ÇAÖDAŞ KAZAK DİLİNDE EYLEM SÜREKLiLiGİNİN KARAKTERi*

Benzer belgeler
Dilek Ergönenç Akbaba * 1

TÜRK DİLLERİNİN YAPISAL VE SEMANTİK FARKLILIKLARININ ÖRNEĞİ OLARAK BİRLEŞİK FİİLLER

Selahittin Tolkun, Özbekçede Fiilimsiler, Dijital Sanat Yayıncılık, Kadıköy, İstanbul, 2009, s. 269.

ALEKSANDR MİHAYLOVİÇ ŞÇERBAK ( ) Bülent GÜL *

EDVARD VLADİMİROVİÇ SEVORTYAN HAKKINDA SÖZ

BİR GRAMER ÂLİMİ A.N. SAMOYLOVİÇ 1

KIŞ WINTER 2011 SAYI NUMBER 3 SAYFA PAGE ÖZET

T.C. NEVŞEHİR HACI BEKTAŞ VELİ ÜNİVERSİTESİ. Fen Edebiyat Fakültesi Dekanlığı İLGİLİ MAKAMA

ANDREY NİKOLAYEVİÇ KONONOV UN İLMÎ ÇALIŞMALARI VE ÖĞRETMENLİK FAALİYETLERİ ÜZERİNE *

NESNEYE YÖNELİK TASARIM SÜRECİ

TEOG1 DENEME SINAVI 1 ( DNA, Mitoz, Mayoz Kapsamlı)

Bakım Yönetimi Logo Nisan 2016

TÜRKÇE BİÇİM KISA ÖZET.

DERS BİLGİLERİ. Çince IV AFCA

KAFKAS ÜNIVERSİTESİ FEN-EDEBİYAT FAKÜLTESI SLAV DİLLERİ VE EDEBİYATLARI BÖLÜMÜ RUS DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI DERSLERİN İÇERİĞİ I.

FİZYON MEKANİZMASININ TÜRK DİLLERİNİN ERKEN DÖNEM KELİME TÜRETİMİNDEKİ ROLÜ VE BİR AKRABALIK TERİMİNİN ETİMOLOJİSİ

SANAYİDE GELİŞMELER VE İSTİHDAM EĞİLİMLERİ. Esra DOĞAN, Misafir Araştırmacı. Melike Berna AKÇA, Yardımcı Araştırmacı.

Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi

ANKARA ÜNİVERSİTESİ ZİRAAT FAKÜLTESİ. BİLİM ve HİZMET TEŞVİK ÖDÜLLERİ YÖNERGESİ

Türk Dili Anabilim Dalı- Tezli Yüksek Lisans (Sak.Üni.Ort) Programı Ders İçerikleri

ALTINORDU BELEDİYE BAŞKANLIĞI 2016 YILI KURUMSAL MALİ DURUM VE BEKLENTİLER RAPORU

Türkiye deki Olası Emisyon Ticareti için Yol Haritası

İNGİLİZCENİN SEVİYELERİ

DİL BİLGİSİ KAYNAKLARINA GÖRE TÜRKİYE TÜRKÇESİNİN ÜNLÜ VE ÜNSÜZLERİ Çalışma Taslağı 6 Kasım 2008

TÜRK DİL BİLGİSİ ÖĞRETİMİNDE ÜNLÜLERİN SINIFLANDIRILMASINA YÖNELİK ELEŞTİREL BİR DEĞERLENDİRME. 2. Araştırmanın Kapsamı ve Kaynakları

Borsa işlemlerinin açık, düzenli ve dürüst şekilde gerçekleşmesine aykırı mahiyetteki fiiller yüzde 50'si yüzde 25 yüzde 25 1/5

SİBİRYA DAKİ TÜRKOLOJİ ARAŞTIRMALARI

UYGULAMA 1 1. Aşama Şimdi bir öykü okuyacağım, bakalım bu öykü neler anlatıyor?

ULAÇ (FİİLİN ZARFSI ŞEKLİ) KAVRAMI ÜZERİNE On the Concept of Gerund (Adverbial Form of the Verb)

Mali Suçları Araştırma Kurulu. Genel Tebliği. Sıra No : 7 (RG: )

TÜRK PSİKOLOJİK DANIŞMA VE REHBERLİK DERNEĞİ YILIN EMPATİ ÖDÜLÜ DÜZENLEME YÖNERGESİ

SERVİS ARACI ŞOFÖRLERİNİN SİGORTALILIĞI

BAKANLAR KURULU KARARI

SAYI SİSTEMLERİ ve BOOLE CEBİRİ 1+1=1 ÖĞR.GÖR. GÜNAY TEMÜR - TEKNOLOJİ F. / BİLGİSAYAR MÜH.

D!L ÖCRET!M MALZEMES! OLARAK. Leyla TERCANLIOCLU(*) Edebi parçalar ilginç ve eglenceli

GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE KAZAKİSTAN DAKİ DİLLE İLGİLİ YASA KOYUCULUĞA GENEL BİR BAKIŞ

HER CÜMLEDE ÜÇ ZAMAN VARDIR

İÇİNDEKİLER 1: DİL VE DÜŞÜNCE ARASINDAKİ İLİŞKİ...

MALTEPE ÜNİVERSİTESİ TIP FAKÜLTESİ AKADEMİK YILI İNGİLİZCE DERS PROGRAMI

DERS TANIMLAMA FORMU / Hakas Türkçesi. ARIKOĞLU E. (2007) Hakas Türkçesi, Türk Lehçeleri Temel Ders Kitabı

ÜNİTE 14 ŞEKİL BİLGİSİ-II YAPIM EKLERİ. TÜRK DİLİ Okt. Aslıhan AYTAÇ İÇİNDEKİLER HEDEFLER. Çekim Ekleri İsim Çekim Ekleri Fiil Çekim Ekleri

SOVYETLER BİRLİĞİ NDE KÂŞGARLI MAHMUT UN DİVANINI KONU ALAN ARAŞTIRMALAR *

BORÇLAR HUKUKU KISA ÖZET HUK110U

ARDAHAN ÜNİVERSİTESİ İNSANİ BİLİMLER VE EDEBİYAT FAKÜLTESİ ÇAĞDAŞ TÜRK LEHÇELERİ VE EDEBİYATLARI BÖLÜMÜ DÖRT YILLIK-SEKİZ YARIYILLIK DERS PROGRAMI

TASLAK TÜZÜK ÇEVRE DENETİMİ

2011 YILI KURUMSAL MALİ DURUM VE BEKLENTİLER RAPORU

VURGULAMA İŞLEVLİ DİL BİRİMLERİ ÜZERİNE

İÇİNDEKİLER BASİT EŞİTSİZLİKLER. HARFLİ İFADELER Harfli İfadeler ve Elemanları Eşitsizlik Sembolleri ve İşaretin Eşitsizlik İfadesi...

OYUN GELİŞTİRME DÖKÜMANTASYONU. BCO 623 Mehmet Han ALGEN

Veritabanı Tasarımı. Veritabanı Hareketleri

BSE 207 Mantık Devreleri Lojik Kapılar ve Lojik Devreler (Logic Gates And Logic Circuits)

DERS TANITIM BİLGİLERİ

TUVA TÜRKÇESİNİN DİYALEKTLERİ *

BÜYÜK TÜRKOLOG BASKAKOV *

Petrol fiyatlarının istatistiksel analizi ve örüntüleri

Russell ın Belirli Betimlemeler Kuramı

Fiiller nesne alıp almamalarına göre değişik şekillerde adlandırılır. Bunları dört grupta inceleyebiliriz.

OSMANLICA öğrenmek isteyenlere kaynaklar

A Tüm S ler P dir. Tümel olumlu. E Hiçbir S, P değildir. Tümel olumsuz. I Bazı S ler P dir. Tikel olumlu. O Bazı S ler P değildir.

Proje Planlaması. Prof. Dr. Bayram UZUN Doç. Dr. Volkan YILDIRIM

ÇAĞDAŞ TÜRK LEHÇELERİNDE BİR TEKRAR FİİLİ YAPMA EKİ: - GILA- / -KILA-

Türkçe Fiil, Slav Türü Bitmiş Görünüş Bildirebilir mi?

Örn: İddiamı ispat için, bu odanın duvarlarına gül. yazdırdım. Yüklem

KENAR TETİKLEMELİ D FLİP-FLOP

Arkan & Ergin Uluslararası Denetim ve Y.M.M. A.Ş.

Türk Dili, TDK, 9/2001, s Dr. Ayfer Aktaş. -DIktAn/-DUktAn sonra ZARF-FİİLİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA

COMPUTERIZED AUDIT PROGRAM BİLGİSAYARLI DENETİM PROGRAMI

EKLER. Öğretmenlere Uygulanan Fen Laboratuvar Uygulamalarına Yönelik Davranış Amaçlarını Belirleme Ölçeği

İŞLETME RİSK YÖNETİMİ. Yrd. Doç. Dr. Tülay Korkusuz Polat 1/21

CÜMLE TÜRLERİ YÜKLEMİNİN TÜRÜNE GÖRE. Fiil Cümlesi. *Yüklemi çekimli fiil olan cümlelere denir.

Gaz. Gaz. Yoğuşma. Gizli Buharlaşma Isısı. Potansiyel Enerji. Sıvı. Sıvı. Kristalleşme. Gizli Ergime Isısı. Katı. Katı. Sıcaklık. Atomlar Arası Mesafe

SÜRELİ YAYIN KAYITLARININ ENTEGRASYONU

Kelime yapısı olarak zapt edilemez anlamına gelen yunan kelimesi adamas dan gelen elmas, doğada bulunan en yüksek sertliğe sahip mineraldir.

Haberi okumak ve yazmak aslında ne demektir?

Lion Leo İletişiminde Yetişkin Boyutu

YEDİTEPE ÜNİVERSİTESİ ÖĞRETİM YILI BAHAR DÖNEMİ YABANCI DİLLER YÜKSEKOKULU İTALYANCA HAZIRLIK BÖLÜMÜ

Öğr. Gör. Halil YAMAK

Mantıksal Operatörlerin Semantiği (Anlambilimi)

Adjectives in Turkish Language. . Abstract

RUS DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI EĞİTİM-ÖĞRETİM YILI BAHAR PROGRAMI

Yazan : Osman Batuhan Pekcan. Ülke : FRANSA. Şehir: Paris. Kuruluş : Vir volt. Başlama Tarihi : Bitiş Tarihi :

TEMEL NOTA BĠLGĠSĠ. Öncelikle porte üzerindeki notaları tanıyalım:

OTURMA (SÜKNA ) HAKKI; bir evin tümünde oturmak veya onun belli bir kısmını kullanmak hakkıdır.

TÜRK PSİKOLOJİK DANIŞMA VE REHBERLİK DERNEĞİ YILIN EMPATİ ÖDÜLÜ DÜZENLEME YÖNERGESİ

Depresyonda Metakognisyon Çalışması (D-MCT) depresif evredeki hastaları hedefleyen bir grup çalışmasıdır.

Doküman No Revizyon No Yayın Tarihi Sayfa No PROSES FMEA TALİMATI

2014 YILI KURUMSAL MALİ DURUM VE BEKLENTİLER RAPORU

Süreklilik Göstergesi. Kavram Haritaları. Etkileşim Göstergesi. Problem/Çözüm Göstergesi Karşılaştırma Matrisi. (Anlam Çözümleme Tablosu)

PROJE RISK YÖNETIMI D R. Ö Ğ R. Ü Y E S İ K E N A N G E N Ç O L

Cebir Notları. Permutasyon-Kombinasyon- Binom TEST I. Gökhan DEMĐR,

Fall SAYFA 1 S1: Gittiğiniz üniversite: Katholieke Universiteit Leuven. S2: Gittiğim üniversite beklentilerimi karşıladı.

Care Expatriate Tarif Expatriat'ler (muhacir) için seyahat sağlık sigortası

RENK, MEVYE VE KELİMELER İLE İNGİLİZCE ÖĞRENİMİ OYUN GELİŞTİRME AŞAMALARI

KENTSEL PLANLAMANIN TEMEL NİTELİKLERİ

A.N. KONONOV BİLİM ADAMININ TUTTUĞU YOL *

Sayı : B.13.1.SGK.0.(İÇDEN).00.00/04 18/01/2008 Konu : İç Denetim Birimi GENELGE 2008/8

2018 Baykuş Ödülleri başvuruları tamamen dijitaldir. Basılı hiçbir doküman istenmemektedir.

Arapça Tefsir metinleri müzakere ve münakaşa edilecektir.

CALLİSTER FAZ DÖNÜŞÜMLERİ

Fırat Üniversitesi İNSANİ VE SOSYAL BİLİMLER FAKÜLTESİ ÇAĞDAŞ TÜRK LEHÇELERİ VE EDEBİYATLARI

Transkript:

ÇAÖDAŞ KAZAK DİLİNDE EYLEM SÜREKLiLiGİNİN KARAKTERi* N. ORALBAYEVA Tercüme : Mehmet Mahur TULUM** The Category of Durative Aspects of Verb in Contemporary Kazakh This is the Turkish translation of an article concerned with durative aspects of verbal compounds and their capabılities of creating varied patterns of expressions in Kazakh. Throughout the paper Oralbayeva scrutinizes the descriptive verbal forms in the contemporary Kazakh with a new and original method. Kcywords: Kazakh Language, Durative Aspect of Verbal Compounds in Kazakh, Compound Constructions in Kazakh. Eylem sürekliliğinin karakteri, eylemin gerçekleşme tarzını ve aşamalarını belirtir. Bu kategori en çok Türk dillerinde görülmektedir. Araştırmamızın konusu Kazak dili olduğundan çeşitli örnek cümleler üzerinde duracağız. üzitip qalajazdap barıp qaldı ibaresinde beş tane fiil kullanılmıştır. Bunların ilki olan üzi!- esas, diğerleri yardımcı fiillerdir. ifade edilen anlam, aynı zamanda, başka bir fiille de oluşturulabilirdi: üzilmedi. Kazak dilinde her iki alternatif de kullanılmaktadır. Birinci alternatifte eylemin sürekliliği oldukça detaylı açıklanmıştır. Burada tamamlanma süreci son noktaya erişmek üzeredir, fakat eylem son anda gerçekleşmez. Bu örnekte eylem, sürekliliği karakterize eden çekim morfemleriyle birlikte kullanılmıştır. İkinci alternatifte ise, aynı ]eksik anlamı taşıyan esas fiil eylemin sonucunu belirtir (eylem gerçekleşmedi), fakat bu durumda eylemin sürekliliğinin karakteri gösterilmez ve bu süreklilik belirsiz bırakılır. incelediğimiz kategori çoklukla * Sovetskaya Tyurkologiya dergisinin 1971/5. sayısı s.95-joi arasında "Kategoriya Haraktero Protekaniya Deystviya v Sovremennonı Kaza/ıskanı Yazıke" başlıklı Rusça aslından tercüme edilmiştir. ** Dr., İstanbul Üniversitesı, Edebiyat Fakültesi, Türk Dilı ve Edebiyatı Bölümü.

176 N. ORALBAYEVA "eylem sürekliliğinin karakteri"!, "eylemin tarzı"2, "eylemin aşamaları"3 terimleriyle anılır. Bu terimler birbirine yakın anlamda olmalarına rağmen, birbirinin yerine geçemez. Bize göre ise, "eylem sürekliliğini karakteri" kavramı, "eylemin tarzı" ve "eylemin aşamaları" kavramiarına nazaran daha geniş anlam taşır. Son iki terimin anlamı, "eylem sürekliliğinin karakteri" kavramının içinde kalır, çünkü her ikisi de eylemin sürekliliğinin bazı özelliklerini belirtir. Rus dilinde önceleri, bilhassa eylem sürekliliğinin gösteren kullanış usulleri kategorisi araştırılmaktaydı. Sonraları araştırma konuları tarz kategorisine yöneldi. Son zamanlardaki aspektolojik çalışmalarda gramatik tarz kavramı içine eylemin tarzlarını da dahil etmek gerektiği gibi fikirler ortaya çıkmıştır, fakat bu halde "eylemin tarzı" ile "gramatik tarz" farkını önceden belirtmemiz lazım gelir. Rusçadan farklı olarak, Türk dillerinde bu problem üzerindeki araştırmalar gramatik tarz kategorisinden başladı. İlk gramatik tarz kategorisi araştırmaları V. M. Nasilov' un4 kaydettiği gibi 1944-1945 yıllarında yapılmıştır (fakat tarz kategorisine daha önceleri yazılmış birkaç gramerde daha rast gelinir)5. Ancak bugüne kadar gramatik tarz problemi Türk dillerinde hala halledilememiştir. Özel koordinasyon toplantısında da (Alma-Ata, 1956)6 bir sonuca ulaşılamamıştır. Tarz kategorisini bir gramatik kategori olarak inkar eden türkologların fikirlerini şu beş maddede özetleyebiliriz: 1) Tarzı kategori olarak kabul eden Türkologlar m antıki kategorilerle gramatik kategorileri karıştırmaktadırlar. 2) Tarz anlamı, özel morfolojik ifadelerle gramatik soyutlama seviyesine ulaşmayınca metinde ortaya çıkar. 3) Tarzlı olarak bilinen göstergeler, aslında ancak eylemi karakterize eder; yani söz konusu eylem sürecinin birkaç tarzını belirler. 4) Tarzlı sayılan form oluşturucuların genel kullanımı yoktur. 5) Bitmişlik-bitmemişlik karşılıklılığı yoktur. Aynı Türk fiilieri Rusça'ya hem bitmiş, hem bitmemiş görünüşteymiş gibi çevrilir. Hemen şunu da kaydetmek gerekir ki, Türk dillerinde gramatik tarzın savunucularınca belirlenmiş bütün bitmiş ve bitmemiş görünüş göstergeleri kabul A. N. Kononov. Grammatika sovremennogo uzbekskogo lıteraturnogo yazıka. M.-L., 1960, s.263; F.A. Ganiyev. Vıdovaya harakterıstıka glagolov tatarskogo yazıka. Kazan', 1963, s. 118. 2 A. V. Bondarko, L. L. Bulanin. Russkiy glagol. L., 1967, s.12-29. 3 V. Şmilyauer. Slovsny vyd a zpusob slovesheho deje. Prvni hovory o çeskem jazuce. Praha, 1946, s. 81. 4 bkz.: V.M.Nasilov. K voprosu o grammatiçeskoy kategorii vida v tyurkskıh yazıkah."trudi MİV", 1947, No.4 5 bkz.: A.K.Borovkov. Uçebnık uygurskogo yazıka. L.,l935,s.172-188. 6 bkz.: "Voprosı grammatikı tyurkskih yazıkov". Alma-Ata, 1958.

ÇAÖDAŞ KAZAK DİLİNDE EYLEM SÜREKLiLiGİNİN KARAKTERI 177 edilmiş form oluşturucular, sözün içinde karışık olarak kolayca kullanılabilmesine karşılık, bu Slav dillerine aykırıdır. Türk dillerinde tek esas kelimeyle birkaç farklı tarzın analitik form oluşturucularının kullanılabilirliğine özellikle dikkat çekmek gerekir. Ancak bu form oluşturucular, tarz oluşturucuları olmazlar ve sadece eylem sürekliliğinin karakterine ait olurlar. Eylemin süreci farklı tarzların kullanılmasına elverebilip kendi gelişiminin kaydedilmiş bir aşamasında olabilir. İşte bu özellikten dolayı bir tek esas fiille aynı zamanda birkaç analitik form oluşturucunun kullanılması görülmektedir. Aynı hadise Slav dillerinde de görülür. Y.S. Maslov şöyle kaydeder: "Eylemin tarzları birbirinden kesin olarak ayrılmamıştır. Onlar sık sık birbirini ihata edip kaplar ve bundan dolayıdır ki bir tek fiil aynı zamanda birkaç eylem tarzına ait olabilir. "7 Bir diğer mühim husus da, tarz bitmişliğinin bir tek şimdiki zaman çerçevesi içinde kalmaması ve Türk dillerinde, bilindiği gibi, bitmiş görünüş göstergelerinin hemen hemen hepsinin şimdiki zamanla çekimlenen fiillerle kullanılıyor olmasıdır. Gramatik kategoriler sarih dil materyallerine dayanmalıdır ve başka dillerden suni olarak alınmamalıdır. Bu konuda M.G.Seyfullin'in: "Türk dillerinde çoğu zaman tarz olarak adlandırılan şey gramatik soyutlamadan öte bir şey değildir ve Türk dillerine zorla sokulmak istenen bir kavramdır"8 şeklindeki sözlerinin doğruluğunu inkar etmek doğru olmaz. "Yakut dili materyali ile tanışmada görülmüştür ki, geleneksel fiil tarzı kategorisinin prensip itibariyle Y akutça ile de ilgili olduğu söylenebilir"9 diyen L.N.Haritonov ile girdiği tartışmada M.G. Seyfullin şunları vurgular: "Türk dillerindeki "tarz" doğru yorumlanmamış, "fiilin tarz kategorisinin geleneksel anlamı" kavramının doğru anlaşılınaması yüzünden ortaya çıkmıştır." ı o Araştırmacıların çoğu eylemin sürekliliğinin karakteri kategorisini gramatik tarza dahil etmekteydiler. Bunun bir örneği olarak N.T.Sauranbayev' in koordinasyon toplantısında bütün açıklığıyla "Türk fiil tarzları, eylem sürekliliğinin karakteristiğidir" ı ı yönündeki beyanını gösterebiliriz. Şunu da belirtmek gerekir ki, Kazak dilcilerin çoğu Kazak dilindeki tarzın gramatik kategorisi olmadığını savunmakla birlikte eylem sürekliliğinin karakteri 7 Y.S.Maslov. Morfologiya glagol'nogo vida v sovromennom bolgarskom lıteraturnom yazıke. M.-L., 1963, s. 8 M.G. Seyfullin. O nekotorıh osobennostyah glagol'nogo vıda kak kategorıı grammatıkı. "Fılologıçeskiy sbornık". vıp. I. Alma-Ata, 1963. 9 "Voprosı grammatıki tyurkskih yazıkov", s.l49. 10 M.G.Seyfullin. a.g.e., s.l92 ll "Voprosı grammatıkı tyurkskih yazıkov."

178 N. ORALBAYEVA kategorisini kabul ederler. Bunlar arasında şu isimleri zikredebiliriz: S. A. Amancolov, M. B. Balakayev, S. K. Kenesbayev, G. G. Musayev.12 Bu meselede Kononov'un konumu da ilgi çekicidir. Türkologlardan ilki olarak eylem sürekliliği karakteri kategorisini inkar etmemiş ve kendisinin Özbek dili ders kitabına (1948) almıştır. Sonraki bazı çalışmalarında da fiilin tarzı hakkında yazmıştır. Daha sonraları ise, eylem sürekliliğinin karakteri kategorisine taraftardır.13 F.A.Ganiyev bu kategorinin Tatar diline de has olduğunu ispatlama yoluna gider. 14 V.V. Çemova'nın Türk dillerinde Hind-Avrupa dillerinde olmayan semantik özelliklerin bulunduğu IS görüşü de tam olarak doğrudur. Eylem sürekliliğinin karakteri Kazak dilinde eylemin aşamaları ve tarzlarıyla belirlenir. Bunların gramatik formları esas olarak analitik usullerle ortaya çıkar. * EYLEMiN AŞAMALARI Eylemin gerçekleşmesi esnasında eylemin belirli bir durumu, eylemin aşa Eylem, oluşumunun ilk aşamasında veya tam anlamda ması olarak adlandırılır. bitmiş veya bitmek üzere olabilir. Mesela: }er kögere hastadı "toprak yeşermeye başladı"; qar jauıp tür "kar yağıyor"; gazetti oqıp şıktı "gazeteyi okudu". Araştırıcılar eylemin aşamalarını farklı karakterize ederler. V.Şmilyauer eylemin 2 aşamasını gösterir (başlama ve bitiş).16 İ.Y.Mamanov 6 aşamadan bahseder: 1) eylemin yerine getirilmesine hazır olma. 2) eylemin yerine getirilmesine uygun hale gelme. 3) eylemin başlaması. 4) eylemin sürmesi. 5) eylemin bitişinden önceki aşama. 6) eylemin bitmesi. I? V.Şmilyauer tarafından ileri sürülen 2 aşama, bizce, eylemin karakteristiğinin açıklanmasına yetmez, çünkü eylemin yalnızca başlama ve bitme aşamasından ibaret olduğunu söylemek doğru olmaz. Herhangi bir eylem, ani ve kezlemeli oluşumu dışında (bunlar zaten az görülür), belli bir gerçekleşme aşamasından geçer. İ.Y.Mamanov' un 6 aşaması ise, 3 aşama olarak gösterilebilir. 12 bkz.: aynı eser. 13 bkz.: A.N.Kononov. a.g.e., s. 263-264. 14 bkz.: F.A.Ganiyev a.g.e., s. 118-172. 15 bkz.: V. V. Çernova. K problematike sposobov deystviya. Kand. dı ss. (doktora tez ı), Alma Ata, 1967, s. 95. 16 bkz.: V.Şmilyauer. a.g.e., s. 81 17 bkz.: İ.Y.Mamanov. Yspomogatel' niye glagolı v kazahskom yazıke. Alma-Ata, 1949. s. 81-89.

ÇAGDAŞ KAZAK DILiNDE EYLEM SÜREKLILiGİNİN KARAKTERi 179 İlk 2 aşama eylem sürecine doğrudan ait değildir, çünkü eylem henüz başlamamıştır. 5. ve 6. aşamaları da birleştirmek gerekir, çünkü eylemin gösterilen 2 aşaması arasında kesin kronolojik sınır belirlemek imkansızdır. Dilde ise, bu dakiklik var olmamaktadır. Sonuncu aşamaya hem bitmiş hem de bitmek üzere olan eylem dahil olabilir. Bu yüzden, 3 eylem aşaması, bizce, son aşama olarak değerlendirilmekledir ve bunun en son noktasında da eylem biter. Kazak dilinde eylemin her aşaması analitik form oluşturucuların yardımıyla ifade edilir: l.aşama: -a hasta-, -p qoya her-, -p sala her-, -p }üre her-. 2.aşama: -p barajatır, -p kele jatır, -p }at-, -p otır-, -p tür-, -p }ür-, -p bar-, -p ket-. öt-. 3.aşama: -p bol-, -p bit-, -p şık-, -p qoy-, -p ket-, -p qal-, -p bolıp qal-, -p EYLEMiN TARZLARI Eylemin tarzları, şu veya bu eylemin nasıl gerçekleştiğini veya gerçekleşmekle olduğunu gösterir. Mesela: iterip kep jiberu "olanca kuvvetiyle itmek", tüsindirip baktı "anlatmaya çalıştı", qulay ketti "ansızın düştü" (düşme güç sarfetmeden, beklenmeksizin, ansızın baş gösterdi). Eylemin tarzları leksik olarak herhangi bir dilde ifade olunabilse de, bunlar gramatik usullerle bütün dillerde ifade olunamaz. Kazak dilinin bu yöndeki imkanları daha geniştir. Kazak dilinin verilerini analiz ettiğimizde 12 eylem tarzı tespit edebildik: 1) aldatıcı eylem 2) yetersiz (kesintili) eylem 3) amaçlı eylem 4) özel çabayla gerçekleşen eylem 5) itinasız gerçekleşen eylem 6) ansızın gerçekleşen eylem 7) ani-semelfaktif eylem 8) özel fiziki çabayla gerçekleşen eylem 9) süregiden eylem 1 O) kısıtlı eylem ll) acelesiz eylem 12) gerçekleşmeye hazır olan eylem. 1) Aldatıcı eylem. Bu tarz Türk dillerinde çok yaygındır. Eyleyen, eylemi yapıp yapmayacağına ilişkin görünüm arzeder. Aldatıcı eylem şu yollarla ifade edilir: 1) -gan bol- analitik form oluşturucusuyla, mes.: körse de, körmegen bolıp }üre berdi (T.Aqtanov) "görmezlikten gelerek yürüyüverdi". 2) -sıl-si ekiyle, mes.: körmegensi" görmezlikten geldi" (görmemiş gibi davrandı). 2) Yetersiz (kesintili) eylem. Başlamış olan eylem belirli bir aşamada kesilmiş ve gerçekleşmemiş olabilir. Mes.: ol qulay jazdadı "az kalsın düşecekti"; yani düşme eylemi başlamıştı, ama adam düşmedi. Bu tarz, Kazak dili de dahil olmak üzere bütün Türk dillerinde -ajazda- (-a yaz-) analitik form oluşturucusuyla ifade edilir.

180 N. ORALBAYEVA 3) Amaçlı eylem. Bu eylem tarzı gerçekleşen eylemin kim için (eyleyenin kendisi için mi, başkası için mi) yapıldığını gösterir. Bu anlam -pal- ve -p heranalitik form oluşturucuları vasıtasıyla hasıl edilir. -pal- morfemi çoğu türkologca kaydedilirken, -p her- çoğu zaman tespit edilmemiştir.18 Kazak dilinde her iki morfem de belirli!eksik -gramatik anlamları taşır. Mes.: bilip al "kendin için öğren", bilip her "başkası için öğren". 4) Özel çabayla gerçekleşen eylem. Bu eylem tarzında eyleyen, eylemin gerçekleşmesi için bütün gücünü kullanır: tüsindirip baqtı "(olanca gayretiyle) anlatmaya çalıştı". Bu anlam Türk dillerinin hepsinde görülmeyen-p baq- analitik morfemiyle ifade edilir.l9 5) İtinasız gerçekleşen eylem. Bu durumda eylem, eyleyence özel çaba ve kuvvet sarfetmeden gerçekleşir. Söz konusu anlamın ifade edicileri; -a sal-, - a ot1r-, -a jür- analitik morfemleridir. Mes.: ayta sal "(adet yerini bulsun diye) söyle", oqıy otır "oku ( boş oturmaktansa vb.)". Bu kalıpların A.A.Yuldaşev' in20 monografisinde gösterilmemiş olması, onların Türk dillerinde çok yaygın olmadığını gösterir. Kazak dilindeki kullanımları ise oldukça sıktır. 6) Ansızın gerçekleşen eylem. Bu tarz, eylemin eyleyence başkaları için beklenmedik bir şekilde gerçekleştirildiğini gösterir. Mes.: kele qaldı "çıkageldi", kezdeseketti "ansızın önüne çıkıverdi" vb. Bu anlam-a qoy-, -a ket, -a qal- morfemleriyle oluşturulur. 7) Ani -semelfaktif eylem. Bu tarz, eylemin hızlı, kısa, kararlı ve bir kereye mahsus olma vasfıyla gerçekleşmesini anlatır. Bu anlam Kazak dilinde -p tm ta-, -p jiber-, -p tüs-, -p qal- analitik morfemiyle ifade edilir. Mes.: aytıp tasta- "kati olarak söylemek", perip qal- "hızlı vurmak (bir kereye mahsus)". Eylemin gerçekleşmesinin ani -semelfaktif tarzı Türk dillerinde yaygındır. 21 Aynı zamanda, Slav dillerinde de görülmektedir. 22 8) Özel fiziki çabayla gerçekleşen eylem. Bu tarzda, eylemin gerçekleşmesinde eyleyenin özel fiziki gücü ön plana çıkmaktadır. Mes.: iterip kep qalu "olanca kuvvetiyle itmek", perip kep jiberu "olanca kuvvetiyle vurmak". Bu anlamı -p kep jiber-, - p kep qal-, karmaşık analitik morfemleri meydana getirir. Bunlar diğer Türk dillerinde bulunmamaktadır. 18 bkz.: A.A.Yuldaşev. Analıtıçeskıye forını glagola v tyurkskıh yazıkah. M.,1965. 19 bkz.: aynı eser. 20 bkz.: aynı eser. 21 bkz.:aynı eser, s.85. 22 bkz.: Y.S.Maslov. Sistema osnovnıh ponyatiy i termınov slavyanskoy aspektologıya. -"Voprosı obşçego yazıkoznanıya". L., 1965,s. 75-78.

ÇAGDAŞ KAZAK DILINDE EYLEM SÜREKLILIGININ KARAKTERI 181 9) Süregiden eylem. Bu tarz yalnızca Türk dillerinde23 değil, başka dillerde de24 tespit edilmiştir. Ona has olan özellikler: tekrarlanma, aralıklılık, eylemin sürekliliği vb. dir. Kazak dilinde bu tarz -e ber-, -e tüs- analitik morfemleriyle teşkil edilir. Mes.: bere tüs "yine ver" (vermeye devam et), ayta ber "konuşmaya (sonuna kadar) devam et" vb. 10) Kısıtlı eylem. Bu eylem tarzı bir çok dilde değişik terimlerle karşılanır.25 Bu tarz, eylemin belirli bir süre dahilinde devam edeceğini gösterir. Kazak dilinde -a tür- analitik morfemiyle ifade edilir. Mes.: bere tür "belli bir süre için ver", oqıy tür "daha oku" vb. ll) Acelesiz eylem. Bu tarz, eylemin mutlaka o anda gerçekleşmesinin şart olmadığını, daha sonra da gerçekleşebileceğini gösterir. Bu anlam -ajatar analitik morfemiyle oluşturulur. Mes.: kele jatar "sonra gelir" (vakit müsaade ediyor/daha vakit var). 12) Gerçekleşmeye hazır eylem. Söz konusu anlam -yin de-,-galı otır-, -galı jür-, -galı tür-, -galı jat- analitik morfemleriyle şekiilendiril ir. Mes.: jürgeli otır "gitmeye hazır", şıkkatı tür "çıkmaya hazır/işte şimdi çıkması gerek". 23 bkz.: A.A. Yuldaşev. a.g.e., s. 39-80. 24 bkz.: A.H. Vostokov Russkaya grammatıka. S Pb., 1831; G.N.Navski. Fılologıçeskıyc nablyudenıya nad sostavom russkogo yazı ka. RassuJdenıe tret' e, o glagolc S Pb., 1812, s.20; H.İ.Greç. Pratıçeskaya russkaya grammatıka. SPb., 1827, s.117-118; A. V./saçsnko. Grammatiçeskıy stroy russkogo yazıka v sopostavlenıı so slovatskım. Morfologıya, Bratıs1ava, 1960, s. 300; A. V.Boldırev. Rasujdenıe o glagolah. -Trudı obşçestva Iyubıteley possıyskoy slovesnostı pri İmperatorskom Moskovskom unıversıtetem. ç. Il, kn III M.,l812, s 65; V.Şmilyauer a.g.e., s.81. 25 bkz.: A. V.Isaçsnko. a.g.e., s.300; V. V.Çernova. a.g c., s 169, Y.S.Maslov. Sıstcma osnovnıh ponyatıy ı terminov., s.75-78; G.K.Ul'yanov. Znanenıye glagol'nıh osnov v lıtovsko -slavyanskom yazıke, ç. Il. Varşava, 1895.