USKUDAR SEMPOZYUMU IV 3-5 Kasım 2006 BİLDİRİLER CİLT I EDİTÖR DR COŞKUN YILMAZ
ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU IV Yayın Kurulu Prof Dr Mehmet İpşirli 1 Prof Dr Mustafa Uzun Prof Dr Zekeriya Kurşun 1 Prof Dr Ş Tufan Buzpınar Yrd Doç Dr Mustafa Küçükaşçı 1 Yrd Doç Dr Erhan Afyoncu Yayma Hazırlık Ugur Demir 1 Resul Tamgüç İmla ve Tashih Prof Dr Mustafa Uzun 1 Ahmet Karataş Görsel Araştırma Dr Suphi Danealı 1 Yrd Doç Dr Erhan Afyoncu Ugur Demir 1 Resul Tamgüç Fotograf A Bilal Arslan 1 Fatma Durgut Orhan Durgut 1 Dr Suphi Danealı Sempozyum Fotografları Kenan Koca 1 İsa Telli Kapak Fotografı Üsküdar Kara Davut Paşa Camii Tasarım ve Uygulama Bülent Avnamak Baskı ve Cilt Seçil Ofset ISBN: 978-9944-5807-3-1 (Takım) İstanbul 2007 Kitabın telif hakları Üsküdar Belediyesi'ne aittir, tamamı veya bir kısmı izinsiz basılamaz, çogaltılamaz, kaynak gösterilmeden iktihas yapılamaz ÜSKÜDAR BELEDİYESİ Hakimiyet-i Milliye Caddesi Atlas Çıkınazı No: 69 ÜSKÜDAR 1 İSTANBUL Tel: 0212 531 30 00 Faks: 0212 531 30 00 wwwuskudarbeltr
Anadolu Yakas n n lk Sanayi Tesislerinden B i r i Kuzguncuk Gazhanesi ve Üsküdar M E H M E T Araflt rmac -Yazar M A Z A K Kuzguncuk Gazhanesi nin lk Kuruluflu Modern ve ça dafl belediyecili in önceliklerinden olan cadde sokak ve tarihî mekânlar n geceleri ayd nlat lmas giriflimi Anadolu yakas nda ilk defa Üsküdar Kuzguncuk Gazhanesi nin 1865 y l nda tesis edilmesi ile gerçekleflmifltir Günümüz Beylerbeyi Saray n n bulundu u alanda daha önceden bulunan yap - lar, 1851 de ç kan yang nda hasar görmüfltü Bunu bir u ursuzluk sayan Sultan Abdülmecid art k burada ikamet etmemifl, saray bir süre metruk kalm flt r Abdülmecid'den sonra tahta ç kan Sultan Abdülaziz (1861-1876) taraf ndan bugünkü Beylerbeyi Saray, Sermimar- Devlet olan Sarkis Balyan ve kardefli Agop Balyan taraf ndan yeniden yap lm flt r Saray n yap m 1864 de tamamlanm fl, 21 Nisan 1865 y l nda Sultan Abdülaziz, Beylerbeyi Camii ndeki Cuma namaz sonras nda yeni saraya törenle gelmifltir 1 stanbul un Anadolu yakas n n ilk sanayi tesislerinden biri olan Gazhane inflas 1862 de bafllay p 1865 y l nda tamamlanan ve Sultan Abdülaziz taraf ndan yapt r lm fl olan Beylerbeyi Saray n n modern ölçülerde ayd nlat labilmesi için Kuzguncuk Baba Nakkafl Sokak ta (bugün Gazhane Sokak olarak geçiyor) Kuzguncuk Gazhanesi tesis edilerek maden kömüründen elde edilen gaz ile Beylerbeyi Saray Anadolu yakas n n ilk modern ölçülerde ayd nlat lan mekan olmufltur 2 Kuzguncuk Gazhanesi tesis edilirken makine ve ekipmanlar n bulundu u fabrikan n asl n teflkil eden bir ana bina, idari birimlerin ve yönetim merkezinin bulundu u yard mc bina ve gaz n depolanmas ve ayr flt r lmas n sa layan orta ölçekli iki adet gazometre tesislerinden oluflmaktayd Gazhane fabrikas, gaz elde
Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U I V etmeye yarayan maden kömürü, ifllendikden sonraki kömür tozlar ve küllerinin ve kadran n depoland genifl bir depo alan ndan oluflan 10 dönümlük bir arazide kurulmufltur Endüstri tarihimizin ve Anadolu yakas n n ilk sanayi tesislerinden biri olan Kuzguncuk Gazhane'sinde Beylerbeyi Saray n n ayd nlat lmas ve s t lmas ndan sonra artan üretim fazlas havagaz ile ilk olarak sokak ayd nlatmas n n gazhaneye yak nl ndan dolay Kuzguncuk semtinde olmas muhtemeldir Daha sonra Beylerbeyi semti ve Tüneli, cadiye, Üsküdar Meydan, Abdullah A a, Küplüce, Burhaniye ve F st kl semtlerinin sokaklar ayd nlat lm flt r Bu ayd nlatma di er yerlerde oldu u gibi, sokaklar n muhtelif yerlerine yerlefltirilmifl fenerler vas tas ile yap lmaktayd Kuzguncuk Gazhanesi nin Dünü Beylerbeyi Saray Kuzguncuk Gazhanesi, 1862'de bir Frans z Gaz fiirketi taraf ndan Kuzguncuk Baba Nakkafl Sokak ta infla edilmeye bafllan p, 1864 y l nda tesis tamamland Gazhanenin konum olarak Kuzguncuk Baba Nakkafl Soka nda infla edilmesinin sebebi Beylerbeyi Saray na çok uzak olmamas ve Gazhanede kullan lacak olan maden kömürünün küçük gemi ve mavnalarla bo az k y s na getirilecek olmas muhtemeldir Anadolu yakas n n ve Üsküdar n ilk modern sanayi tesislerinden biri olarak 1892 y l na kadar düzenli olarak gaz üretmeye bafllad 1892 y l nda fiilen hizmete giren Kad köy Gazhanesi 06 Ocak 1892 tarihinde kurulan Üsküdar-Kad - köy Gaz fiirket-i Tenviriyesi ad yla Kad köy Gazhanesi nin Üsküdar a havagaz sa lamas ndan dolay ve teknolojisinin eskimesinden ötürü ve ayr ca 1920 li y llarda Anadolu yakas nda elektri in yayg nlaflmas neticesinde ifllevini yavafl yavafl tamamlam fl bulunmaktayd 76 y l kesintisiz hizmet veren gazhanenin üretimi 1940 y l nda durduruldu Endüstri tarihimizin ilk sanayi tesislerinden biri olan Kuzguncuk Gazhane sinin kullan ma elveriflli makine ve metal bölümleri itina ile yerinden sökülerek Kad köy Gazhanesi'ne kullan lmak üzere tafl nd Bu tarihte 10 dönüm arazide kurulu Kuzguncuk Gazhanesi nin ana ve yard mc binalar n n zamana direnebilen tafl duvarlar ile gazometre havuzlar, An tlar Yüksek Kurulu taraf ndan, Beylerbeyi Saray 'n n müfltemilat olarak de erlendirilerek, birinci s n f tarihi eser olarak kayda al nd 3 1940 ile 1992 y llar aras ndaki gazhanenin ak beti tam olarak bilinmemekle birlikte, Kuzguncuk halk ndan edinilen bilgiye göre Gazhane kapat ld ktan bir müddet sonra burada mantar çiftli i kurulmufl ve uzun süre mantar üretilmifltir As l hayret uyand ran ise; daha sonra yak n zamana kadar buran n domuz üretim çiftli i olarak kullan lm fl olmas d r Nakkafltepe'deki Kuzguncuk Gazhanesi, 1992 y l na kadar Milli Emlak' n arazisi olarak sadece kay tlarda yaflad Hatta doksanl y llarda tesisi bulmak isteyenler, belediyenin naz m planlar nda bile böyle bir yap ya rastlayam yordu 180
A N A D O L U Y A K A S I N I N L K S A N A Y T E S S L E R N D E N B R : K U Z G U N C U K G A Z H A N E S V E Ü S K Ü D A R Kuzguncuk Gazhanesi nin günümüzdeki hâli TBMM Milli Saraylar Daire Baflkanl bünyesinde yer alan Beylerbeyi Saray Kuzguncuk Gazhanesi'nin bulundu u Nakkafltepe/Kuzguncuk'taki 10 dönümlük arazi, 1992 y l nda Mülkiyeliler Birli i stanbul fiubesi taraf ndan 49 y ll na Milli Emlak Genel Müdürlü ü'nden kiralanm flt r 1992 y l nda Mülkiyeliler üzerindeki 29 gecekondu ile birlikte araziyi Milli Emlak Genel Müdürlü ü'nden devrald Üst taraf nda askeriyenin de bir parseli olan arazideki 29 gecekondu boflalt larak teker teker y k ld Sonra Gazhane nin rölöveleri ç kart larak projelendirilmesine geçildi Toplam 2 bin 500 metrekareye varan üç blok kapal alandan oluflan tesisin restorasyon projesini de Mimar Gökhan Avc o lu gerçeklefltirdi Bo aziçi mar Müdürlü ü, 3 No'lu Kültür ve Tabiat Varl klar n Koruma Kurulu ve Üsküdar Belediyesi bünyesinde takip edilen ve dört y l süren izin ifllemlerinin ard ndan proje için onay verildi ve inflaata baflland Kuzguncuk Gazhanesi nin restorasyon projesi gerçeklefltirilirken, Avusturya'daki Viyana Gazhanesi'nin yeniden kullan ma kazand r lmas nda hakim anlay fltan etkilenilerek proje gelifltirilmifltir 4 Türk sanayi tarihinin önemli bir aflamas n oluflturan Nakkafltepe'deki metruk Gazhane, bundan böyle 'gaz' yerine 'kültür' üretecek flekilde planlanmaktad r Mülkiyeliler Birli i stanbul fiubesi'nin kültür merkezi olarak restore edece i Gazhane'nin gazometre kuleleri ise kafeterya ve restoran olarak hizmet verecek 181
Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U I V Milli Emlak daresi'nden içinde An tlar Yüksek Kurulu'nun 1 derecede tarihi eser olarak tescil etti i Gazhane'nin kal nt lar n n bulundu u arazi Beylerbeyi Saray 'n n bir parças, hem de Türk endüstri tarihinin çok seçkin bir örne i durumundad r 5 Kuzguncuk Gazhanesi nin Bugünü Beylerbeyi Saray Gazhanesi Mülkiyeliler Birli i Kültürel ve Sosyal Tesisleri Projesi TBMM Milli Saraylar Daire Baflkanl bünyesinde yer alan Beylerbeyi Saray Gazhanesi'nin bulundu u Nakkafltepe/Kuzguncuk'taki 10 dönümlük arazi, Mülkiyeliler Birli i stanbul fiubesi taraf ndan 49 y ll na Milli Emlak Genel Müdürlü ü'nden kiralanm flt r Tarihi de eri büyük olan bu endüstriyel tesisi düflünce, kültür, sanat üreten bir merkeze dönüfltürmek üzere gerekli tüm projeler Mülkiyeliler Birli i nce haz rlan p ilgili mercilere onaylat lm fl ve inflaat ruhsat al nm flt r Bu proje gerçekleflti inde, Mülkiyeliler, stanbul'a bir kültür hazinesi kazand rmakla kalmayacak, ayr ca endüstriyel miras m z n seçkin bir örne ini de ona yeni bir fonksiyon yükleyerek gelecek kuflaklara aktarm fl olacakt r "Beylerbeyi Saray Gazhanesi Mülkiyeliler Birli i Kültürel ve Sosyal Tesisleri" Projesi, 1998 y l May s ay nda Cumhurbaflkanl n n himayesi alt na al nm flt r Kültür Bakanl da projeyi benimsemekte ve desteklemektedir Bu proje, Mülkiyelilere ve stanbul'a sadece bir kültür ve sosyal tesis kazand rmaktan öte anlamlar tafl yor: Endüstriyel miras m z n güzel bir örne i olan Beylerbeyi Saray Kuzguncuk Gazhanesi restore edilerek, gelecek kuflaklara aktar lacakt r stanbul'un tarihi yap lar ndan biri olan Beylerbeyi Saray Gazhanesi, Kuzguncuk Nakkafltepe'de Bo aziçi'ne aç lan, yüzy ll k ç nar, kay n, çam a açlar yla kapl bir vadide yer almaktad r Gazhane binas 1862 y l nda Beylerbeyi Saray 'n n ayd nlat lmas ve s t lmas için bir Frans z fiirketi'nce infla edilmifltir Daha sonra Kuzguncuk semtine de hizmet vermeye bafllayan Gazhane, semte elektrik gelmesiyle 1940 y l nda hizmetini durdurmufltur 76 y l kesintisiz hizmet veren tesisin metal bölümleri sökülerek, Kad köy Gazhanesi'ne tafl nm fl, geriye sadece tafl duvarlar kalm flt r Tarihi Kuzguncuk Gazhanesi'nin ana ve yard mc binalar n n zamana direnebilen tafl duvarlar ile havuzlar, An tlar Yüksek Kurulu taraf ndan, Beylerbeyi Saray 'n n müfltemilat olarak de erlendirilmifl ve birinci s n f tarihi eser olarak kayda al nm flt r Daha sonra 10 dönümlük alan içinde yer alan Gazhane tesisleri, Milli Emlak Genel Müdürlü ü taraf ndan, Mülkiyeliler Birli i stanbul fiubesi'ne 49 y l için 1992 y l nda kiralanm flt r Mülkiyeliler Birli i endüstriyel miras m z n seçkin bir örne i olan Beylerbeyi 182
A N A D O L U Y A K A S I N I N L K S A N A Y T E S S L E R N D E N B R : K U Z G U N C U K G A Z H A N E S V E Ü S K Ü D A R Kuzguncuk Gazhanesi nin mevki Saray ayd nlatma tesisi olan Kuzguncuk Gazhanesi'ni restore ederek, hem Mülkiyeliler'i hem stanbullular', kültürel ve sosyal hizmetler sunabilecek yeni bir tesise kavuflturmak çabas içinde bulunmaktad r Böylelikle, bu tarihi sanayi binas yeniden eski görünümüne kavuflturularak gelecek kuflaklara aktar lacak, ancak yeni fonksiyonlar üstlenerek bu kez sanayi ürünü de il, düflünce, kültür, sanat ve sosyal hizmetler üretecektir Mevcut yap n n temelleri ve duvarlar n n restorasyonuyla ortaya ç kacak kapal alanlarda, konferans salonu, sergi ve seminer salonlar, kitapl k, aç k alanda ise spor ve rekreasyon bölümleri planlanm flt r Yap lar n büyük ölçüde y k k ve tahrip edilmifl olmas, mevcut duvarlar n tafl iflçili iyle onar larak korunmas ve yap grubunun özgün temelleri üstünde gerçeklefltirilecek özenli bir restorasyonu gerekli k lm flt r Ayakta kalm fl duvarlar oldu u gibi korunmufl, yap lan tamamlama ifllemlerinde sonradan eklenen bölümlerin özgün yap dan ayr labilmesini sa lamak üzere, yeni malzeme ve teknikler kullan lm flt r Bu flekilde eski ve yeni, bir zaman boyutu olarak da sergilenmektedir Yap n n tu la hat ll duvarlar n n tafl örgüsü korunurken, gazometre kuleleri de özgün biçimine uygun, ancak bu kez çelik-cam kar fl m olarak güncel teknolojiyle yükselecektir K saca, 150 y ll k geçmifli olan yap n n restorasyonunda kural olarak mevcut 183
Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U I V yap lar özenle korunmufl, özgün durumu bilinemeyen yap gruplar ise farkl ve güncel bir malzeme ve teknoloji ile tamamlanm flt r Tesisin yaklafl k 2500 metrekare kapal alan planlanmaktad r Restorasyon projesinde bulunan tesisler flunlard r: Konferans Salonu: Ana binan n zemin ve bodrum katlar nda 250 kiflilik konferans salonu, fuaye haz rl k odalar gibi tamamlay c birimler bulunmaktad r Sergi Salonlar : Ana binan n üst kat nda iki adet çok amaçl sergi salonu yer almaktad r Lokanta ve Kafe: Eski gazometre kuleleri çelik-cam bileflimiyle yeniden infla edilmektedir Büyük kule lokanta, küçük kule ise kafe olarak hizmet verecektir Seminer Odalar : Ana binan n üst kat nda 75 kiflilik iki seminer salonu mevcuttur Okuma salonu: Ana binan n uzant s nda ekonomik ve sosyal konularda koleksiyona sahip kitapl k ve okuma salonu bulunacakt r Gymnasium: Ek binan n bodrum kat nda spor ekipman yla donat lan bir gymnasium hizmet verecektir Bahçe: Yürüyüfl parkurlar, tenis kortu, çocuk park, otopark ve dinlenme köfleleri planlanm flt r Yüzme Havuzu: Bahçede kulelerin arka cephesinde yüzme havuzu ve hizmet birimleri yer alacakt r Tarihi miras de erindeki Gazhane binalar n sosyal, kültürel ve sportif ifllevlerle donatarak, ça dafl bir tesis ortaya ç karmay hedefleyen tasar m ve restorasyon çal flmalar, uzun soluklu süreç içinde devam edecektir 6 D PNOTLAR 1 Afife Batur, Beylerbeyi Saray, stanbul Ansiklopedisi, stanbul 1994, II, 206-210 2 Mehmet Rebii Hatemi Baraz, Beylerbeyi I, stanbul 1994, s 269-270 3 Ayda Kayar, U runa Beste Yap lan Tesis Sonunda Bitiyor, http://arsiv2hurriyetcomtr/istanbul/turk/00/06/13/isthab/15isthtm 4 Tolga Tan fl, Beylerbeyi Gazhanesi, http://arsivhurriyetimcomtr/istanbul/turk/99/08/06/isthab/29isthtm 5 Pervin Kaplan, Gazhane Kültür Üretecek, http://wwwradikalcomtr/1999/03/30/turkiye/02gazhtml 6 http://wwwmulkiyeistanbulorg/html/projehtml * stanbul un ve dolay s ile Üsküdar n ayd nlatma ve s t lmas ile ilgili tarihi bilgilere genifl olarak ulaflmak için bak n z: Mehmet Mazak, Osmanl Üsküdar nda Ayd nlatma, I Üsküdar Sempozyumu, May s 2003; Sertaç Kayserilio lu-mehmet Mazak-Kadir Kon, Osmanl dan Günümüze Havagaz n n Tarihçesi, I-III, stanbul 1999 184