T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI AÇIK ÖĞRETİM OKULLARI (AÇIK ÖĞRETİM LİSESİ - MESLEKİ AÇIK ÖĞRETİM LİSESİ) COĞRAFYA 4 DERS NOTU YAZAR Mecit Mümin POLAT ANKARA 2014
MEB HAYAT BOYU ÖĞRENME GENEL MÜDÜRLÜĞÜ YAYINLARI AÇIK ÖĞRETİM OKULLARI DERS NOTLARI DİZİSİ Copyright MEB Her hakkı saklıdır ve Millî Eğitim Bakanlığına aittir. Tümü ya da bölümleri izin alınmadan hiçbir şekilde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Yazar : Mecit Mümin POLAT Grafik : Hatice DEMİRER Kapak : Güler ALTUNÖZ
İÇİNDEKİLER MEKÂNSAL BİR SENTEZ: TÜRKİYE 1. ÜNİTE TÜRKİYE NİN TOPRAK, SU VE BİTKİ VARLIĞI 1. TÜRKİYE DE TOPRAK TİPLERİ VE TOPRAK KULLANIMI 11 2. DOĞAL UNSURLARIN GÖSTERGESİ: BİTKİLER 16 3. TÜRKİYE NİN SU VARLIĞI 21 NELER ÖĞRENDİK? 31 ETKİNLİK 1 32 ETKİNLİK 2 33 ETKİNLİK 3 34 1. ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI 35 2. ÜNİTE NEREDE VE NASIL YAŞIYORUZ? 1. TÜRKİYE DE NÜFUSUN VE YERLEŞMENİN DAĞILIŞINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER 41 2. TÜRKİYE DE YERLEŞMELER 42 NELER ÖĞRENDİK? 48 ETKİNLİK 1 49 ETKİNLİK 2 50 2. ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI 51 3. ÜNİTE TÜRKİYE NİN NÜFUS ÖZELLİKLERİ VE NÜFUS HAREKETLERİ 1. TÜRKİYE NÜFUSUNUN YAPISAL ÖZELLİKLERİ 57 2. TÜRKİYE DE NÜFUSUN TARİHSEL GELİŞİMİ 61 3. ÜLKEMİZDE GÖÇLER 67 NELER ÖĞRENDİK? 71 ETKİNLİK 1 72 ETKİNLİK 2 73 3. ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI 74
KÜRESEL ORTAM: BÖLGELER VE ÜLKELER 4. ÜNİTE KITALARIN KEŞFİ VE KÜÇÜLEN DÜNYA 1. DÜNYA NIN KEŞFİ: COĞRAFİ KEŞİFLER 81 2. BÖLGELER VE ÜLKELER ARASI ETKİLEŞİMDE TEKNOLOJİNİN ROLÜ 83 3. DÜNYAYI BİRBİRİNE BAĞLAYAN AĞLAR: ULAŞIM 88 NELER ÖĞRENDİK? 94 ETKİNLİK 95 4. ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI 96 ÇEVRE VE TOPLUM 5. ÜNİTE DOĞAL AFETLER VE TOPLUM 1. DOĞAL AFETLER 101 2. DOĞAL AFETLERE KARŞI ALINMASI GEREKEN ÖNLEMLER 119 NELER ÖĞRENDİK? 121 ETKİNLİK 1 122 ETKİNLİK 2 123 5. ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI 124 ETKİNLİK VE DEĞERLENDİRME SORULARININ CEVAPLARI 127 SÖZLÜK 140 KAYNAKÇA _ 146 Dünya Dilsiz Haritası 147 Dünya Fiziki Haritası 148 Dünya Siyasi Haritası 149 Türkiye Dilsiz Haritası 150 Türkiye Fiziki Haritası 151 Türkiye Mülki İdare Bölümleri Haritası 152 Türkiye Haritası 153
1. ÜNİTE TÜRKİYE NİN TOPRAK, SU VE BİTKİ VARLIĞI 1. Çevrenizdeki topraklar hangi amaçla kullanılmaktadır? 2. Çevrenizde hangi bitki türleri yetişmektedir?
Bu ünitenin sonunda; NELER ÖĞRENECEĞİZ? 1. Haritalar üzerinde Türkiye deki toprak tipleriyle dağılış özelliklerini ilişkilendirmeyi, 2. Türkiye nin toprak varlığının farklı şekillerde kullanımına ait örneklerden yararlanarak sonuçları ile ilgili çıkarım yapabilmeyi, 3. Türkiye deki su varlığının özelliklerini doğal süreçlerle ilişkilendirmeyi, 4. Türkiye deki su varlığının ekonomik,sosyal ve kültürel etkilerini analiz etmeyi 5. Türkiye deki doğal bitki topluluklarını, türlerinin zenginliğini ve yetişme koşullarını ilişkilendirerek dağılışlarını analiz etmeyi, 6. Haritalar ve kesit örnekleri kullanarak ülkemize ait bitki tür ve topluluklarını sınıflandırmayı öğreneceğiz. ANAHTAR KAVRAMLAR Orman Kültür balıkçılığı Maki Hidroelektrik Çayır Endemik Seramik Bozkır Mera Jeotermal enerji Terrarossa
1. TÜRKİYE DE TOPRAK TİPLERİ VE TOPRAK KULLANIMI Resim 01.01: Türkiye toprak haritası Türkiye de; çeşitli iklimlerin görülmesi,ana kayaların farklı yapılarda olması,yer şekillerinin farklılığı ve bitki örtüsünün çeşitliliği gibi nedenlerden dolayı farklı toprak tipleri görülür.ülkemizdeki başlıca topraklar şunlardır: Zonal Topraklar Ana kayanın bulunduğu yerde çözünmesiyle oluşan yerli topraklardır. a) Kahverengi Orman Toprakları: Orman örtüsü altında oluşan bu topraklar organik madde bakımından zengin olduklarından renkleri koyudur. Yıkanmanın fazla olduğu yerlerde asitli ve kireçsiz orman toprakları oluşmaktadır. Ülkemizde bu tip topraklar, Kuzey Anadolu Dağlarının denize bakan yamaçlarında yaygındır. İyi yıkanmış bu topraklar çay ve kivi yetiştirmek için oldukça elverişlidir. b)kırmızı Akdeniz Toprakları (Terra-Rossa): Organik madde bakımından fazla zengin olmayan bu topraklarda genellikle turunçgil, bağcılık ve zeytin tarımı yapılmaktadır. Bu topraklar ülkemizde Marmara Bölgesinin güney kesimi ile Ege ve Akdeniz bölgelerinde yaygın olarak görülmektedir. c) Kahverengi Bozkır Toprakları: Bozkır sahalarında, yıllık yağış miktarının 400 mm nin altında olduğu yerlerde oluşan bu topraklar, organik madde bakımından 11
fazla zengin değildir. Ülkemizin iç kesimlerinde yaygın olan bu topraklarda genellikle tahıl tarımı ve küçükbaş hayvancılık yapılmaktadır. d) Kestane Renkli Bozkır Toprakları: Bozkır alanlarında yıllık yağış miktarının 400-600 mm olduğu yerlerde oluşan bu topraklar, organik madde bakımından zengindir. Ülkemizin iç kesimlerinde görülen bu toprakların bulunduğu alanlarda genellikle tahıl tarımı ve küçükbaş hayvancılık yapılmaktadır. e) Çernezyom (Kara Topraklar): Karasal iklimde çayır bitki örtüsü altında oluşan bu topraklara Erzurum-Kars çevresinde ve Doğu Karadeniz Dağlarında rastlanır. Üzerinde gür otlakların bulunduğu bu alanlarda genellikle büyükbaş hayvancılık yapılmaktadır. İntrazonal Topraklar İntrazonal toprkların yapısını anakayanın fiziksel ve kimyasl özellikleri belirler. a) Vertisoller: Vertisollerin yüksek tarımsal potansiyel özelliği vardır. Bu topraklarda her ne kadar düşük yağış nedeni ile nem eksikliği görülse de sulama ile vertisoller çok verimli tarım topraklarına dönüşebilir. Örneğin Trakya da karakepir toprağı olarak tanımlanan vertisoller üzerinde buğday ve ayçiçeği tarımı yapılır. Bu topraklara Anadolu da ise taş doğuran toprak denir. Kil oranı fazla olan bu toprakların işlenmesi zordur. b) Tuzlu Topraklar: Kapalı havza veya eski göl tabanlarında oluşan topraklardır. Bu topraklarda tuz oranı fazla olduğundan tarım yapılamaz. Bu tip topraklara Tuz Gölü çevresinde ve Konya Ovası nda rastlanmaktadır. Azonal Topraklar Dış kuvvetlerin taşıdığı maddelerin birikmesiyle oluşan topraklardır. a) Alüvyal Topraklar: Akarsuların taşıyıp biriktirdiği malzemelerden oluşan alüvyal topraklar; vadi tabanlarındaki düzlüklerde, akarsu birikinti ovalarında, delta ovalarında ve eski göl tabanlarında yaygındır. Ülkemizde alüvyal toprakların görüldüğü başlıca alanlar: 12
Bu topraklar, taşınan materyalin özelliklerine bağlı olarak killi, kalkerli veya kumlu olabilir. Alüvyal toprakların horizonları gelişmemiştir. Toprak yüzeyi, akarsuların taşıyıp getirdiği malzeme ile sürekli yenilenmektedir. İşlenmesi kolay olan alüvyal topraklar, mineral ve organik madde bakımından zengin olduklarından verimleri oldukça yüksektir. Bu nedenle alüvyal toprakların bulunduğu yerler ülkemizin önemli tarım alanlarıdır. b) Kolüvyal Topraklar: Kolüvyal toprakların bulunduğu alanlar ağaç tarımının yapıldığı alanlar ile ormanlık sahalar olarak karşımıza çıkar. Su tutma kapasitesi düşük olan bu topraklarda genellikle bağcılık ve bahçe tarımı yapılmaktadır. c) Regosoller: Regoseller kumlu topraklar olduğundan yağış suları kısa zamanda toprağa sızar. Bundan dolayı ayrışma fazla olmadığından topraklar son derece geç gelişir. Ağrı ve Van da bu topraklara rastlanmaktadır. Türkiye de Topraklardan Yararlanma Koyun verdi, kuzu verdi, süt verdi. Yemek verdi, ekmek verdi, et verdi. Kazma ile dövmeyince kıt verdi. Benim sadık yârim kara topraktır. Aşık Veysel Türkiye de topraklardan tarım, hayvancılık, ormancılık ve sanayinin çeşitli alanlarında yararlanılmaktadır. Toprağın Tarımda Kullanılması Toprağın tarım alanında kullanımı; çeşitli bitkilerin yetiştirilmesi, hayvancılık ve ormancılık faaliyetlerini kapsamaktadır. 13
Arazi % Tarla arazisi 27,3 Nadas 7,1 Sebze ve çiçek bahçeleri 1,4 Meyve ve diğer uzun ömürlü bitkiler 4,9 Orman arazisi 35,1 Çayır ve mera arazisi 24,2 Tarıma elverişli olduğu hâlde kullanılmayan arazi 3,3 Tarima elverişsiz arazi 17,2 Türkiye de arazi kullanımı (TÜİK, 2009) Ürünler % Tahıllar 72,5 Baklagiller ve yumrulu bitkiler Şeker pancarı, çay, pamuk vb. 6,2 7,2 Yağlı tohumlar 4,3 Saman ve ot 9,8 Türkiye de işlenen tarla alanlarının bazı ürünlere göre bölünüşü (TÜİK, 2009) Türkiye arazisinin % 36 sında tarım yapılmakta olup iklim ve toprak farklılığından dolayı yetiştirilen ürün çeşidi oldukça fazladır. Bazı bitki türleri, bazı toprak türlerinde daha kaliteli ve daha verimli yetişir. Örneğin; çay fazla yıkanmış kireçsiz topraklarda, Antep fıstığı kurak bölgelerin kireçli topraklarında, yumrulu bitkiler (patates, soğan, kereviz, pancar) kumlu Resim 01.02: Tarımsal faaliyetler yani hafif bünyeli topraklarda, üzüm bağları kumlu, çakıllı topraklarda daha iyi yetişmekte ve daha fazla verim alınmaktadır. Hayvancılık Maki ve çalılıkların yaygın olduğu yerlerde kıl keçisi; bozkır alanlarında koyun, çayırların yaygın olduğu yerlerde sığır; dut ağaçlarının yaygın olduğu yerlerde ipek böcekçiliği; çiçekli bitkiler, Resim 01.03: Besi hayvancılığı 14
çam ormanları meyve bahçelerinin yaygın olduğu yerlerde ise arı yetiştiriciliği yaygın olarak yapılmaktadır. Ormancılık Ülkemizde ormanların kıyı bölgelerde yoğunlaşmasının nedeni nem ve yağış miktarının fazla olmasıdır. Ormanların ekonomiye olduğu kadar, doğaya da olumlu katkıları bulunmaktadır. Asıl orman ürünleri: tomruk, parke, mobilya, sunta, kağıt. kontraplak, telefon direği, odun vb. Yan orman ürünleri: reçine, sığla yağı, çam kozalağı, ıhlamur, keçi boynuzu, defne yaprağı vb. Doğaya etkileri: toprağı korur, iklimi etkiler, suyu düzenler, doğayı korur ve güzelleştirir. Toprağın Sanayide Kullanılması Resim 01.04 Seramik, porselen, çömlek, tuğla ve kiremit üretiminde kullanılan ana ham madde kildir. Geçmişte geleneksel el sanatları şeklinde yapılan seramik ve çömlek üretimi, günümüzde büyük ölçüde fabrikalarda yapılmaktadır. Özellikle 1984 ten sonra kentleşme ile birlikte inşaat sektöründeki gelişmeye paralel olarak artan talebi karşılamak için tuğla, kiremit, seramik, fayans vb. gereçler üreten çok sayıda tesis kurulmuştur. Tuğla Resim 01.05 ve kiremit üreten tesislerin yoğunlaştığı başlıca alanlar; Manisa, İzmir, Uşak, Kütahya, Eskişehir, Çorum, Tokat, Kastamonu ve Bartın dır. Seramik sanayisinin geliştiği başlıca alanlar ise Kütahya, İzmir, Bozüyük, Söğüt (Bilecik), Çan (Çanakkale), İstanbul ve Kocaeli dir. Hâlen ülkemizin birçok yö- 15
resinde küçük atölyelerde seramik ve çömlek üretimi yapılmaktadır. Ayrıca ülkemizden bazı Avrupa ülkelerine önemli miktarda kil ihraç edilmektedir. 2. DOĞAL UNSURLARIN GÖSTERGESİ: BİTKİLER Resim 01.06: Türkiye bitki örtüsü haritası Türkiye, bitki tür ve çeşitleri bakımından dünyanın en zengin ülkelerinden biridir. Avrupa Kıtası, Türkiye nin yaklaşık 15 katı büyüklüğüne sahip olmasına rağmen, tüm Avrupa Kıtası nda yaklaşık 12.000 bitki türü yer alırken Türkiye de 12.000 den fazla bitki türü bulunmaktadır. Ülkemizde III ve IV. jeolojik zamanlarda oluşmuş, günümüzdeki iklim şartlarında yetişmesi mümkün olmayan ve relikt (kalıntı) diye adlandırılan bazı bitki türleri mevcuttur. Ülkemizdeki bitkilerin yaklaşık üçte biri dünyanın hiçbir yerinde görülmeyen (endemik) bitkilerdir. Ülkemizde endemik bitkiler en çok Toros Dağları kuşağında bulunur. Köyceğiz Gölü çevresindeki Sığla ve Göller Yöresi ndeki kasnak meşesi, Yenice (Zonguldak) civarındaki Istranca meşesi, Datça ve Teke Yarımadalarındaki Datça hurması, Kazdağı ndaki Kazdağı köknarı, Kastamonu ve Yozgat çevresindeki İspir meşesi endemik bitkilere örnektir. 16
Türkiye, hâlâ yeni bitki türlerinin ortaya çıkarıldığı bir alandır. Ülkemizde son yıllarda yapılan çalışmalarda bugüne kadar bilinmeyen 130 dan fazla bitki türü tespit edilmiştir. Aşağıda endemik bitki türlerine örnekler verilmiştir. Nemrut soğanı Sığla ağacı Çıplak turna gagası Deve dikeni Anzer çayı Ülkemizde Görülen Başlıca Bitki Toplulukları Orman Ülkemizin yaklaşık % 35,1 i ormanlarla kaplı olup bu ormanların büyük çoğunluğu kıyı kesimlerinde yer almaktadır. Ormanlar, ağaçların bir örtü oluşturduğu alanlardır. Ağaçlar, yapraklarının özelliklerine göre iğne ve geniş yapraklı olmak üzere iki gruba ayrılır. Bazı kesimlerde geniş ve iğne yapraklı ağaçlar bir arada bulunarak karışık ormanları oluşturur. İğne yapraklı ağaçlar yıl boyunca yeşilliklerini korur. vb. İğne yapraklı ağaçlar: Kızılçam, karaçam, sarıçam, göknar, sedir, ladin ve servi Geniş yapraklı ağaçlar: Meşe, kayın, gürgen, kestane, kızılağaç, kavak, ıhlamur, akçaağaç ve dişbudaktır. Geniş yapraklı ağaçlar kışın yapraklarını döker. 17
Ülkemizde yaygın olan bazı ağaç türlerine örnekler: Fıstık çamı: Tipik bir Akdeniz ağacı olan fıstık çamı, özellikle Batı ve Güney Anadolu da yaygın olarak görülür. 15-20 m boyundadır. Gençlik döneminde yuvarlak, yaşlılık döneminde ise şemsiye gibi tepesiyle diğer çamlardan ilk bakışta ayırt edilebilir. Tohumları oldukça büyüktür. Halk arasında çam fıstığı diye adlandırılan tohumları Batı Anadolu köylüleri için önemli bir gelir kaynağıdır. Resim 01.07: Fıstık çamı Kızılçam: Kızılçamın dünyadaki en geniş yayılış alanı Türkiye dedir. Akdeniz ve Ege bölgelerinde geniş alanlar kaplamakla birlikte, Batı ve Orta Karadeniz bölümlerinde de Dar alanlarda yayılış gösterir. Deniz seviyesinden 1000-1200 m yüksekliğe kadar ulaşan kızılçam, ışığı seven hızlı büyüyen bir çam türüdür. Resim 01.08: Kızılçam 18
Kayın: Daha çok kuzey bölgelerimizde doğal yayılış göstermekle birlikte, güneydeki Amanoslar da saf ya da göknar, ladin, çam ve meşelerle karışık geniş ormanlar oluşturur. Yağlı meyveleri doğada yaban hayvanları için önemli bir besin kaynağıdır. Resim 01.09: Kayın Sarıçam, Kuzey Anadolu nun yüksek dağlık kesimlerinde saf ya da karışık ormanlar oluşturmakla birlikte küçük adacıklar hâlinde iç ve güney bölgelerimize kadar ulaşır. Resim 01.10: Sarıçam Meşe: ülkemizin hemen her bölgesinde türlerine bağlı olarak yayılış gösterir. 25 m boya ve 2 m çapa erişebilen geniş tepeli ağaçlardan 3-5 m boya sahip çalılara kadar değişen türleri vardır. Resim 01.11: Meşe 19
Maki Maki; Akdeniz ikliminin görüldüğü yerlerde, kızılçamların tahrip edildiği kıyı kuşağında geniş alanlar kaplayan, daima yeşil kalan, bodur ağaç ve çalılardan oluşan bitki örtüsüdür. Genellikle 1-3 m boyunda olan bu ağaç ve ağaççıkların yaprakları kalın, sert, cilalı veya keçe gibi tüylüdür. Makiyi oluşturan başlıca bitkiler; yabani zeytin, mersin, keçiboynuzu, kermez meşesi, sandal, Resim 01.12: Maki koca yemiş, defne, sakız, menengiç, zakkum, tesbih ve akçakesmedir. Akdeniz ve Ege kıyılarında makilerin tahrip edildiği, toprağın inceldiği alanlarda genelde diz boyu yüksekliğinde dikenli çalılardan oluşan bitki toplulukları görülür. Garig adı verilen bu bitkilerin başlıcaları; lavanta çiçeği, diken çalısı, süpürge çalısı, laden, yasemin ve fundadır. Karadeniz kıyılarında da ormanların tahrip edildiği yerlerde çalılara rastlanır. Bunlara yalancı maki (psödomaki) denir. Makiler Marmara kıyılarında 300-400m,Ege kıyılarında500-600m,akdeniz kıyılarında 700-800m yükseltiye kadar çıkabilmektedir.makilerin çıkabildiği üst sınırın bölgelere göre değişiklik göstermesinin sebebi nedir?bu durumun nedeni enlem etkisine bağlı olarak sıcaklığın bölgelere göre farklılık göstermesidir. Bozkır Resim 01.13: Bozkır Kurak ve yarı kurak bölgelerde, ilkbahar yağışlarıyla yeşeren ve yaz kuraklığının etkisiyle sararan ot topluluklarıdır. Bozkırlarda görülen yaygın ot türleri; geven, koyun yumağı, üzerlik, çakırdikeni, yavşan otu, gelincik, sığır kuyruğu, kılıçotu, çayır üçgülü, peygamber çiçeğidir. 20
Ülkemizin önemli bir bölümünde bozkırlar yer almaktadır. Fakat bu alanların hepsi doğal bozkır değildir. İç kesimlerde insanlar tarafından ormanların tahrip edilmesiyle oluşan bozkır alanları da vardır. Bunlara antropojen bozkır adı verilir.ergene havzası ile Anadolunun iç ve doğu kesimlerinde antropojen bozkır alanlar geniş yer kaplar. İç anadoluda bozkırlarla kaplı dağlarda adacıklar halinde meşe,ardıç ve karaçamlara rastlanır.bu ağaçlar buraların daha önceleri ormanlarla kaplı olduğunun göstergesidir. Bozkırlar tahıl tarımının ve küçükbaş hayvancılığının yapıldığı yerlerdir. Çayır İlkbaharda yeşerip yaz boyu yeşil kalan, bozkırlardan daha gür ot toplulukları çayır, dağ çayırı veya alpin çayır olarak adlandırılır. Çayırlar, Erzurum-Kars çevresindeki yüksek plato alanlarında, Kuzey Anadolu Dağlarında, Toroslarda ve ülkemizin doğusunda yer alan yüksek dağlarda görülmektedir. Yaz aylarında yeşil olan çayırlar, kış aylarında kar altında kalır. Resim 01.14: Çayır Dağ çayırlarını oluşturan başlıca ot türleri; geven, yumak, tarla sarmaşığı, düğün çiçeği, sarı çiçekli orman gülü, mine, kar çiçekleri, kardelen, taşkıran, yıldız ve çayırdır. 3. TÜRKİYE NİN SU VARLIĞI Su, yeryüzünde canlı hayatı için vazgeçilmez bir unsurdur. Geçmişte büyük medeniyetler Fırat, Dicle, Ganj ve İndus gibi akarsu havzalarında kurulmuştur. Çeşitli su kaynaklarına sahip olan Türkiye, Orta Doğu daki komşuları arasında su potansiyeli en zengin ülkedir. siyele sahiptir. Yeryüzünün en hızlı akan nehirlerinden biri olan Çoruh Nehri dünyaca tanınmaktadır. 21
de kurulu olan barajlar sayesinde önemli ölçüde hidroelektrik enerji üretilmektedir. Türkiye hidroelektrik enerji potansiyeli bakımından Avrupa da, Rusya Federasyonu ve Norveç ten sonra üçüncü sırada yer alır. kımından oldukça elverişli Resim 01.15: Çorum şartlara sahiptir. Üç tarafı denizlerle çevrili olan ülkemizin kıyı uzunluğu 8333 km dir. İstanbul ve Çanakkale Boğazları deniz ulaşımı açısından ülkemiz için oldukça avantajlı bir durum sağlamaktadır. bir yapıya sahip olup yükselti, batıdan doğuya doğru gidildikçe artar. Akarsularımızın yatak eğimleri ve akış hızları fazladır. Bu nedenle taşımacılığa elverişli değillerdir. Hidroelektrik enerji potansiyelleri yüksektir. mektedir. Bu zenginliğin nedeni, Anadolu nun aktif bir tektonik yapıya sahip olmasıdır. Türkiye deki sıcak su kaynaklarının dağılışı, fay hatları ve volkanik alanlar ile paralellik gösterir. Batı Anadolu, Kuzey Anadolu ve Doğu Anadolu fay hatları boyunca birçok sıcak su kaynağı mevcuttur. dışa akışı olmayan göllerin ise suları tuzludur (Tuz Gölü ve Acıgöl). Türkiye de yazın kuraklığa bağlı olarak göllerin su seviyelerinde azalmalar görülür. Göl sularının kimyasal özellikleri ise gölü besleyen kaynakların kimyasal özelliğine, iklime ve göl çanağındaki kayaçların özelliklerine göre değişir. GAP: Su ile Gelen Değişim Resim 01.16 Resim 01.17 Resim 01.18 Resim 01.19 22
GAP, Türkiye nin en büyük, dünyanın da önde gelen bölge kalkınma projelerinden biridir. Fırat ve Dicle Nehirleri üzerinde yapımı süren baraj, hidroelektrik enerji santralleri, sulama tesisleriyle kentsel ve kırsal alt yapı (ulaştırma, sanayi, eğitim, sağlık, konut, turizm, tarım vb.) yatırımlarını da kapsayan sürdürülebilir bir kalkınma projesidir. GAP ile meydana gelen değişimler: Türkiye nin akarsuları Yer şekilleri ve iklim koşullarının çeşitlilik göstermesi nedeniyle akarsularımız uzunluk, su miktarı ve su miktarının yıl içindeki değişimi bakımından farklı özellikler gösterir. Akarsularımızın başlıca özellikleri şunlardır; BİLGİ NOTU Akış hızlarının yüksek olmasından dolayı hidroelektrik potansiyeli yüksektir. Döküldükleri denizlere göre başlıca akarsularımız şunlardır; Karadeniz e dökülen akarsular: Çoruh, Yeşilırmak, Kızılırmak, Sakarya, Bartın Çayı, Filyos(Yenice) Marmara denizine dökülen akarsular: Genellikle küçük olan bu akarsuların en önemlisi Susurluktur. 23
Ege denizine dökülen akarsular: Bakırçay, Gediz, Küçükmenderes, Büyükmenderes, Meriç Akdeniz e dökülen akarsular: Aksu, Köprüçayır, Manavgat çayı, Göksu, Seyhan, Ceyhan, Asi BİLGİ NOTU Asi nehri kaynağını Lübnan dan alır ve Suriye den geçerek ülkemiz topraklarına girer. Meriç nehri ise Bulgaristan dan ülkemiz topraklarına girer. Basra körfezine dökülen akarsular: Fırat ve Dicle Hazar denizine dökülen akarsular: Aras ve Kura BİLGİ NOTU Fırat, Dicle, Aras ve Kura ülkemizden doğup başka ülkelerin denizlerine dökülürler. Türkiye nin gölleri Resim 01.20: Türkiye göller haritası 24
Türkiye de göllerin toplandığı başlıca dört bölge vardır: Göller Yöresi: Eğirdir, Burdur, Beyşehir ve Acıgöl Güney Marmara: Sapanca, İznik, Ulubat, Kuş Gölleri Van Gölü ve çevresi: Van gölü, Çıldır, Erçek, Nazik, Haçlı, Balık Tuz Gölü ve çevresi: Tuz gölü, Akşehir, Eber, Ilgın Oluşumlarına Göre Göller COĞRAFYA 4 Tektonik Göller: Tuz gölü, Sapanca gölü, İznik gölü, Manyas gölü, Burdur gölü, Eber gölü, Akşehir gölü, Hazar gölü Karstik Göller: Salda gölü, Karagöl gölü, Kızören gölü, Timraş gölü, Akgöl Buzul Gölleri: Aynalı göl, Kilimli göl, Karagöl, Volkanik Göller: Nemrut gölü, Acıgöl, Meke tuzlası, Gölcük Heyelan Set Gölleri: Tortum gölü, Sera gölü, Abant gölü, Yedigöller Kıyı set gölleri: Büyükçekmece gölü, Küçükçekmece gölü, Durusu(terkos) gölü Volkanik Set Gölleri: Erçek gölü, Nazik gölü, Haçlı gölü, Çıldır gölü, Balık gölü Alüvyal Set Gölleri: Mogan gölü, Eymir gölü, Bafa(çamiçi) gölü, Köyceğiz gölü, Uzungöl Karma Oluşumlu Göller: Bu göllerin oluşumunda birden fazla faktör etkilidir. Van gölü, Beyşehir gölü, Eğirdir gölü ve Kovada gölü örnek verilebilir. Yapay Göller: Atatürk baraj gölü, Keban baraj gölü, Hirfanlı baraj gölü, Altınkaya baraj gölü, Adıgüzel baraj gölü vb. Sularımızdan Gelen Zenginlik En güzel coğrafi vaziyette ve üç tarafı denizlerle çevrili olan Türkiye; endüstrisi,ticareti ve sporu ile en ileri denizci millet yetiştirmek kabiliyetindedir. Bu kabiliyetten istifadeyi bilmeliyiz: denizciliği,türkün büyük milli ülküsü olarak düşünmeli ve onu az zamanda başarmalıyız. İstanbul-Çanakkale Boğazları M.KEMAL ATATÜRK 25
ğazlardan bir yılda, büyük kısmı tanker olmak üzere tehlikeli yük taşıyan, 50.000 den fazla gemi geçmektedir. Resim 01.21: Boğazlar Akdeniz Karadeniz Ege Denizi 26
Marmara Denizi zinden sağlanır. Resim 01.22: Denizlerimiz Ülkemiz gerek kıyıları gerekse akarsu boyları ve gölleri ile kültür balıkçılığı için büyük bir potansiyele sahiptir. Japonya, Yunanistan gibi ülkelerde önemli bir sektör olan kültür balıkçılığı, ülkemizde 1980 den sonra önemli bir yer tutmaya başlamıştır. Beslenme kaynaklarının fazla, buharlaşmanın az olduğu denizlerde tuzluluk oranı düşüktür. Bu nedenle Karadeniz tuzluluk oranı en düşük olan denizimizdir. 27
BİLGİ NOTU Karadeniz de 200 metrenin altındaki derinliklerde kükürtlü hidrojen gazından dolayı canlı yaşayamaz. Resim 01.23: Kıyı balıkçılığı Resim 01.24: Kültür balıkçılığı Türkiye; deniz, göl, gölet ve akarsuları ile büyük bir su ürünleri potansiyeline sahiptir. Su ürünlerinin yaklaşık %90 ı denizlerden; % 10 u iç sulardan sağlanır. Denizlerde avlanan balıkların büyük bir kısmı Karadeniz den elde edilir. Bu denizi Marmara, Ege ve Akdeniz izler. Ülkemizde hamsi, uskumru ve palamut en fazla Karadeniz den, sardalye ve kefal ise Ege ve Akdeniz den elde edilir. İstanbul ve Çanakkale boğazlarında ise Karadeniz le Akdeniz arasında göç eden balıklar avlanır. Türkiye doğal tatlı su gölleri, barajlar ve akarsular yönünden önemli bir tatlı su balıkçılığı potansiyeline sahiptir. Eğirdir ve Beyşehir göllerinden yakalanan kerevitin, büyük bir bölümü ihraç edilir. Ulubat, Çıldır, İznik gölleriyle Keban, Karakaya ve Seyhan gibi baraj göllerinde balıkçılık yaygındır. Kültür balıkçılığının yapıldığı akarsu boylarında ve havuzlarda daha çok alabalık yetiştirilmektedir. Akdeniz ve Ege kıyılarındaki dalyanlarda, çipura ve kefal üretilmektedir. BİLGİ NOTU En işlek limanımız, Orta Doğu ve Avrupa nın önemli ticaret merkezlerinden biri olan İstanbul dur. 28
Resim 01.25: İstanbul Limanı Resim 01.26: İzmir Limanı Çok geniş hinterlandı olan İstanbul Limanı, demir yoluyla Anadolu ve Trakya ya bağlantı sağlamaktadır. İthal edilen malların büyük bir kısmı İstanbul Limanı na indirilmekte, oradan yurdumuzun diğer bölgelerine taşınmaktadır. İzmir Körfezi nde yer alan İzmir Limanı nın demir ve kara yolları ile Batı Anadolu ya bağlantısı bulunmaktadır. Akdeniz kıyısında yer alan Mersin ve İskenderun limanlarında yaş meyve ve sebze ihraç edilmektedir. Karadeniz kıyısındaki limanlar; Zonguldak, Trabzon ve Samsun dadır. Antalya, Bodrum, Kuşadası, Kemer yat limanları turistik amaçlara yönelik kurulmuş limanlarımızdandır. Türkiye nin Yer Altı Suları ve Kaynaklar Türkiye, arazinin jeolojik yapısına ve yeryüzü şekillerine bağlı olarak oluşmuş yer altı suları ve kaynakları bakımından zengindir. Yurdumuzda vadi, yamaç ve artezyen kaynakları yaygın şekilde bulunmaktadır. Batı Toroslar da karstik kaynaklar, tektonik hareketlerin yaygın olduğu sahalarda ise fay kaynakları bulunur. Doğaya saygılı, yenilenebilir alternatif enerji kaynaklarından biri jeotermal enerjidır. Önemli bir jeotermal kuşak üzerinde yer alan Türkiye de 1000 in üzerinde jeotermal kaynak bulunmaktadır. Türkiye de jeotermal enerji özellikle ısıtma ve sağlık alanlarında kullanılmaktadır. Ülkemizde jeotermal kökenli elektrik enerjisi üretimi Denizli-Sarayköy ve Aydın Germencik te yapılmaktadır. 29
Resim 01.27: Sarayköy-jeotermik santral Resim 01.28: Kızılcahamam kaplıcaları Türkiye nin diğer yüksek jeotermal enerji potansiyel bölgeleri Çanakkale, Afyonkarahisar-Sandıklı, Kızılcahamam, Gönen, Simav, Kozaklı dır. Hâlen Kırşehir, Gönen, Simav, Kızılcahamam ve İzmir-Balçova da sıcak kaplıca suları, merkezi konut ısıtmasında kullanılmaktadır.. Bazı yörelerde seraların ısıtılmasında da jeotermal kaynaklardan faydalanılmaktadır. Dünya genelinde jeotermal enerji; yüzme havuzlarında, havaalanlarındaki pistlerin ısıtılmasında, organik maddelerin kurutulmasında ve sanayide kullanılmaktadır. Resim 01.29: Türkiye nin kaplıca haritası 30
NELER ÖĞRENDİK? Türkiye de Kahverengi orman toprakları,kahverengi bozkır toprakları,kırmızı Akdeniz toprakları, kestane renkli bozkır toprakları, çernozyom, vertisol, tuzlu topraklar, alüvyal topraklar, kolüvyal topraklar ve regosellerin bulunduğunu Topraklardan tarım,hayvancılık,ormancılık ve sanayi alanında yararlanıldığını Türkiye nin Bitki çeşitliliği bakımından dünya nın önde gelen ülkelerinden biri olduğunu Kıyılarda ormanların, iç kesimlerde bozkırların, Akdeniz ikliminin görüldüğü batı ve güney kıyılarımızda makilerin yaygın olduğunu Türkiye nin su gücü bakımından Avrupa da Rusya ve Norveç ten sonra üçüncü sırada yer aldığını Akarsularımızın akış hızlarının yüksek olmasından dolayı hidroelektrik potansiyellerinin yüksek olduğunu GAP ın Türkiye nin en büyük kalkınma projesi olduğunu Türkiye nin jeotermal kaynakları bakımından zengin olduğunu Sularımızdan elektrik üretimi,sulama, içme suyu, ulaşım, turizm ve balıkçılık gibi alanlarda yararlanıldığını öğrendik. 31
ETKİNLİK 1 Kahverengi Orman Toprakları Çernozyom (Kara Topraklar) Kırmızı Akdeniz Toprakları (Terra-Rossa) Alüvyal Topraklar Kahverengi Bozkır Toprakları Tuzlu Topraklar Aşağıda bazı özellikleri verilen toprak türlerinin başına yukarıda verilen toprak türlerinden uygun olanı yazınız................... 32
ETKİNLİK 2 Aşağıdaki tabloda verilen bitkilerin hangi bitki topluluğu içinde yer aldığını örnekte olduğu gibi işaretleyiniz. Bitkiler Geniş Yapraklı Ağaç İğne Yapraklı Ağaç Bozkır Maki Çayır Kızılçam X Gürgen Defne Meşe Kardelen Yumak Sarıçam Keçi boynuzu Köknar Ladin Yavşan otu Zakkum Tarla sarmaşığı Çoban yastığı Sandal Mersin Karaağaç Sığla ağacı Fıstık çamı Düğün çiçeği Kocayemiş Akçaağaç Sedir 33
ETKİNLİK 3 Aşağıdaki tabloda verilen gölleri oluşumlarına göre örnekte olduğu gibi işaretleyiniz. Göller Tektonik Volkanik Karstik Heyelan set Kıyı set Volkanik set Alüvyal set Karma İznik X Salda Nemrut Mogan Erçek Van Durusu Beyşehir Eymir Nazik Tortum Abant Acıgöl Tuz Timraş Gölcük Yedigöller Küçükçekmece Bafa Eğirdir Uzungöl Sapanca Sera Çıldır 34
1. ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Akdeniz ve Ege kıyılarında aşağıdaki toprak tiplerinden hangisi yaygındır? A. Kestane renkli bozkır toprakları B. Kahverengi bozkır toprakları C. Kırmızı Akdeniz toprakları (terra-rossa) D. Çernozyom (kara topraklar) 2. Akarsuların taşıyıp biriktirdiği malzemeden oluşan topraklara alüvyal topraklar denir. Alüvyal toprakların aşağıdaki bölgelerden hangisinde yaygın olması beklenemez? A. Delta ovalarında B. Vadi tabanlarında C. Eski göl tabanlarında D. Dağların doruklarında 3. Aşağıdakilerden hangisinin yapımında toprak ham madde olarak kullanılmaz? A. B. C. D. 4. Maki ve çalılıkların olduğu yerlerde - kıl keçisi Çayırların yaygın olduğu yerlerde - sığır Bozkırların bulunduğu alanlarda - koyun. - ipek böcekçiliği Yukarıda boş bırakılan alana hangisi yazılabilir? A. Dut ağaçları B. Zeytin bahçeleri C. Çay bahçeleri D. Kayısı ağaçları 5. * erozyonu önler * havayı temizler * doğayı güzelleştirir * iklimi etkiler Yukarıdaki yargılara uygun olan başlık hangisidir? A. Asıl orman ürünleri nelerdir? B. Orman yan ürünleri nelerdir? C. Ormanların doğaya etkileri nelerdir? D. Ormanların dağılışını etkileyen faktörler nelerdir? 35
6. Aşağıdaki şehirlerimizin hangisinde jeotermal kökenli elektrik enerjisi üretilir? A. Kızılcahamam (Ankara) B. Sarayköy (Denizli) C. Simav (Kütahya) D. Gönen (Balıkesir) 7. * kıyı turizmi gelişmemiştir * tuzluluk oranı düşüktür * balık üretiminde ilk sıradadır. Yukarıda bazı özellikleri verilen deniz hangisidir? A. Akdeniz B. Karadeniz C. Ege denizi D. Marmara denizi 8. Yapay göl - Atatürk baraj Gölü Tektonik göl - Tuz Gölü Karstik göl - Salda Gölü Volkanik Göl -. Yukarıda boş bırakılan alana hangi göl yazılabilir? A. Eğirdir Gölü B. Abant Gölü C. İznik Gölü D. Nemrut Gölü 9. Aşağıdaki limanlardan hangisi Karadeniz kıyılarında yer almaz? A. Antalya B. Zonguldak C. Samsun D. Trabzon 10. Ülkemizdeki bitkilerin yaklaşık üçte biri dünyanın hiçbir yerinde görülmeyen (endemik) bitkilerdir. Aşağıdaki bitkilerden hangisi endemik bitki değildir? A. Sığla ağacı B. Kasnak meşesi C. Datça hurması D. Kavak 36
11. Aşağıdakilerden hangisi GAP ile meydana gelen gelişmelerden biri değildir? A. Sulu tarıma geçiş B. İstihdam alanlarının artması C. Petrol üretiminin artması D. Tarımsal verimin artması 12. Aşağıdakilerden hangisi karma oluşumlu göllere örnek verilebilir? A. Tuz Gölü B. Van Gölü C. Abant Gölü D. Çıldır Gölü 13. Balıkçılıkta son sırada olan deniz aşağıdakilerden hangisidir? A. Akdeniz B. Karadeniz C. Ege Denizi D. Marmara Denizi 14. Akdeniz ve Ege kıyılarında makilerin tahrip edildiği, toprağın inceldiği alanlarda genelde diz boyu yüksekliğinde dikenli çalılardan oluşan bitki toplulukları oluşur. Bu bitki toplulukları aşağıdakilerden hangisidir? A. Garig B. Psödömaki C. Step D. Çayır 15. Aşağıdakilerden hangisi kışın yapraklarını döken geniş yapraklı ağaçlardandır? A. Kayın B. Sarıçam C. Köknar D. Ladin 16. Ülkemizde ormanların kıyı bölgelerinde yoğunlaşmasının nedeni hangisidir? A. Nemin az olması B. Sıcaklığın fazla olması C. Toprak örtüsünün ince olması D. Yağışın fazla olması 37
17. Ülkemizde tuzlu topraklar, en fazla hangi ilimizde bulunur? A. Konya B. Bursa C. Adana D. Erzurum 18. Ülkemizde işlenen tarla alanlarında en fazla hangi ürünlere yer ayrılmıştır? A. Tahıllar B. Baklagiller C. Yağlı tohumlar D. Yem bitkileri 19. Aşağıdakilerden hangisi alüvyal topraklar bakımından diğerlerinden daha zengindir? A. Artvin B. Adana C. Ardahan D. Bingöl 20. Aşağıdakilerden hangisi otsu bitkilerden biri değildir? A. Kardelen B. Mine C. Yıldız D. Keçiboynuzu 21. Türkiye deki toprak tipleri ve dağılışı üzerinde aşağıdakilerden hangisi etkili değildir? A. Heyelanlar B. Bitki örtüsü C. İklim D. Yer şekileri 22. Yer şekillerinin engebeli, eğimin fazla olduğu yerlerde hidroelektrik enerji potansiyeli yüksek olur. Bu bilgiye göre aşağıdaki akarsulardan hangisinin hidroelektrik enerji potansiyeli daha yüksektir? A. Susurluk B. Fırat C. Gediz D. Aksu 38
2. ÜNİTE NEREDE VE NASIL YAŞIYORUZ? 1. Yaşadığınız yerin yerleşim alanı olarak seçilmesinde etkili olan faktörler nelerdir? 2. Kırsal yerleşmeler ile şehir yerleşmeleri birbirinden ayıran faktörler nelerdir?
Bu ünitenin sonunda; NELER ÖĞRENECEĞİZ? 1. Görsel materyalleri kullanarak Türkiye de yerleşme ve nüfusun dağılışını etkileyen faktörler hakkında çıkarımlarda bulunmayı, 2. Türkiye de yerleşme birimlerini fonksiyonel özellikleri açısından ayırt etmeyi 3. Doğal unsurlardan yola çıkarak, Türkiye deki kır yerleşme tiplerinin çeşitliliğini örneklendirmeyi, 4. Türkiye deki şehirleri fonksiyonlarına göre örneklendirmeyi öğreneceğiz ANAHTAR KAVRAMLAR Yerleşme Ekonomik fonksiyonlar Kır yerleşmeleri İdari fonksiyon Köy Kent Köy altı yerleşmeleri 40
1. TÜRKİYE DE NÜFUSUN VE YERLEŞMENİN DAĞILIŞINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER Doğal faktörler 1. Yeryüzü şekilleri (dağların uzanışı, eğim, bakı, yükselti) 2. İklim koşulları (yağış, sıcaklık) 3. Su kaynakları 4. Kara ve denizlerin dağılışı 5. Jeolojik yapı ve toprak çeşitleri 6. Bitki örtüsü Beşeri faktörler 1. bilim ve teknolojideki gelişmeler 2. İç ve dış göçler 3. Ulaşım 4. Ekonomi (turizm, sanayi, ticaret, tarım, hayvancılık, madencilik, ormancılık, balıkçılık) Resim 02.01: Türkiye nüfus yoğunluğu haritası 41
BİLGİ NOTU Ülkemizde sıcaklık ve yağış şartları uygun olmasına rağmen nüfusu az olan alanlarımız da vardır. Güney Ege kıyılarında yer alan Menteşe Yöresi bu duruma en iyi örneklerden biridir. Yükseltinin ve eğimin fazla olması tarım alanlarını azaltmış, ulaşımı güçleştirmiştir. Buna bağlı olarak geçim kaynakları azalmış ve yerleşim alanları sınırlanmıştır. 2. TÜRKİYE DE YERLEŞMELER Türkiye, dünyanın en eski yerleşim alanlarından biridir. Bunun başlıca nedenleri şunlardır: Zaman içinde artan nüfus ve gelişmelere bağlı olarak yerleşme birimleri büyümüş, gelişmiş ve hızla yayılmıştır. Bu yerleşmelerin görünümü, fonksiyonları, genişlikleri ve nüfusları birbirinden farklıdır. Bu farklı özelliklerden yola çıkarak ülkemizdeki yerleşmeleri kır ve kent yerleşmeleri olarak iki grup altında toplayabiliriz. Kent ve kır yerleşmelerini birbirinden ayırmak için çeşitli ölçütler kullanılmaktadır. Bu ölçütler şunlardır: leşmesidir.) melerde sanayi ve hizmet sektörü temel geçim kaynağıdır. Kır Yerleşmeleri Kır yerleşmeleri, ekonomik fonksiyonu ekim-dikim ve hayvancılık olan yerleşmelerdir. Köy ve köy altı yerleşmeleri olarak iki gruba ayrılmaktadır. 42
Köy: 1924 yılında çıkarılan 442 sayılı Köy Kanunu na göre; cami, okul, yaylak, baltalık, orman gibi malları bulunan ve toplu veya dağınık oturan insanların bağ, bahçe ve tarlaları ile birlikte oluşturdukları yerleşmelerdir. Köy İdari alanındaki kır yerleşmeleri: İdari açıdan köye bağlı, köyden daha küçük, tek ev ve eklentileri yerleşme grupları ve mahalleler şeklinde sınıflandırılan toplu veya dağınık yerleşmelerdir. Köy Yerleşmeleri Resim 02.02: Dağınık yerleşme. Resim 02.03: Toplu yerleşme. BİLGİ NOTU Su kaynaklarının bol yer şekillerinin engebeli ve tarım arazilerinin parçalı olduğu yerlerde dağınık yerleşmeler yaygındır. Ülkemizde özellikle Karadeniz de bu tip yerleşmelere rastlanır. Su kaynaklarının az ve yer şekillerinin sade olduğu alanlarda toplu yerleşmeler görülür. Bu tip yerleşmeler ise iç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu da yaygındır. Ülkemizde toplu köy yerleşmeleri vadi tabanlarında, dağ yamaç ve etekleri ile düz araziler üzerinde kurulmuştur. Yolların akarsu vadilerini takip etmesi, sulama sorununun olmaması, tarım alanının varlığı, vadi içi köylerinin kurulmasına sebep olmuştur. Dağ eteği köylerindeyse tarım alanlarından daha fazla yararlanılırken hayvancılık için de dağlık alanlar kullanılmaktadır. Köy İdari Alanındaki Kır Yerleşmeleri Köy İdari alanındaki kır yerleşmelerinin bir kısmı devamlı bir kısmı geçici yerleşmelerdir. Devamlı yerleşmeler çiftlik, mahalle, divan ve mezradır. Geçici yerleşmeler ise yayla, ağıl, kom, dam ve obadır. 43
Mahalle; bir köyden ayrılmış, fakat idari fonksiyonu olmadığı için ayrı bir köy sayılamayan yerleşme üniteleridir. Gelişerek büyüyebilirler. Mahalleler; Batı Karadeniz, Batı Anadolu, Akdeniz ve Marmara da yaygındır. Mezra; Doğu Anadolu, Güneydoğu Anadolu, İç Anadolu ile Doğu Karadeniz de yaygındır. Mezralarda ekonomik fonksiyon çoğunlukla tarımdır. Yüksek yerlerde hayvancılık faaliyetleri yoğunluk kazanır. Divan; birkaç mahallenin tek muhtarlık olarak birleştiği kır yerleşmeleridir. Özellikle Batı Karadeniz de yaygındır. Çiftlik; bir veya birkaç ev, ambar ve tarım arazisinden oluşan yerleşmelerdir. Bunların bazılarında hayvancılık, bazılarında tarım, bazılarında ise her iki faaliyet birlikte yapılır. Trakya, Ege, Akdeniz ve İç Anadolu da yaygındır. Kom ve ağıl; hayvancılık için otlak alanlarına bağlı olarak çoğunlukla yazın kullanılan, köye bağlı yerleşmelerdir. Komlara özellikle Doğu Anadolu başta olmak üzere Güneydoğu Anadolu da da rastlanır. Ağıl yerleşmelerine ise Türkiye de hayvancılık yapılan bütün yerlerde rastlanır. Yayla; Köye bağlı yerleşme birimleri içinde en yaygın olanı yayla yerleşmeleridir. Yaylalar yaz döneminde halkın hayvanlarını otlatmak için çıktıkları alanlardır. Geleneksel yaylacılık anlayışı günümüzde değişmeye başlamıştır. Kuzey Anadolu dağ sıralarında denize bakan yamaçlardaki yaylalar turizme açılmıştır. Yayla turizminin gelişmesiyle birlikte buralarda lüks konutlar ve oteller çoğalmıştır. Benzer değişim Toroslar ve Ege Resim 02.04: Yayla yerleşmesi Dağları üzerindeki yaylalarda da görülür. Güney Anadolu sıradağlarında klasik anlamda yaylacılık yüksek kesimlerde yapılır. Göçebe yörüklerin sürdürdüğü bu tip yaylacılık, hayvancılığa dayalı bir faaliyet olarak devam eder. Aynı faaliyete ülkemizin doğu ve güneydoğu kesimlerinde de rastlanır. Toros Dağlarındaki yayla yerleşmeleri sıcaklardan korunmak amacıyla sayfiye olarak kullanılmaktadır. Oba; göçebe çobanların çadırlarından oluşan yerleşmelerdir. Batı ve Güneydoğu Toroslar ile Doğu Anadolu ve Resim 02.05: Oba yerleşmesi Güneydoğu Anadolu da yaygındır. 44
Dam; Bozcaada, Gökçeada ve Ege de görülür. Geçim kaynağı hayvancılıktır. Şehirlerin Sınıflandırılması Şehirler nüfuslarına ve fonksiyonlarına göre sınıflandırılır. Şehirlerin fonksiyonlarına göre sınıflandırılmasında ekonomik, idari, askerî, kültürel özellikleri dikkate alınır. Şehirlerin bazılarında yalnızca bir fonksiyon gelişmişken bazılarında ise birden fazla hâkim fonksiyon etkilidir. Kara yoluyla deniz yolunun kesiştiği yerler olan limanlar, ticaret şehirlerinin can damarlarıdır. Liman şehirleriyle ticaret şehirlerini ayrı tutmak güçtür. Ülkemizdeki birçok liman şehri aynı zamanda ticaret şehridir. Nüfuslarına göre şehirler Küçük kentler: nüfusu 10-25 bin arasında olan kentlerdir. Orta büyüklükte kentler: nüfusu 25 bin ile 100 bin arasında olan kentlerdir. Büyük kentler: nüfusu 100 bin ile 500 bin arasında olan kentlerdir. Metropol kentler: nüfusu 500 binden fazla olan kentlerdir. Fonksiyonlarına göre şehirler İdari Şehirler: Gelişmesinde yönetim merkezi olması ön plandadır. Ankara nın bugünkü duruma gelmesinin en önemli nedeni başkent olmasıdır. Resim 02.06: Ankara Kültürel Şehirler: Üniversite ile yüksek okulların bulunduğu, çeşitli bilim, sanat ve kongre etkinliklerinin düzenlendiği, festivallerin yapıldığı, tarihî zenginliklerin bulunduğu şehirlerdir. İstanbul, Ankara, İzmir, Eskişehir, Bursa gibi şehirlerimiz örnek olarak verilebilir. Askerî Şehirler: Gelişmesinde askerî birliklerin varlığının etkisi büyüktür. Sarıkamış ve Gölcük örnek verilebilir. Resim 02.07: İstanbul 45
Ekonomik Fonksiyonlarına Göre Şehirler: Gelişmesinde tarım, sanayi (imalat sanayi, madencilik), hizmet (ulaşım, ticaret, turizm vb.) sektörlerinin biri veya birden fazlası etkilidir. Tarım şehri: Asıl fonksiyon tarım ve hayvancılıktır. Hizmet sektörü nüfus ve ticaretin artmasına bağlı olarak değişir. Tarım alanlarının merkezinde, kavşak noktada yer alır. Tarım ürünlerini işleyecek küçük sanayi tesisleri vardır. Çevre ihtiyaçlarının karşılandığı pazar ile küçük alışveriş merkezleri bulunmaktadır. Ürünleri pazarlayacak ticaret kapasitesine sahiptir. Tarsus Söke İnegöl örnek verilebilir. Ticaret şehri: Asıl fonksiyon ticarettir. Sanayi ve hizmet sektörü gelişmiştir. Geniş bir hinterlanda sahip işlek ulaşım yollarının kavşak noktasındadır. Liman şehri olarak gelişmiş korunaklı bir limana sahiptir. Şehrin gelişmesine bağlı olarak değişen orta ya da büyük ölçekli sanayi tesisleri, ticaret mallarının alınıp satıldığı, üretildiği, depolandığı çok sayıda iş yeri, pazar, panayır ve fuarlar, büyük küçük alışveriş merkezleri vardır. İthalat ve Resim 02.08: İzmir ihracat yoğundur. Mersin, İstanbul ve İzmir örnek verilebilir. Resim 02.09: İzmit Sanayi şehri: Asıl fonksiyon sanayidir. Ticaret ve hizmet sektörü gelişmiştir. Kavşak noktasında ya da bütün ulaşım yollarına yakın bir konumda bulunmaktadır. Maden, enerji kaynağı ve ham maddeye yakındır ya da kolay ulaşılabilecek konumdadır. Bir ya da birden fazla gelişmiş sanayi kolu vardır. Ticaret gelişmiştir. İthalat ya da ihracat yoğundur. Bursa, İzmit, Manisa, İstanbul ve Zonguldak örnek verilebilir. Turizm şehri: Turizm, ticaret, hizmet faaliyetleri gelişmiştir. Doğal güzelliklere veya tarihî zenginliklere sahiptir. Gelişmiş ulaşım ağı vardır. Sanayi tesisleri şehrin gelişmesine bağlı olarak değişir. Gelişmiş ticari fuarlar, pazarlar ve alışveriş merkezlerine sahiptir. El sanatları yaygındır. Antalya, Bursa, İstanbul, Nevşehir örnek verilebilir. 46
Ulaşım şehri: Ulaşım, ticaret, hizmet ve sanayi sektörleri gelişmiştir. Büyümesinde ulaşım hizmetleri etkilidir. Kavşak noktaları ve işlek yolların üzerinde yer alır. Eskişehir, Konya, Ankara, İstanbul örnek verilebilir. Hinterlandın Şehirlerin Gelişmesine Etkisi Hinterland: Art bölge, ekonomik olarak limanı besleyen, limanla etkileşen Resim 02.10 alandır. Bir limanın art bölgesindeki sanayi tesisleri, ticari fonksiyonları, tarım alanları, enerji kaynaklarının yayıldığı alanı ne kadar genişse liman da o oranda gelişir. Trabzon Limanı nın hinterlandı Doğu Karadeniz, İstanbul Limanı nın hinterlandı bütün Türkiye dir. Hinterlandı geniş olan limanlarımız: İstanbul, İzmir, Mersin, İzmit, İskenderun ve Samsun limanlarıdır. Sinop doğal liman olmasına rağmen Samsun limanı kadar neden gelişmemiştir? Resim 02.11: Sinop limanı Resim 02.12: Samsun limanı BİLGİ NOTU Sinop limanının hinterlandı dar olduğundan gelişmemiştir. Bu durumun nedeni dağların iç kesimlerle olan ulaşımı zorlaştırmasıdır. 47
NELER ÖĞRENDİK? Türkiye de nüfus ve yerleşmenin dağılışını iklim, yer şekilleri, su kaynakları, sanayi, ulaşım, ticaret, tarım ve turizm gibi faaliyetlerin etkilediğini Türkiye nin Dünya nın en eski yerleşim alanlarından biri olması iklimin elverişli olması, su kaynaklarının bol olması, ulaşım koşullarının uygun olması ve verimli tarım alanlarına sahip olmasından kaynaklandığını Kent ve kır yerleşmelerini birbirinden ayırt etmede, nüfus sayısının, idari yapının ve geçim kaynaklarının esas alındığını Ülkemizdeki başlıca köy idari alanındaki kır yerleşmelerinin mezra, yayla, oba, mahalle, divan, ağıl, kom, dam ve çiftlik olduğunu Ülkemizde şehirlerin idari, kültürel, askeri ve ekonomik fonksiyonlarına göre sınıflandırıldığını Ekonomik fonksiyonlarına göre tarım, ticaret, sanayi, turizm ve ulaşım şehirlerinin olduğunu Yer şekillerinin engebeli ve su kaynaklarının bol olduğu doğu Karadeniz de dağınık kır yerleşmesinin yaygın olduğunu Yer şekillerinin düz ve su kaynaklarının az olduğu iç bölgelerde ise toplu kır yerleşmelerinin yaygın olduğunu Hinterlandı geniş olan liman şehirlerinin geliştiğini ancak Sinop gibi hinterlandı dar olan liman şehirlerinin gelişmediğini öğrendik. 48
ETKİNLİK 1 Aşağıdaki tabloda bazı şehirler verilmiştir. Bu şehirlerin hangi fonksiyonlarının ön plan çıktığını örnekte olduğu gibi işaretleyiniz (Bazı şehirler birden fazla fonksiyonla ön plana çıktığından, birden fazla işaretlenebilir). Şehirler Tarım Ticaret Sanayi Turizm Maden Askeri İdari Ulaşım Ankara İstanbul İzmir Bursa Adana Konya Eskişehir Antalya Van Nevşehir Zonguldak Manisa İzmit Gaziantep Mersin İnegöl Söke Gölcük Bodrum Batman Trabzon Tarsus Kayseri X 49
ETKİNLİK 2 Aşağıda tanımlanan köy idari alanındaki kır yerleşmelerinin karşısına uygun olan kırsal yerleşmeyi yazınız. ÇİFTLİK YAYLA AĞIL OBA KOM MEZRA DİVAN MAHALLE Doğu Anadolu, Güneydoğu Anadolu ve İç Anadolu da yaygın olan bu yerleşim alanlarında çoğunlukla tarım yapılır. Yüksek yerlerde hayvancılık da yapılır. Birkaç mahallenin tek muhtarlık olarak birleştiği kır yerleşmeleridir. Batı Karadeniz de yaygındır. Bir veya birkaç ev ve tarım arazisinden oluşan yerlerdir. Bazılarında tarım bazılarında hayvancılık bazılarında ise her iki faaliyet birlikte yapılır. Trakya, Ege, Akdeniz ve İç Anadolu da yaygındır. Göçebe çobanların çadırlarından oluşan yerleşmelerdir. Batı ve Güneydoğu Toroslar ile Doğu Anadolu da yaygındır. Köye bağlı yerleşme birimleri içinde en yaygın olanıdır. Yaz döneminde halkın hayvanlarını otlatmak için çıktıkları alanlardır. Karadeniz de yaygındır. Toroslardaki yerleşmeler ise turizm amaçlı kullanılmaktadır. Hayvancılık için otlak alanlarına bağlı olarak çoğunlukla yazın kullanılan köye bağlı yerleşmelerdir. Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu da yaygındır. Bir köyden ayrılmış fakat idari fonksiyonu olmadığı için ayrı bir köyü sayılmayan yerleşme üniteleridir. Bunlar devamlı yerleşmelerdir. Gelişerek büyüyebilirler. Daha çok küçükbaş hayvancılığa yönelik yerleşmelerdir. 50
2. ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Aşağıdakilerden hangisi Türkiye de nüfus ve yerleşmenin dağılışını etkileyen doğal faktördür? A. Ekonomi B. Ulaşım C. İklim D. Göç 2. * tarım arazisi verimli * göç alır * nüfus fazla Yukarıda bazı özellikleri verilen ilimiz aşağıdakilerden hangisi olabilir? A. Adana B. Bingöl C. Çankırı D. Artvin 3. Ülkemizde sıcaklık ve yağış şartları uygun olmasına rağmen nüfusu az olan alanlarımızda vardır. Güney Ege kıyılarında yer alan..yöresi bu duruma örnektir. Yukarıda boş bırakılan alana aşağıdakilerden hangisi yazılmalıdır? A. Göller B. Menteşe C. Iğdır D. Taşeli 4. Kent ve kır yerleşmelerini birbirinden ayırmak için çeşitli ölçütler kullanılmaktadır. Aşağıdakilerden hangisi bu ölçütlerden biri değildir? A. Nüfus B. Ekonomik faaliyetin türü C. Ekonomik faaliyetin çeşitliliği D. Yeryüzü şekilleri 5. Aşağıdakilerden hangisi devamlı kır yerleşmelerinden biridir? A. Köy B. Yayla C. Ağıl D. Oba 51
6. Su kaynaklarının yeterli, tarım arazilerinin küçük ve dağınık olduğu yerlerde dağınık kır yerleşmeleri yaygındır. 2 3 1 4 Haritada numaralandırılan alanların hangisinde dağınık kır yerleşmeleri yaygındır. A. 1 B. 2 C. 3 D. 4 7. Doğal bir liman olmasına rağmen hinterlandı dar olduğundan yeterince gelişmemiştir Yukarıda söz konusu edilen liman şehrimiz hangisidir? A. Mersin B. İzmir C. Sinop D. İstanbul 8. I. Turizm şehri - Bodrum II. Liman şehri - iskenderun III. Tarım şehri - Merzifon IV. Sanayi şehri - Oltu Yukarıdaki eşleştirmelerden hangisi yanlıştır? A. I B. II C. III D. IV 9. Köy altı yerleşmeleri içinde en yaygın olanı aşağıdakilerden hangisidir? A. Divan B. Yayla C. Kom D. Dam 52
10. * İstanbul * Ankara * İzmir Yukarıdaki şehirlerin ortak özelliği hangisidir? A. Liman şehri olmaları B. Turizmin gelişmiş olması C. Nüfusun fazla olması D. Akdeniz ikliminin görülmesi 11. Türkiye nin kıyı bölgelerindeki bazı illerinin nüfuslarının mevsimlere göre değişmesinde; I. Tarım II. Endüstri III. Turizm IV. Madencilik Sektörlerinden hangileri daha etkilidir? A. I ve II B. I ve III C. II ve III D. III ve IV 12. Aşağıdakilerden hangisi nüfus ve yerleşmeyi etkileyen beşeri faktör değildir? A. Turizm B. Balıkçılık C. Yağış D. Ulaşım 13. Adana ilinin yoğun nüfuslu olmasında aşağıdakilerden hangisi etkili değildir? A. Verimli tarım arazilerinin varlığı B. İklim koşullarının uygun olması C. Seyhan ve Ceyhan ırmaklarının varlığı D. Maden bakımından zengin olması 14. Aşağıdaki şehirlerden hangisi diğerlerinden daha yoğun nüfusludur? A. Sivas B. İzmit C. Kastamonu D. Karaman 53
15. Aşağıdakilerden hangisi geçici kır yerleşmelerindendir? A. Yayla B. Mahalle C. Divan D. Köy 16. Aşağıdakilerden hangisi büyük kentlere örnek verilemez? A. İstanbul B. Bayburt C. Bursa D. Adana 17. Aşağıdakilerden hangisinde dağınık yerleşmeler yaygındır? A. Konya ovası B. Kıyı Ege C. Doğu Karadeniz D. Çukurova 18. Divan; Birkaç mahallenin tek muhtarlık olarak birleştiği kır yerleşmeleridir. Divan yerleşmeleri aşağıdaki yörelerin hangisinde yaygındır? A. Batı Karadeniz B. Güneydoğu Anadolu C. Trakya D. Menteşe yöresi 19. Aşağıdakilerden hangisi sanayi şehirlerine örnek olarak verilemez? A. İzmit B. Manisa C. Muş D. İstanbul 20. Aşağıdaki şehirlerden hangisi kıyıda yer almaz? A. Giresun B. Zonguldak C. İzmit D. Gümüşhane 54
3. ÜNİTE TÜRKİYE NİN NÜFUS ÖZELLİKLERİ VE NÜFUS HAREKETLERİ 1. Ülkemizdeki göçlerin sebepleri nelerdir? 2. Göç alan yerlerde hangi sorunlar oluşmaktadır?
Bu ünitenin sonunda; NELER ÖĞRENECEĞİZ? 1. Verilerden yararlanarak Türkiye nüfusunun yapısal özelliklerinin dağılışinı sorgulamayı, 2. Görsel materyallerden yararlanarak Türkiye de nüfusun tarihsel seyrini, sosyal ve ekonomik faktörler açısından sorgulamayı, 3. Örnek incelemeler yoluyla Türkiye deki göçlerin neden ve sonuçlarını değişim ve süreklik açısından sorgulamayı öğreneceğiz. ANAHTAR KAVRAMLAR Ekonomik Kalkınma İş Gücü Mübadele Çekici Faktörler Aktif Nüfus İtici Faktörler 56
1. TÜRKİYE NÜFUSUNUN YAPISAL ÖZELLİKLERİ Nüfusun yapısal özelliklerini yansıtan başlıca kriterler şunlardır; COĞRAFYA 4 Nüfusun Yaş Gruplarına Göre Dağılımı Yaş grupları nüfusun genel yapısı ve doğurganlık oranı hakkında bilgi sahibi olmamızı sağlar. Ayrıca iş, eğitim, sağlık vb. ihtiyaçların belirlenmesinde ve geleceğe yönelik planlamanın yapılabilmesinde önemli rol oynar. Nüfusumuzun en önemli özeliği genç ve dinamik yapı göstermesidir. Toplam nüfus içinde 0-25 yaş grubu, nüfusun % 49 unu oluşturur. Türkiye nüfusunun yaş yapısı nüfus artış hızının değişmesi ve ortalama yaşam süresinin uzaması nedeniyle sürekli değişim gösterir. 1990 yılına kadar geniş tabanlı nüfus piramitlerine sahip olan ülkemizde, son yıllardaki değişimlerle nüfus piramidinin tabanı daralma eğilimine girmiştir. Yaş Grubu 90+ 80 84 75 79 70 74 65 69 60 64 55 59 50 54 45 49 40 44 35 39 30 34 25 29 20 24 15 19 10 14 6 8 0 4 6 4 2 0 0 2 4 6 Erkek Kadın Türkiye nüfus piramidi (TÜİK, 2011) 57
Türkiye nin nüfus piramidi incelendiğinde şu sonuçlara ulaşılabilir; piramit geniş tabanlıdır. naklanmaktadır. ülkelerin nüfus piramitlerine benzemektedir. Nüfusun Cinsiyete Göre Dağılımı Nüfusun cinsiyet durumu bir ülkedeki kadın ve erkek nüfusu ifade eder. Kadın ve erkek nüfusu sadece demografik anlam taşımaz. Bu nüfus, sosyal ve ekonomik bakımdan da önemlidir. Örneğin I. Dünya Savaşı ve Kurtuluş Savaşı nda Türkiye büyük bir erkek nüfusu kaybına uğramıştır. Bu durum evlenecek yaştaki erkeklerin savaşa katılması nedeniyle doğum oranının düşmesine yol açmıştır. Bir şehirde kadın ve erkek nüfus arasındaki farkı; sanayi, şehrin göç alıp vermesi, askerî birlik bulunup bulunmaması gibi faktörler etkiler. milyon kişi 30 25 20 15 10 ŞEHİR NÜFUSU Erkek Bayan milyon kişi 14 12 10 8 5 4 KÖY NÜFUSU Erkek Bayan 5 2 1927 1950 1970 1980 1990 2000 2010 Yıllar Türkiye nin seçilmiş yıllara göre kentsel nüfusu (TÜİK, 2011) 1927 1950 1970 1980 1990 2000 2010 Yıllar Türkiye nin seçilmiş yıllara göre kırsal nüfusu (TÜİK, 2011) Sanayi ve ticaretin geliştiği yerler göç aldığından erkek nüfus kadın nüfustan daha fazladır. İstanbul, İzmir, Kocaeli bu duruma örnektir. 58