SULAMA YAPILARI Prof. Dr. Halit APAYDIN Tarımsal Yapılar ve Sulama Bölümü 1
Bir su kaynağından yararlanma talebinin karşılanması için dört ana unsurun saptanması gerekir: Miktar: talep edilen su miktarı (m³) Zaman: talep edilen suyun zaman aralığınca değişimi (saat, gün, ay, yıl) Yer: talep edilen suyun coğrafik dağılımı Kalite: talep edilen suyun kalitesindeki asgari limitler (Fiziksel, kimyasal, biyolojik, radyoaktif vb.) Bunların arasında miktar-zaman en önemli olanıdır. 2
SULAMA YAPILARI Su depolama yapıları (Baraj, gölet, havuz, sarnıç) Kabartma ve çevirme yapıları (Bağlamalar) Su alma yapıları Su iletim ve dağıtım yapıları (Kanallar, kanaletler, boru hatları, sanat yapıları) Enerji kırıcı yapılar Akarsu düzenleme yapıları (kaplama, sedde vb.) 3
1) Su Depolama Yapıları Suyun akışını önleyerek rezervuar, gölet veya su birikimi oluşturan ve yönlendiren yapılara su depolama yapıları denir. Vadilerin kapatılması ile yapılan 15 m den yüksek su depolayan yapay yapılara baraj denir. Yükseklikleri 15 m ye kadar olan ve barajlara göre daha az su depolayan sistemlere gölet denir. 4
Su depolama yapıları; İçme ve kullanma suyu temin etmek, Sulama suyu temin etmek, Endüstriyel kullanım için su temin etmek, Elektrik enerjisi üretmek, Rekreasyon alanı sağlamak, Su ürünleri yetiştiriciliği yapmak, Taşkınları kontrol etmek, Su taşımacılığının geliştirilmesini sağlamak amaçları ile yapılır. 5
Kestel Barajı- İzmir Sulama amaçlı, toprak dolgu 6
7
Barajı Oluşturan Elemanlar Baraj gövdesi: Bütün vadiyi kapatarak baraj gölü oluşmasını sağlar. Beton veya dolgu malzemeden inşa edilir. Baraj gölü (Hazne): Gövdenin arkasında suyun depolandığı kısımdır. Göl haznesi ölü hacim, aktif hacim ve taşkın hacmi kapasitelerinin toplamıdır. Dip savak: İstenilen miktarda istenilen zamanda suyun alınabildiği unsurdur. Depolanan suyu mansaba vanalar vasıtasıyla, kontrollü olarak verir. Dolu savak: Su yapılarında taşkın sularının membadan mansaba aktarılarak yapının emniyetini sağlayan tesislerdir. Barajın emniyet sübabıdır. 8
Derivasyon: Baraj inşaatının kuru bir ortamda yapılmasını sağlar, akarsu güzergahının geçici olarak değiştirilmesini sağlayan tünellerden oluşur. Cebri borular: Baraj gölündeki suyu hidroelektrik santrale taşıyan çelik borulardır. Enerji kırıcı havuz: Dolu savaktan geçen suyun akarsuya verilmeden önce enerjisinin kırılıp emniyetli bir şekilde barajdan uzaklaştıran yapılardır. 9
Su Depolama Yapılarının yapım aşamaları Etüt (ön inceleme) Topografik etütler Jeolojik etütler Hidrolojik etütler Hidrolik etütler Planlama Projeleme İnşaat İşletme ve bakım 10
Dolusavak Dipsavak 11
Dolgu Gövdeler 12
Zonlu tip baraj gövdesi 13
Su Alma Yapısı Baraj Gövdesi Hidroelektrik Santral Dip Savak Dolu Savak Enerji Kırıcı Havuz 14
DOLU SAVAK 15
Derivasyon Tünelleri 16
ATATÜRK BARAJI 17
Atatürk Barajı / ŞANLIURFA Fırat Nehri üzerinde, Enerji ve sulama amaçlı, Yüksekliği 169 m, 1992 yılında işletmeye açıldı. 18
Beydağ Barajı 19
Tahtalı Barajı 20
Karaburun - Mordoğan Göleti 21
Ermenek Barajı/KARAMAN Göksu Nehri üzerinde, Enerji amaçlı, Yüksekliği 210 m, 2009 yılında işletmeye açıldı. 22
Oymapınar Barajı / ANTALYA Manavgat Nehri üzerinde, Enerji amaçlı, Yüksekliği 185 m, 1984 yılında işletmeye açıldı. 23
Karakaya Barajı / DİYARBAKIR Fırat Nehri üzerinde, Enerji amaçlı, Yüksekliği 173 m, 1987 yılında işletmeye açıldı. 24
ELMALI BARAJI 25
CEYLANPINAR ANA KANALI 26
CEYLANPINAR ANA KANALI 27
ANA İLETİM KANALI 28
29
2) Kabartma ve çevirme yapıları (Bağlamalar) Bağlamalar, su seviyesini yükseltmekte ve suyu çevirmede kullanılan yapılardır. Suyu depolamaksızın akarsudan doğrudan alınmasında kullanılır. Sulanacak arazilerin memba sınırına yerleştirilir. Böylece akarsu yatağında kabartılan suyun iletim kanallarına en düşük maliyetle verilmesi sağlanır. 30
Bağlama 31
32
Bağlamaların yapılış amaçları aşağıda sıralanmıştır. 1. Memba bölgesindeki suyu belirli bir seviyeye kadar kabartarak istenilen seviyeden su almayı sağlamak, 2. Su alma ağzı önündeki su seviyesi değişimlerini azaltmak, 3. Suyu kabartarak düşü yüksekliği elde etmek, 4. Su iletim kanalının boyunu kısaltmak, 5. Akarsu yatağındaki kıyı ve taban aşınmalarını önlemek ve mevcut yapıları oyulmalara karşı korumak için akım hızını düşürmek. 33
3) Su alma yapıları Akarsudan veya su depolama yapısından suyu alıp iletim sistemlerine veren yapılara su alma yapısı denir. Bir su alma yapısının planlanmasında aşağıdaki özellikler dikkate alınmalıdır. 1. Gerekli olan su miktarı her zaman alınabilmeli, 2. Taşkınların gerek iletim sistemine ve gerekse diğer yapılara zarar vermesi önlenmeli, 3. Yüzen cisimlerin iletim sistemine girişi önlenmeli, 4. Katı maddelerin iletim sistemine girişi önlenmeli, 5. Balıkların iletim sistemine girişi önlenmeli, 6. Su alma yapısındaki yük kayıpları az olmalı, 7. Gerektiğinde alınacak su miktarı denetlenebilmeli ve ölçülebilmeli, 8. Su alma yapısının işletme ve bakımı kolay olmalıdır. 34
4) Su iletim ve dağıtım yapıları Suyun temin edildiği baraj, bağlama, kuyu, kaptaj tesisi vb. yapılardan suyun alınıp, gerekli alanlara dağıtılmasını sağlayan yapılara su iletim ve dağıtım yapısı denir. Su iletim ve dağıtım sistemi; açık kanallar, kanaletler ve boru hatları ile dağıtılan suyun kontrolünü, paylaştırılmasını ve dağıtımını sağlayan tüm sanat yapılarını kapsar. 35
Su iletim ve dağıtım yapıları Yerçekimi ile suyun iletildiği sistemlerde iletim kanalı, ana kanal, yedek (sekonder) kanal, tersiyer kanal ve tarla içi su iletim kanalı bulunmaktadır. 36
Su iletim ve dağıtım sistemi 37
İletim kanalı: Sulama suyunu depolama veya çevirme yapısından alarak ana kanala ileten kanaldır. İletim kanalından sulama yapılmaz, sadece suyun iletilmesi için kullanılır. Ana kanal: Sulama suyunu sulama alanı içinde taşıyan ve sekonder kanallara ileten kanaldır. Ana kanal, alanın en yüksek sınırından ve eş yükseklik eğrilerine paralel olarak geçirilir. Ana kanalda akan suyun hızı tıkanma ve süprüntü malzemelerinin kanalda birikmemesi (sedimantasyon) için 0.30 m/s den küçük, oyulma ve aşınmaları önlemek amacıyla 2.4 m/s den de yüksek olmamalıdır. 38
Ana kanal 39
Sekonder (yedek) kanal: Suyu ana kanaldan alıp tersiyerlere ulaştırır. Sulama alanında eş yükseklik eğrilerine dik olarak yol alır. Sulama alanının en yüksek yerinden geçer. Kanal aralıkları 5-6 km civarında olabilir. Tersiyer kanal: Yedek kanaldan aldığı suyu sulama alanına ileten kanaldır. Eş yükseklik eğrilerine paraleldir. Tersiyer aralıkları 300-400 m dir. Tersiyer uzunluğu genelde 2-3 km kadardır. Tersiyer üzerinde 200-250 m aralıklarla priz yapısı inşa edilir. Prizden alınan su araziye veya tarla başı kanalına verilir. Tarla içi su dağıtım ve iletim yapıları: Tersiyer prizinden suyu alıp tarla içinde dağıtankanallardır. Çiftçi tarafından inşa edilir. En fazla 500 m boyundadır. Aralıkları ise 200 m kadardır. 40
Sekonder kanal 41
42
KANALET 43
Kanaletler Prefabrike olarak yapılan ve değişik yükseklikte prefabrike ayaklar üzerine yerleştirilen kanallardır. Eliptik ve yarım daire şeklindedir. Kanaletler 5-7 m uzunluğunda imal edilir. Birleşme yerlerinde dayanma eyerlerine oturtulur. Eyerler ayaklara, ayaklar da temel parçaları üzerine oturur. 44
45
Kanalet ve sulama sifonu 46
Sulama ve Drenaj Sistemlerinde Sanat Yapıları Sanat yapıları; İletim görevi yapan (geçiş yapısı (rakortman), sifon, şüt, düşü, akedük, tünel, galeri, çökeltim havuzu) Kontrol görevi yapan (Çek yapısı, otomatik su seviyesi kontrol yapıları) Geçit görevi yapan (Sel geçidi, yol geçidi) yapılar olmak üzere ikiye ayrılır. 47
Sifon ve Akedük 48
Düşü(Şüt) ve Debi ölçme yapısı 49
Savak 50
Priz 51
5) Enerji kırıcı yapılar Bir su yapısından yüksek hızla çıkan suyun enerjisini kırarak yapıya ve çevredeki yapılara zarar vermeden suyu mansaba aktaran tesise enerji kırıcı yapı denir. 52
Enerji Kırıcı Havuz 53
6) Akarsu düzenleme yapıları Akarsular, kendi halinde akmaya bırakılırsa dar vadilerde yamaç kaymalarına neden olurken, geniş vadilerde ise kollara ayrılarak morfolojik değişikliklere uğrar. Bu durumdan yerleşim yerleri, tarım, ulaşım ve enerji alanları etkilenir. Akarsuyun morfolojik değişikliğe uğramasını engellemek, taşkınları önlemek, su yapılarının stabilite ve işletme emniyetlerini sağlamak, bir akarsudan daha iyi yararlanmak amacıyla, taban ve kıyılarda yapılan çalışmalara akarsu yatağı düzenlemesi ve bu amaçla yapılan yapılara da akarsu düzenleme yapıları denir. 54
Akarsu düzenlemesinin amaçları Taşkın zararlarını önlemek, azaltmak Suyun enerjisinden yararlanmak Yeni tarım ve yerleşim alanları kazanmak Sulama ve drenaj şartlarını düzeltmek Akarsu yatağındaki kenar ve taban oyulmalarını önlemek Akarsu ulaşımını sağlamak Su yapılarının emniyetini sağlamak Yer altı su seviyesini düzenlemek Akarsuyun kendi kendini temizlemesini sağlamak Akarsuyun doğa ile uyumunu sağlamak 55