda da K s kl semti bulunur (Foto raf: 2). flte yukar da söyledi imiz, Çaml ca n n adeta bir co rafya laboratuvar ya da co rafya müzesi gibi olma durumu K s kl semtinin ad nda da karfl m za ç k yor. Tamamen Türkçe bir kelime olan k s k bir co rafya terimi olarak iki yüksek kesimi birbirinden ay ran dar bir bo az veya geçit yerini ifade eder (iki yükselti aras nda k s lm fl yer anlam nda). flte böyle bir noktada kuralan semte bu co rafi özelli inden dolay K s kl denmifltir. Çaml ca tepelerinin jeomorfolojik özelli i, buran n bir flahit tepe olufludur. 1 Fiziki co rafyada afl n m düzeyleri üzerinde afl n m n etkisinden kendisini kurtararak, çevresine göre yüksekte kalm fl tepelere flahit tepe (monadnock) denir.fiahit tepenin çevresine göre yüksekte kalmas n sa layan nedenlerden biri de o Çaml ca dan Bo az Köprüsü nün gece görünümü (arka sayfa)

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U I V fiekil 1: Üsküdar flehir plan nda, Büyük ve Küçük Çaml ca Tepeleri ile onlar birbirinden ay ran K s kl n n yeri Foto raf 2: B.Çaml ca (262m.) ile K.Çaml ca (226m.)tepelerini ay ran K s kl boyun noktas (Foto: N. ÜNAL) tepenin yap s ndaki tafl cinsinin afl n ma karfl dayan kl olmas ndan kaynaklan r. Kuvarzit ad n verdi imiz ve sertli i nedeniyle afl n ma karfl dayan kl olan tafl cinsinin bulunmas Çaml ca tepelerini 100-110 metre yükseklikteki düzlüklere göre (Ba larbafl meydan : 110m., Sultantepe 93m., Capitol un zemini 115m) daha yüksekte kalarak birer flahit tepe oluflturmas n sa lam fllard r (Çaml calar n yap s ndaki sert kuvarsite e karfl l k, Ba larbafl meydan, lâhiyat Fakültesi, Capitol al fl-verifl merkezi, kuvarzite göre daha kolay afl nan flist ler üzerinde oldu u için o alanlar afl narak peneplen yüzeyini oluflturmufllard r). Bitki co rafyas bak m ndan özelli i, Çaml ca tepelerinin do al bitki örtüsü aç - s ndan özelli i, günümüzdeki bitki örtüsünün do al bitki örtüsünü yans tmamas d r. Tepelerin do al bitki örtüsünde egemen tip kurakç l çam türü olan k z l çam (Pinus brutia)d r. K z lçam n yan nda onun kadar yayg n olmayan bir baflka çam tipi f st k çamlar (pinus pinea) dikkati çeker. Bugün eskisine göre çok azalm fl bulunan k z lçam a açlar n n bulunuflu, Çaml ca n n karfl s nda ve onunla ayn jeolojik yap ya sahip stanbul adalar (Büyükada, Heybeli, Burgaz, K nal ) üzerinde hâkim a aç tipinin k z lçamlardan oluflmas, 2 Çaml calar n do- al bitki örtüsünün de bu çam türü oldu unda flüphe b rakmamaktad r. Her iki tepe de yak n y llardaki a açland rmalar esnas nda daha çok karaçam (Pinus nigra) a açlar yla kaplanm fl gibidir. Halbuki, karaçam Marmara bölgesinde normal olarak 500metrenin üstündeki alanlar n do al çam türüdür. 3 Sular co rafyas aç s ndan Çaml ca n n özelli i, yamaçlar nda stanbullular n 138.

Ü S K Ü D A R I N S M G E S H A L N E G E L M fi B R T E P E : Ç A M L I C A Foto raf 3: Cumhuriyet döneminin bafllar nda K s kl meydan nda çekilmifl olan bu foto rafta Ankara, Bolu ve zmit e olan uzakl klar gösteren karayolu levhas dikkati çekmektedir. Bu da metinde vurgulam fl oldu umuz ulafl m co rafyas aç s ndan Çaml ca n n önemine ait bir kan t oluflturuyor (Bir Ulu Rüyay Görenler fiehri Üsküdar, s.155) eskiden beri çok ra bet ettikleri ve kuvarsitlerin aras ndan s zd için kireci çok az, kaliteli sulardan Çaml ca suyu, Tomruk suyu, K s kl suyu gibi önemli kaynaklara sahip olmas n n d fl nda, Marmaraya yönelen sularla Bo az a yönelen sular aras ndaki su bölümü çizgisinin (eskilerin deyimiyle hatt taksim-i miyah) buradan geçmesidir. Çaml calar n ulafl m co rafyas aç s ndan önemi, bildirimizin bafl nda sözünü etti imiz ve iki tepeyi (Büyük ve Küçük Çaml ca) ay rd n söyledi imiz K s kl boyun noktas n n tarihi bir yolun geçti i yer 4 olmas d r (Foto raf: 3). Bu yol da Üsküdar n Balaban iskelesinden bafllayarak iki Çaml ca aras ndan geçip, Molla Fenari üzerinden Gebze ye ulaflan oradan da ya do uya yönelip Erzurum üzerinden ran Azerbaycan na kadar ulaflan, ya da Gebze nin do usunda Dil skelesinden (günümüzdeki Dilovas ) karfl s ndaki Dilburnu na (Hersek Deltas ) teknelerle geçifl yap larak devam edilip, Ege ve Akdeniz k y s ndaki merkezlere veya Hicaz a ulaflan yoldur. Çaml ca n n flehir içi ulafl m nda da bir ilk e konu olmak bak m ndan hat rlanmas gereken bir özelli i vard r: Anadolu yakas n n ilk tramvay hatt olan ve 1928 y l nda iflletmeye aç lan Üsküdar-Ba larbafl -K s kl hatt (4600 m.) Çaml - calardan stanbullular n istifade etmesini daha da kolaylaflt rm flt r. 5 Avrupa yakas nda XIX. yüzy lda ifllemeye bafllayan tramvaylar n, Anadolu yakas nda ilk defa Üsküdar-K s kl aras nda bafllamas ayn zamanda Çaml ca ya verilen önemi vurgular. Çaml ca dan gün do umu (arka sayfa) 139.

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U I V Foto raf 4-5: Delice Do anlar n göçleri esnas nda Çaml ca dan geçifli (Fot..EREL) Nihayet Çaml ca n n turizm co rafyas aç s ndan önemine de inerek bildirimizi tamamlamak istiyoruz.günümüzdeki turizm anlam nda olmasa da bir sayfiye yeri ya da bir mesire olarak ta Çaml ca n n bir önceli i vard r. Bu anlamda kullan m, bildi imiz kadar yla, XVII. yüzy la kadar iner. Ad geçen yüzy lda I. Ahmed (1603-1617), IV. Murad (1623-1640) dönemlerinde baz köflklerin yap lmas ve IV.Mehmed (Avc Mehmed 1648-1687) döneminde de ahflap bir saray inflas ile Büyük ve Küçük Çaml ca sular na ait çeflmelerin yap m, Çaml ca tepelerini cazip hale getirmeye bafllam flt. XVII. yüzy l n sonlar nda ve XVIII. yüzy l n bafllar nda Yeniçeri terörü Çaml ca gibi uzak mesire yerlerine gidifl gelifli güvensiz hale getirdi inden Çaml calar n XVII. yüzy l n ilk yar s nda görülen önemi azalm flt r. XIX. yüzy lda yeniçerilerin devreden ç kmas güvenceyi yeniden getirmifl, fiirketi Hayriye vapurlar n n ifllemeye bafllamas 6 Çaml ca n n flehrin di er semtlerine ulafl m n kolaylaflt rm flt r. Bunlar n sonucunda da, Büyük Çaml ca flehrin hayat na fiilen kat lm fl oldu (Küçük Çaml ca o dönemde henüz özel mülkiyet durumunu koruyordu). Bu ulafl m kolayl sadece Çaml ca y de il, eteklerindeki Ac badem, Kofluyolu, Tophanelio lu, Ba larbafl gibi semtleri de tebdil-i hava, tebdil-i mekân bak - m ndan (yani bir nevi turizm faaliyeti) aran lan yerler haline getirmiflti. Saray mensuplar d fl ndaki seçkin tabakan n da Çaml ca da ve eteklerindeki semtlerde köflkler yapt rmas, II. Mahmud döneminde (1808-1831) bafllad. Ad geçen padiflah da zaman zaman Çaml ca da gezintiye ve avlanmaya ç kard. Hatta hastal n n ilerlemesi üzerine doktorlar hava de iflimi için Çaml ca daki sayfiyede istirahat etmesini önermifller ve padiflah ömrünün son günlerini Çaml ca da 142.

Ü S K Ü D A R I N S M G E S H A L N E G E L M fi B R T E P E : Ç A M L I C A Foto raf 6: Büyük Çaml ca Tepesi geçirmiflti. 7 Burada da, turizmin bir alt dal olan sa l k turizmi aç s ndan Çaml - ca n n öneminin günümüzden iki yüzy l önce anlafl lm fl oldu u görülüyor. Çaml ca n n özellikle Büyük Çaml ca n n turizm bak m ndan en önemli özelli i, hem Marmara y, hem Bo az, bu arada Haliç in önemli bir k sm n ve Haliç le Marmara aras ndaki tarihi yar maday ( stanbul yar madas ) en iyi gören yer olmas d r. Bu arada biz de, turizm co rafyas e itimi veren iki ö retim eleman olarak stanbul a ilk gelen turisti, rehberlerin ilk önce Çaml ca ya ç karmas n, oradan stanbul u ve stanbul un do ayla ilgili güzelliklerini ve tarihî eserlerini göstermelerini ve anlatmalar n, oradan indirdikten sonra flehri gezdirmelerini öneriyoruz. Gerçi stanbul u iyi görebilen baflka noktalar da vard r: Eyüp s rtlar ndaki Pierre Loti kahvesi de Haliç i ve stanbul yar madas n iyi gören seyir noktalar ndan biridir. Fakat stanbul yar madas n Çaml ca kadar hemen hemen bütünüyle ve bütün ihtiflam yla göremez. Çaml ca dan bakan bir göz bu yar madadaki tarihi eserlerin kuruldu u yerlerin yar madadn n co rafi yap s na nas l uydu- unu 8 yani stanbul un meflhur yedi tepesinin (bu tepelerden 4 tanesi Çaml - ca dan çok rahat seçilebilmektedir: Topkap saray n n bulundu u 45m. lik ilk tepe, Nuruosmaniye Camii nin yerleflti i hemen hemen ayn yükseklikteki ikinci tepe, Beyazid Camii nin bulundu u 60 m. yüksekli indeki üçüncü tepe ve oradan Saraçhanedeki boyun noktas yla ayr lan yine 60 metrelik Fatih Tepesi) doruk noktalar na tarihi eserler yerlefltirilerek, Bat l seyyahlar n hayran kald meflhur stanbul silueti nin nas l olufltu unu seçebilir. nanç turizmi aç s nda da, Çaml ca n n stanbul kültür hayat nda özel bir yeri vard r. Turizmle ilgili çal flmalarda son y llarda çok kullan lmaya bafllan lan 143.

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U I V inanç turizmi kavram, genifl anlamda Mekke, Medine, Kerbela, Kudüs, Vatikan, Efes, Antakya, Tarsus gibi dinî merkezlere yap lan turistik ziyaretleri içerir. Bunun d fl nda dar anlamda da, yak n çevre halk n n zaman zaman u rad kutsal mekanlara (türbeler, yat rlar vs.) yap lan ziyaretler de inanç turizmi olarak ele al nmaktad r. Selami Ali 9 Türbesine yap lan ziyaretler de dar anlamdaki bu inanç turizmine iyi bir örnek teflkil eder. Turizm co rafyas bak m ndan Çaml ca n n bir baflka önemi, Afrika ya göç eden büyük gövdeli kufllar n güzergah n n Çaml ca dan geçmesi ve bu kufllardan kartal, flahin, atmaca, leylek ve çeflitli do an türlerinin sonbahar göçlerinin kuflbilimciler (Ornitologlar) ve kufla merakl turistler taraf ndan buradan izlenebilmesidir 10 (Foto raf: 4-5). Hep güzelliklerine de indi imiz Çaml ca da görülen baz istasyonlar (Foto raf: 6) ile, eteklerindeki çirkin ve sa l ks z flehirleflme görüntülerini de, Çaml ca ya yak flmayan bir çirkinlik örne i olarak göstermeyi bilimsel gereklilik olarak gördü ümüzü de üzülerek duyurmak istiyoruz. D PNOTLAR 1 B.Darkot-M.Tuncel, Marmara Bölgesi Co rafyas, stanbul 1981, s.117. 2 C.Regel, Türkiye nin Flora ve Vejetasyonuna Genel Bir Bak fl, (trc. A.Baytop-R.Denizci), zmir 1963, s. 50. 3 N.Günal, Türkiye de Bafll ca A aç Türlerinin Co rafi Yay l fllar, Ekolojik ve Floristik Özellikleri, stanbul 1997, s.19. 4 B.Ar Üsküdar n Ulafl m, II.Üsküdar Sempozyumu, stanbul 2005, I, 105-120. 5 V.Ergin, stanbul un Anadolu Yakas nda lk Tramvay Hatt Üsküdar-K s kl, II.Üsküdar Sempozyumu, stanbul 2005, I, 121-126. 6 S.Mülayim, 19.yüzy lda Üsküdar, II.Üsküdar Sempozyumu, stanbul 2005, I, 138-150. 7 K.Beydilli, Mahmud II, D A, XXVII, 356. 8 M.Tuncel, Bugünkü stanbul, D A, XXIII, 239. 9 XVII. yüzy lda yaflam fl olan Selami Ali Efendi (ö.1692), Celvetiyye (kurucusu Aziz Mahmud Hüdâyî) tarikat n n bir kolu olan Selamiyye nin kurucusudur. Türbesi K s kl y B.Çaml caya ba layan eski yol üzerinde bulunan bu bilge kiflinin Üsküdar da kendi ad n tafl yan bir mahalle (Selami Ali Mahallesi=günümüzde k saca Selams z denilen semt), ayr ca Ba dat caddesi üzerinde kendisinin yapt rd çeflmeden ad n alan Selamiçeflme semti vard r. 10 KGT ( stanbul Kufl Gözlem Toplulu u) dan Say n Özkan Uner e verdi i bilgilerden dolay teflekkür ederiz. 144.