Belgeselcinin Gözüyle Çetin mir Cacabey Gökbilim Medresesi K rflehir, sahip oldu u tarihi ve kültürel de erleriyle Anadolu topraklar nda Türk- slam Medeniyeti nin oluflmas nda çok önemli yere sahip olan bir merkezdir. Özellikle, Selçuklu döneminde ilim, kültür ve medeniyete befliklik etmifl, bu topraklar n bizlere ebedi vatan k l nmas n sa layan birçok alperene ev sahipli i yapm flt r. flte, bu dönemde K rflehir Emiri olarak görev yapan Baha el- Din Caca n n o lu Nureddin, halk aras ndaki ad yla Cacabey, K rflehir in bir ilim merkezi olmas n sa layan flahsiyetler aras nda ismi en çok an lanlardan biridir. 1272 y l nda yapt rd ve kendi ad yla an lan medresesi de Cacabey ad n n günümüze ulaflmas nda son derece etkili olmufltur. 87
Cacabey in flöhreti ve vermifl oldu u hizmetler Orta Anadolu yu sarm fl, büyük bir emir olarak tan nm flt r. Sahip oldu u yüksek ka rakterinin yan s ra özellikle Türk halk n korumas halk aras nda sayg nl n art rm flt r. Ayr ca Cacabey, öz Türkçe konuflarak, emirleri ve devlet muamelat n Türkçe yaparak, K rflehir in Türk yurdu olmas için mücadele etmifltir. Anadolu nun Türkleflmesi Süreci ne büyük katk lar sa layan Hac Bektafl- Veli ile görüflmüfl, Mevlana Celalettin Rumi den övgü mektuplar alm flt r. Cacabey in bilime verdi i önem, kendisinde, bir dünya görüflü oluflmas n, belli ilkelere göre düflünmesini ve bilimsel bir zihniyet kazanmas n sa lam flt r. Bilimsel zihniyet ise, Cacabey in dürüst ve tarafs z olmas n, karfl lafl lan sorunlar sab rl, ayr nt l ve ileri görüfllü bir biçimde ele almas n sa lam flt r ki bunlar ahlak ve erdemin en önemli özellikleri aras nda yer almaktad r. Bu özellikleri üzerinde tafl yan Cacabey, sahip oldu u bilimsel zihniyet yoluyla hem kiflisel hem de toplumsal yaflay fl düzenlemifl, bu sayede, içinde yaflad toplum için çal flmay ö renmifltir. Baflar l bir devlet adam olmay bu sayede baflarm flt r. K rflehir il merkezinde bulunan Cacabey Gökbilim Medresesi, girifl kap s üzerindeki Selçuklu sülüsü ile yaz lm fl iki sat rl kitabesinden ö renildi ine göre K - l çarslan n o lu III. Keyhüsrev zaman nda K rflehir Emini Nureddin Cebrâil bin Cacabey taraf ndan 1272-1273 y l nda yapt r lm flt r. Medrese 1272 tarihinde düzenlenmifl, Arapça ve Mo- olca vakfiyesi günümüze kadar gelmifltir. Medresenin girifl kap s üzerinde kitabeden baflka, girifl kemeri üzerine tek sat r halinde Besmele ve Kuran n Nahl Suresi nin 9. Ayetinin bafl k sm 88 Cacabey Medresesi girifl kap s
yaz lm flt r. Bunun alt nda ve uçlar iki yana dönen kitabeli e de Al-i mran Suresi nin 18. ve 19. Ayetleri yaz lm flt r. Bu kitabeler ile kap kemeri aras na da iki sat r halinde baflka bir metin eklenmifltir. Bu metin vergilerin kald r ld n belirten bir emirnamedir. W.Hinz e göre bu kitabe 1330 y l nda yaz lm flt r. Ana kap n n iki köflesine demet fleklinde, duvara bitiflik sütunlar yerlefltirilmifltir. Ayr ca cephe duvar n n d fl köflesine de de iflik kaideler üzerine oturan bir çift gövdesi burmal sütunlar yerlefltirilmifltir. Minare, rasat kulesi olarak kullan lm fl Selçuklu devrinde yap lan medresenin tafl ifllemeli, tu la örgülü, mozaik çinilerle süslü bir de kulesi vard r. Bugün, minare olarak kullan lmakta olan medrese kulesi: gözlem kulesi hizmeti görmüfl, daha sonra minareye dönüfltürülmüfltür. Yurdun çeflitli yerlerinden gelen ö renciler burada astronomi araflt rmalar yaparlard. Ahmedî Gül-flehrî ve Âfl kpafla bu medresede okumufl ö renciler aras nda yetiflmifl ilim adamlar ndan yaln zca birkaç d r. Kap yaz t Bugün cami olarak kullan lan medresenin d fl köflelerine yerlefltirilmifl k vr ml köfle sütunlar ilgi çekicidir. Binan n bat, kuzeydo u ve kuzeybat köflelerinde, duvara bitiflik, alt taraflar de iflik ifllemeli füze biçiminde birer tane olmak üzere üst k sm konik külahl üç tane kule vard r. Bu kuleler zaman m zda kullan lmakta olan modern füzelerin 700 sene evvel Müslüman Selçuklu Türkleri taraf ndan savafllarda kullan lan füzelerin maketini and rmaktad r. Bu sütun düzenlemesinin Anadolu Türk Sanat nda baflka bir örne i bulunmamaktad r. Anadolu da baflka örne- i olmayan modern füzelere benzeyen sütunlardan biri 89
yenin bize ulaflan bir bölümüdür. G Kubbe ve gözlem penceresi Dünyan n ilk gözlemevi Gökbilim (Astronomi) araflt rmalar yan nda, hukuk, mant k, geometri, matematik, tarih, co rafya, tefsir, hadis, tasavvuf; ayr ca Türk dili ve kültürünün ö retildi i Cacabey Gökbilim Medresesi, K rflehir ve çevresinde zengin vak flar olan genifl bir külli- Kubbe alt flad rvan 90 ünümüzde cami olarak hizmet veren medresenin kubbesi aç k ve alt nda su kuyusu vard r. Bu kuyuya akis eden y ld zlar tetkik edilirdi. Döneminde astronomi yüksek okulu olarak hizmet veren medrese, dünyada gayesine uygun gözlemevi olarak yap lan ilk yap tt r. Bat Türkistan da Ulu Bey in rasathanesi neyse, Selçuklular zaman nda K rflehir Cacabey rasathanesi de o derece önemlidir. Cacabey Medresesi Anadolu da benzerlerine rastlanan orta avlusu kubbe ile örtülü kapal medrese tipinde bir yap d r. Bu kapal mekân n bir avlu olarak yap ld n göstermek için
Döneminde "astronomi yüksek okulu" olarak hizmet veren medrese, dünyada gayesine uygun gözlemevi olarak yap lan ilk yap tt r. de kubbesinin ortas na bir ayd nl k feneri, alt na da flad rvan yap lm flt r. Medrese kesme tafltan olup, girifl kap s etraf nda kabartma fleritler halinde iki ayr renkten tafllardan frizler yap lm flt r. Plan olarak Selçuklu ve Osmanl mimarisinde görülen avluya aç lan dört eyvanl plan flemas na göre yap lm flt r. Giriflin karfl s ndaki üzeri beflik tonozla örtülü ana eyvan ayn zamanda namaz k l nan bölümdür. Buraya son derece zengin bezemeli bir mihrap konulmufltur. Medresenin girifl cephesinin sol taraf ndaki kubbeli mekân, medreseyi yapt ran Nureddin Cebrâil bin Cacabey in türbesidir. Bu türbeye soldaki eyvandan alt basamakl bir merdivenle ç k lmaktad r. Türbenin girifl kap s kabartma tafl bir süsleme ile çerçevelenmifltir. Buradan k sa bir koridorla Cacabey in sandukas n n bulundu u türbeye girilmektedir. Türk slâm kültür ve medeniyetinin en muhteflem mimari özelliklerini yans tan Cacabey Gökbilim Medresesi, Selçuklular döneminde dinî ilimler yan nda müspet bilimlerin de ö retildi i bir fakülte olarak kullan lm fl; gökyüzünün, güneflin, ay n, y ld zlar n hareketlerini inceleyen bir gözlemevi olarak y llar boyu ayakta kalm flt r. Cacabey Gökbilim Medresesi günümüzde cami olarak kullan lmaktad r. Döneminde önemli bir ilim yuvas olan Cacabey Gökbilim Medresesi, yaklafl k 800 y l boyunca ayakta kalmay baflararak, adeta zamana meydan okumufltur. Mimari yap s yla da dikkatleri üzerine çekmeyi baflaran Medresede, gökbilimleri derslerinin verildi i ifade edilmektedir. fiu bir gerçektir ki Cacabey, hem vermifl oldu u hizmetlerle hem de yapt rd eserlerle uzun y llar konuflulmaya ve tart fl lmaya devam edecektir. Yaflad co rafyaya sahip ç kan ve Türk halk n koruyan, Türkçeyi savunan Cacabey, yüzy llardan beri Türklerin hakim oldu u bu topraklarda sayg ile an lmaktad r. cetinimir@butundunya.com.tr Kaynakça: Kaz m fiahin -H.Ü. Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü 91