BÖLÜM-I GİRİŞ Bu bölümde araştırmanın problem durumu, alt problemleri, araştırmanın önemi, sayıtlılar, sınırlılıklar ve tanımlara yer verilmiştir. Problem Durumu Yönetim farklı bilim dalları tarafından geliştirilen çözümsel yaklaşımların birleştirilmesini ve uygulamasını kapsar.bu nedenle yönetimin bir tanımını vermek, alan ile ilgili farklı bilim dallarındaki tanımların ışığı altında bütünlemeye gitmeyi gerektirecektir. Yönetici bu farklı görüşleri kendi bilgi ve deneyimlerinin ışığında birleştirme ve edindiği sonuçları özel sorunların çözümü için uygulama durumu ile karşı karşıya olan insandır. Bu bakımdan, bir yandan genel teknikleri özel durumlara uydurmakta zorunda olduğu gibi, diğer taraftan da tüm örgütün farklı yönlerini içeren bir çerçeve oluşturmak durumundadır.(can, 1978) Yönetim için farklı yaklaşım ve ifadelerle yapılan tanımların ortak olan yönler aşağıdaki şekilde sıralanabilir: Örgütü saptanan amaçlara ulaştırma ve amaçlarına uygun biçimde yaşatma, insan ve madde kaynaklarını sağlama ve etkili biçimde kullanma,örgüt için belirlenen politika ve kararları uygulama, işlerin yapılmasını sağlama, örgüt çalışanlarını izleme, denetleme ve geliştirmedir.bir kurumda neler yapılacak ve nasıl yapılacak sorularına verilecek cevaplar yönetimi oluşturur.burada neler yapılacaktır sorusunun cevapları yönetim biliminin konu alanını ve nasıl yapılacaktır sorusunun cevabı ise yönetim ilke ve tekniklerini kapsar.(kaya,1996:86)
2 Eğitim yönetimi kamu yönetiminin özel bir alanıdır. Okul yönetimi de eğitim yönetiminin daha sınırlı bir alana uygulanmasıdır.ülkemizde eğitim etkinliklerinde bulunan okul ve diğer kurumların büyük bir kısmı devlet yönetimine bağlıdır.özel sektör tarafından kurulan ve işletilen okul ve kurumlarda da, eğitim devletin gözetim ve denetimi altında yürütülür. Bu nedenle eğitim kurumunu temsil eden okul müdürleri, eğitim yönetiminin devlet tarafından belirlenen genel ve özel amaçlarını gerçekleştirmek, devletin eğitim politikasını uygulamakla yükümlüdür.(bursalıoğlu, 1982:121) Toplumun varlığını sürdürebilmesi, kültürün aktarılması ve geliştirilmesiyle mümkündür. Bu görevin büyük bir kısmı eğitim örgütlerine verilmiştir. Kültürün aktarılması ve geliştirilmesinde en önemli kaynak da; amaçlara uygun olarak yetiştirilen insanlardır.bu görevi üstlenen eğitim örgütü, amacını gerçekleştirmede en stratejik parça olan okul örgütünü meydana getirmiştir. Bu örgüt bir taraftan milli eğitimin belirlediği amaçlara ulaşmaya çalışırken, bir taraftan da toplumsal ve teknolojik gelişmelere ayak uydurmak zorundadır.eğitim yönetimi, eğitim örgütlerini saptanan amaçlara ulaştırmak üzere insan ve madde kaynaklarını sağlayarak ve etkili biçimde kullanarak, belirlenen politikaları ve alınan kararları uygulamaktır.eğitim yöneticileri örgütlerini Türk Milli Eğitimi nin genel amaçları ile örgütün özel amaçları çerçevesinde yönetmekle sorumludur. Okul yönetimi, eğitim yönetiminin sınırlı bir alana uygulanmasıdır.bu alanın sınırlarını eğitim sisteminin amaçları ve yapısı belirler. Okul yönetiminin görevi :Okuldaki tüm insan ve madde kaynaklarını, en verimli biçimde kullanarak, okulu amaçlarına uygun olarak yaşatmaktır. Okul müdürünün bu görevi başarı ile yerine getirebilmesi, okulu bir roller sistemi olarak görmesine, davranışlarını her zaman ilişkili olduğu öğretmenler ve diğer personelin rol ve beklentilerini de göz önünde tutarak ayarlamasına bağlıdır. Eğitim yönetiminde işlevsel süreçler bir bakıma rol alanlarını belirler. Okul düzeyinde baktığımızda başlıcaları aşağıdaki gibi sıralanabilir:
3 Öğrenci işleri,personel işleri,öğretim işleri, eğitim işleri ve okul işletmesi Ülkemizdeki ilköğretim okullarının amaçları ve çalışmaları her ne kadar aynı olsa da ; okulların başarı düzeyleri, personelin mutluluğu ve çalışmaları, öğrencinin okula devamı, sosyal etkinlikler vb pek çok konuda farklılıklar görülmektedir. Hatta aynı yerleşim bölgesindeki, aynı fiziki koşullar ve imkanları bulunan okullarda bile başarı farkı görülmekte, bu da okul müdürlerinin, okul yönetimi alanındaki yeterliklerinin ne derece etkili olabileceğini göstermektedir. Bu bakımdan ilköğretim okul müdürlerinin, okul yönetimi alanındaki yeterliklerinin incelenmesi eğitim ve öğretimin daha sağlıklı bir şekilde yürütülebilmesi açısından bir gereklilik arz etmektedir. Ülkemizde bir eğitim öğretim yılı içinde sadece birkaç kez yapılan teftiş ve rehberlik çalışmalarında okul müdürlerinin çalışmalarının müfettişler tarafından ne derece sağlıklı ölçebileceği tartışılabilir ama bu çalışmaları en iyi tespit edebilecek kişilerin, okul müdürleriyle sürekli aynı çalışma ortamında bulunan ve okul müdürlerini sürekli gözlemleyebilecek olan öğretmenler olduğu bir gerçektir. Problem: İlköğretim okul müdürlerinin, okul yönetimi alanındaki yeterlikleri ile ilgili, çalışma ve uygulamaları hakkındaki öğretmen görüşleri nelerdir? Alt Problemler 1-Okul müdürünün, öğrenci işleri alanındaki yeterliklerine dair öğretmen görüşleri nelerdir? 2-Okul müdürünün personel hizmetleri alanındaki yeterliklerine dair öğretmen görüşleri nelerdir? 3-Okul müdürünün öğretim işleri alanındaki yeterliklerine dair öğretmen görüşleri nelerdir?
4 4-Okul müdürünün eğitim işleri alanındaki yeterliklerine dair öğretmen görüşleri nelerdir? 5-Okul müdürünün okul işletmesi alanındaki yeterliklerine dair öğretmen görüşleri nelerdir? Amaç Bu araştırmanın amacı; ilköğretim okullarında okul müdürü olarak görev yapan personelin okul yönetimi alanında göstermekte oldukları yeterlikler hakkındaki öğretmen görüşlerini tespit ederek, okul müdürlerinin yöneticilik yeterliklerini belirlemektir. Araştırma ile ilköğretim okulu müdürlerinin hangi yeterlik alanlarında eksiklikleri olduğunun belirlenmesi, düzenlenecek hizmet içi ve hizmet öncesi eğitim programlarının önceliklerinin belirlenmesi hedeflenmektedir. Önem Eğitim örgütlerini amaçlarına ulaştırmak için elde var olan insan ve maddî kaynakların etkili ve verimli bir şekilde kullanılması eğitim yöneticilerinin bir işlevi olarak kabul edilmektedir. Yetişmiş insan gücünün ve maddî kaynaklarının kıt olduğu kabul edilen ülkemizde ise eğitim yöneticilerinin yetiştirilmesinin daha büyük önem taşıdığı söylenebilir. Bu nedenledir ki ülkemizde eğitim yöneticilerinin yetiştirilmesi ve yöneticiliğin profesyonel bir meslek olarak kabul edilmesi gerekmektedir. Bu yönde son zamanlarda atılan adımlar ise olumlu gelişmeler olarak değerlendirilebilir. Toplumdaki sosyal ve ekonomik değişimler, okulda çalışan özellikle eğitici ve yönetici personelin de düşünüş ve davranışlarında değişimleri zorunlu kılar.okul yöneticisi ve öğretici personel bu gelişmelerin öncüsü ve gerektirdiği yeniliklerin
5 uygulayıcıları olma durumundadırlar. Bunu yapabilmesi için de; görev ve sorumluluklarını iyi bilmeli ve uygulamaları eksiksiz yerine getirebilmelidir. Yönetim alanında yeterli bilgi ve beceriye sahip olmayan yöneticiler; öncelikle kendi kurumlarının, sonra da devlet örgütünün işlemez hale gelmesine sebep olabilirler.bu nedenle okul yöneticiliğinin bir meslek olarak ele alınıp, bilimsel yöntemlere dayalı modellerle hizmet öncesinde hazırlanması ve işbaşında geliştirilmesi bir zorunluluk haline gelmiştir. Bu bakımdan okul yöneticilerinin yetersiz alanlarının belirlenip, bu alanlarda hizmet içi eğitim çalışmalarının planlanması ve yürütülmesi ayrı bir önem kazanmıştır. Yöneticilerin; seçimi, atanması, yükselmesi ve yetiştirilmesinde, yönetimdeki yeterlik alan becerilerinin tespit edilmesi kadar, eksikliği tespit edilen konularda yetiştirilmesi de büyük önem taşımaktadır.yasa ve yönetmelikler tüm okullar için aynıdır. Ancak uygulamalarda en etkili güç okul yönetimidir. Okul yönetimi de büyük ölçüde okul müdürünü ifade etmektedir. Okul müdürünün çalışmaları her ne kadar müfettişler tarafından denetlense de, onu görev yaptığı sürece en fazla gören ve çalışmalarını izleyen bireylerin okul öğretmenleri olduğu da bir gerçektir. Ülkemizde, gerek eğitim yöneticiliğinin gerekse eğitim yöneticisi yetiştirmenin istenen düzeye ulaştığı söylenemez. Ancak, 23 Eylül 1998 tarih ve 23742 sayılı Resmi Gazete'de yayınlanan ve yürürlüğe giren Millî Eğitim Bakanlığına Bağlı Eğitim Kurumları Yöneticilerinin Atama ve Yer Değiştirmelerine İlişkin Yönetmelik ile ülkemizde yönetici atama ve yetiştirme konusunda çağdaş bir adım atıldığı söylenebilir. Araştırma, ilköğretim okullarındaki, okul müdürlerinin okul yönetimi alanındaki eksiklikleri belirlendikten sonra ;
6 Okul müdürleri seçilirken hangi alanlara dikkat edilmesi gerektiğine, yönetici yetiştirme programlarında hangi konuların öncelikli olarak yer alabileceğine, yöneticilerin yükselmeleri ve atamalarını kapsayan personel politikalarının belirlenmesinde ve hangi alanlarda hizmet içi eğitim kurslarının düzenlenmesi gerektiğine dair ölçütler oluşturacaktır. Sayıltılar Deneklerin anket sorularına verdikleri cevaplar gerçek görüşleridir. Öğretmenler okul müdürlerinin okul yönetimi alanındaki yeterlikler ile ilgili çalışmalarını takip etmektedirler. Veri toplama aracı, okul yönetiminin tüm ilke ve uygulamalarının büyük bir kısmını kapsamaktadır. Sınırlılıklar Araştırmanın çalışma evrenini İstanbul Sultanbeyli ilçe merkezi sınırları içinde bulunan 20 ilköğretim okulu ve 880 öğretmen oluşturmaktadır. Bu ilçenin seçimi rasgele yapılmıştır. Tanımlar Yeterlik:Bir kişiye belirli bir rolü oynayabilme gücü kazandıran özelliklerin varlığıdır. Yeterlik alanları:kişinin belli bir makamın görevlerini yerine getirebilmesi için göstermesi gereken yeterlikleri kapsayan alanlardır.bu araştırmada okul yönetiminde beş yeterlik alanı incelenmiştir.(öğrenci işleri,personel işleri, Öğretim işleri, Eğitim işleri, Okul işletmesi)
7 Yönetici :Örgütün işleyişi ile ilgili karar verme yetkisine sahip yöneticisi Örgüt: Belirli amaçlara ulaşmak için bir araya gelmiş topluluk. Araştırmadaki örgüt kavramı,eğitim örgütü anlamında kullanılmıştır. İlgili Araştırmalar (Açıkalın, 1977) Milli Eğitim Müdürlerinin Yeterlikleri konulu araştırmasında, milli eğitim müdürlerinin saptanabilen yeterliklerinin davranışa dönük tanımlarını yapmaya, varolan duruma göre yeterliklerin hangi düzeyde veya hangi yöntemlerle kazanıldığını saptamaya yarayacak veriler elde etmeye çalışmıştır.araştırma sonucunda, milli eğitim müdürlerinin, görevlerinin gerektirdiği bir çok yeterlikleri alanlarında görevlerini yaparken, kendi kendilerine sınama-yanılma yoluyla kazanmaya çalıştıkları sonucuna varmıştır. (Akdeniz, 1978) Lise müdürlerinin yeterlikleri adlı araştırmada lise müdürlerinin göstermesi gereken ve göstermekte olduğu yeterlikleri bakanlık müfettişleri, milli eğitim müdürleri, lise müdürleri ve öğretmenlerin görüşlerine başvurarak saptamaya çalışmış, yetersizlik görülen alanlarda hizmet içi eğitim yoluyla lise müdürlerinin gerektiği sonucuna varmıştır. (Binbaşıoğlu, 1983) Eğitim Yöneticiliği adlı çalışmasında; iyi bir okul ve eğitim yöneticiliği ile ilgili araştırmaların, iyi bir okul ve eğitim yöneticisinin iyi bir lider olması gerektiği üzerinde durduklarını belirterek iyi bir eğitim yöneticisinde bulunması gereken nitelikleri sıralamaya çalışmıştır. Bu nitelikler (Binbaşıoğlu, 1983: 137): Konumun verdiği güç yerine, geniş bilgi ve yeterli çoşkuya sahiptir.yetkilerini bilgece kullanmasını bilir. Herkese karşı anlayışlı ve eşit davranır. Örgütünü ve amaçlarını iyi tanır.çevresindekilerle iyi ilişkiler kurar. Sorunların kendisine gelmesini
8 beklemez, sorunları kendisi arar.yüreklidir, üzerine aldığı işleri sorumluluk duygusuyla sonuçlandırır.önerilerini ve programlarını dikkatle planlar, uygular ve uygulatır. Bir öneriyi savunabilir ya da bir öneriye yapılacak karşı koymaları dikkatle yanıtlayabilir.okul yöneticiliğinde demokrasiye inanır ve onu uygular.bütün tartışma ve kararlarında içten, tarafsız ve dürüsttür, iş arkadaşlarını da öyle olmaya özendirir.çalıştığı örgütün amaçları, başarıları ve kullandıkları araçlar hakıknda doğru bilgi verir. Eğitime inanır ve öğrencinin yararlarını herşeyin önünde tutar.tutum ve giyimine özen gösterir.düşünerek konuşur ve görüşlerini inandırıcı bir biçimde düzgün bir dille açıklar.her fırsatta iş arkadaşlarının morallerini yükseltmeye çalışır, onları övmekten çekinmez. İş arkadaşlarının çabalarını düzene koymayı (eşgüdüm sağlamayı) bilir. Okulla toplumun işbirliği yapmasını sağlar, okulu topluma, toplumu da okula yaklaştırmaya çalışır.yetki ve görevlerini başkalarına bırakmayı bilir.olayları, adları ve çehreleri anımsayabilir. (Bursalıoğlu, 1975) Eğitim Yöneticilerinin Yeterlikleri konulu araştırmasında, ilköğretmen okulu müdürlerinin göstermesi gereken ve göstermekte olduğu yeterlikler üzerinde durmuş ve Milli Eğitim Bakanlığı Müfettişlerini, okul müdürlerini ve öğretmenleri araştırma kapsamına almıştır. Araştırmada okul müdürlerinin yüksek derecede göstermeleri gereken yeterliklerden bütün deneklerin görüş birliği ile destekledikleri şunlar olmuştur (Bursalıoğlu,1981: 132-133) Okul içi ve dışında uygulanan eğitim ve öğretim çalışmalarının başarı derecesini ölçmede, amaçlar bakımından tarafsız değerlendirme yapabilme. Okul ve çevredeki eğitim ve öğretim çalışmalarının örgütlenmesinde okul ve çevre güçlerinden yararlanabilme. Liderlik davranışları bakımından okul topluluğunu bir bütün olarak ele alma ve bölünmesini önleyebilme. Okulun yönetimine ilişkin kararları verirken gruplar veya bireyler arası karar çözümlerinde tarafsız kalmayı başarabilme.öğrenci rehberliği ve danışma hizmetlerini öğrencilerin eğitsel, mesleki ve sosyal gereksinimlerine dayayabilme.okulun bina, tesis ve demirbaşlarının kullanılma, korunma ve bakımında gerekli önlemleri alma ve ilgili makamlarla işbirliği yapabilme.yardımcı hizmetlerin sağlanmasında, öğrenci grubunun yönetimini kolaylaştıracak liderlik davranışları gösterebilme.araştırma, geliştirme ve yenileme
9 alanlarında, çalışanlarının araştırma ve geliştirme çalışmalarına yönelmesinde rehberlik ve öğreticilik yapabilme.okulunda olumlu bir hava yaratabilmek için, ortak kararların uygulanmasına ortak olabilme.okul içi ve dışı eğitim ve öğretim çalışmalarının planlanmasında yönetimin karar, haberleşme, eşgüdümleme gibi diğer süreçleri ile kaynaştırılmasını sağlayabilme.disiplin ve devamın sağlanmasında, bu kavramlar bakımından ortak bir görüş ve uygulamaya örnek olabilme.eğitsel kolların kurulma, çalışma ve değerlendirilmesinde, öğrenci örgütünü okul amaçlarının gerçekleşmesine yöneltebilme.okul içi ve dışı haberleşme etkinliklerinde makamlar kadar, bireyler veya gruplar arası haberleşmenin de önemini kavrayabilme.okul personelinin yönetiminde görev, rol ve statüleri tanımlayabilme.okul ve çevre ilişkilerinde, basınla olan ilişkilerinde tarafsız ve olumlu davranış gösterebilme. (Okutan, 1990) Orta dereceli okul müdürlerinin insan ilişkileri yeterlikleri adlı araştırmasında, Trabzon ili ve ilçelerinde görev yapan orta dereceli okul müdürlerinin insan ilişkilerindeki yeterliklerini belirlemeye çalışmış, okul müdürlerinin,öğretmenlerin zayıf ve güçsüz taraflarını vurgulama, kişilikleri rencide edici sertlik ve azarlama tutumu içinde bulunma, öğretmen grubu içinde oluşan doğal liderlerden rahatsızlık duyma, öğretmenlere tepeden bakma ve farklılaşmalara tahammülsüzlük gibi bazı yanlış tutumlar içinde olduklarını belirlemiştir. (Sacır, 1978) Kız meslek lisesi müdürlerinin yeterlikleri adlı araştırmada program ve yönetim, personel yönetimi, öğrenci rehberlik hizmetleri, okul çevre ilişkileri, işletmecilik,yardımcı hizmetler alanlarındaki 66 yeterlik alanı ele alınmış ve yeterlik düzeyine göre bir sıralama yapılmıştır.araştırma sonucunda, personel yönetimi, yardımcı hizmetler, program ve öğretim alanlarına ilişkin 11 yeterlik alanında müdürlerin hizmet öncesi yetiştirilmeleri gerektiği fikri ortaya çıkmıştır. (Tanrıöğen, 1988) Okul Müdürlerinin Etkililiği İle Öğretmen Morali Arasındaki İlişkiler" konulu araştırmada, yöneticinin yetişkinleri güdüleme, tutum geliştirme, grup dinamiği, insan gereksinimleri, moral ve insan kaynağını geliştirme hakkında bilgi sahibi olması, işgörenlerle ilişkiyi, başlatıcı liderliği, başkalarının
10 duygularını anlayabilmeyi, bağlılığı, olgunluğu ve mizah duygusuna sahip olmayı içermesi gerektiği ortaya çıkmıştır.ayrıca, okul işgörenlerine içten bir saygı göstermek., okul işgörenleriyle, diğer kuruluşlar ve çevredeki kişilerle kolayca anlaşılabilecek şekilde haberleşmek., öğretmenleri mesleksel gelişmelerinde desteklemek, onları bu yönde güdülemek., eğitimde etkili çevre liderleriyle ilişkiler kurmak gibi yeterliklerin olması gerektiği anlatılmıştır. (Toprakçı-1994) Okul yönetiminin kendine özgü yönleri adlı araştırmada okul örgütünün kendine özgü yönlerinin ; amaçlar, teknoloji, güç merkezleri, işbölümü ve çevre kavramları açısından neler olduğunu ve bu kendine özgülüklerin okul yönetimi süreci öğelerine nasıl yansıdığına yanıt aramıştır.okul örgütünün kendine özgü yönleri ; amaçlar,teknoloji, güç merkezleri, işbölümü ve çevre gibi temel örgütsel kavramlar içerisinde incelemiş, okul yönetimi sürecinin öğeleri olan karar verme, planlama, örgütleme iletişim eşgüdümleme, etkileme, değerlendirme ve liderliğe yansıdığı sonucuna ulaşmıştır.
11 BÖLÜM-II İLGİLİ ALANYAZIN Okuldaki eğitim ve öğretim faaliyetlerinin genel amacı bir ülkenin geleceği olan çocukların bilgi, beceri ve davranış olarak sağlıklı ve verimli şekilde yetişmelerini sağlamaktır. Okuldaki eğitim-öğretim faaliyetlerinin başında okul yöneticileri bulunmaktadır. Okul yöneticilerinin bilgi, beceri ve davranışları başta öğrenci ve öğretmenler olmak üzere eğitici olmayan personel ve öğrenci velileri üzerinde etkili olmaktadır. Yine eğitim sisteminin temelini okullar oluşturmaktadır. Bu yüzden bu kadar önemli olan okul yöneticilerinin belirli yeterliklere sahip olması gerekmektedir. Okulun amaçlarını gerçekleştirecek yapısını yaşatacak ve havasını koruyacak iç öğelerin lideri okul yöneticisi olmalıdır. Okul denilen sosyal sistemin birey ve kurum boyutlarını dengede tutabilmesi, okul yöneticilerinin bir örgüt mühendisi kadar sosyal mühendis olmasını gerektirmektedir. Okul yöneticilerinin etkili olabilmek için hem yönetim kavram ve kuramları hem de insan ilişkileri alanında bir takım bilgi ve becerilere sahip olmaları gerekir. (Bursalıoğlu, 2000:296) Buna göre yönetici olarak atanacakların seçiminde gelişmiş ülkelerdeki gibi bazı asgari yeterliklere sahip olunması koşuluyla atama yapılması, daha sağlıklı bir eğitim sistemi oluşturacaktır. Okul müdürlerinin görev, yetki, sorumluluk ve yeterliklerine ilişkin tanımlamalar Eğitim Yönetimi adlı çalışmasında okul yöneticilerinin en önemli sorumlulukları olarak şu noktaları vurgulamaktadır (Aydın, 1994:178-179):
12 İnsanlarla etkili biçimde çalışma, etkili bir işletme yönetimi, yeterli bir okul binası ve çevresi hazırlama, eğitim programının geliştirilmesi ve mesleğe hizmet. Aydın (1994:180-182), bir okul yöneticisinin görev alanlarını sekiz noktada toplamıştır. Bu görev alanları şöyle sıralanmıştır: 1. Öğretim ve program geliştirme:program hedeflerinin belirlenmesi, program içeriğinin belirlenmesi ve örgütlenmesi, zamanlamanın yapılması, fiziksel olanakların sağlanması, işgören bulunması, öğretim programı için materyal ve donatımın sağlanması, öğretimin denetimi, öğretim personeli için hizmetiçi eğitimin sağlanmasıdır. 2. Öğrenci işleri: Öğrenci oryantasyon programı, danışma hizmeti, sağlık hizmeti, yerleştirme ve izleme hizmeti, öğrenci etkinlikleri programının düzenlenmesidir. 3. Çevre-okul liderliği: Çevreye kendi toplumsal yapısını anlamada yardım etme, çevre kalkınmasının planlanmasına yardım etme, çevre kalkınmasında okulun rolünü belirlemedir. 4. Öğretmen işgören hizmeti: Personel politikasının saptanması, öğretmen alımı, seçme ve yerleştirme, öğretmenlerin durumunu iyileştirme, personel kayıtlarının tutulması vepersonel gelişmesinin sağlanmasıdır. 5. Okul binası ve alanı: Çevrenin gereksinimini karşılayıcı nitelikte fiziksel kapasitenin sağlanması, işletme ve bakım için gerekli önlemlerin alınması ve düzenlenmesidir. 6. Ulaşım:Ulaşım gereksiniminin ve koşullarının saptanması, onaylanır yollardan gerekli donatımın ve gereksinimlerin karşılanması, ulaşımın sürdürülmesi için önlemlerin alınmasıdır. 7. Örgüt ve yapı: Çevresel kurum ve kuruluşlarla iş ilişkilerinin kurulması ve okula hizmet olanaklarının sağlanması, diğer eğitim kurumları ile işbirliği yapma, okul örgütünde işlevsel birimlerin belirlenmesi, öğretim kadrosunu hazırlama, eğitim planlaması ve eğitimsel etkinliklerin düzenlenmesidir.
13 8. Okul bütçesi ve işletme yönetimi: Burada yönetimin yapması gerekenler personel yönetimi, büro yönetimi, muhasebe, bütçe yapma, okul binası inşaatı ve planlama, okul binasının korunması ve hizmete hazır bulundurulmasıdır.bunlar dışında satın alma, kafeterya yönetimi ve sigorta işlemlerinin yapılması gerekir. Okul yöneticilerinin görevlerine ilişkin yapılan listelerin hiç biri, bir okul yöneticisinin yapacağı bütün işleri belirtir durumda olmayabilir. Bu listelerde ifade edilen bazı işler, bazı okul müdürlerinin meslek yaşamları boyunca karşılaşmayacakları işler de olabilir. Okul müdürleri bu listelerde ifade edilmeyen işler de yapabilirler. Bu listelerin ortak yanının, bir okul müdürü tarafından yapılması gereken genel işler olduğu düşünülebilir. Böyle bir liste Milli Eğitim Gençlik ve Spor Bakanlığı, Teftiş Kurulu Başkanlığı tarafından 1988 yılında hazırlanmış ve yöneticiler seminerlerinde sunulmuştur. Bu listede; okulu müdür yönetir fikrinden hareketle, eğitim yöneticisinin temel amacının, bakanlığın eğitim politikaları ve amaçları doğrultusunda eğitim kurumlarını yaşatmak, etkili biçimde işler durumda tutmak olduğu belirtilerek, eğitim yöneticisinin temel görev ve sorumlulukları olarak şunlar, sıralanmıştır (M.E.B. Yöneticiler Semineri Notları, 1988: 20-21). Kurumun gereksinimlerini tam olarak karşılamak, kurum ile bireyleri arasında sağlıklı ilişkiler kurmak, öğretmen, işgören ve öğrenci uyum problemlerini çözümlemek, personel ve öğretmenin mesleki gelişmelerine yardımcı olmak, demokratik yönetimi geliştirmek, görevlileri, önce insan olarak görmek ve sonra görevleriyle ilgilenmek, personel ve öğretmen sorunlarıyla ilgilenmek ve olumlu çalışmalarına ilgi göstermek, kurumu ve çevresini geliştirmek, eğitim ihtiyaçlarını tam ve doğru olarak belirlemek, çevresindeki öteki yöneticilerle işbirliği yapmak, eğitim çalışmalarında çevrenin desteğini kazanmak, diğer eğitim kurumlarının çalışmalarını izleyip, değerlendirmek, eğitim programlarının hazırlanmasına katkıda bulunmak, uygulanmasını sağlamak, çevre değerlerini inceletmek, ortaya çıkartmak ve yararlanmak, kurum ile çevre arasında sağlıklı iletişim, ilişki ve etkileşimi sağlamak, okulun-kurumun amaçlarını belirtmek ve açıklamak, eğitim-öğretim programlarını sürekli değerlendirmek, program ve amaçlara uygun görevlendirme ve işbölümü yapmak, yönetim süreçlerinden etkili biçimde yararlanmak, milli Eğitim politikamıza uygun çalışmalara girmek, bütün çalışmaları değerlendirmek, eğitim kurullarında yürütücü olduğu kadar, danışman olarak da hizmet etmek, eğitim ve yönetim alanlarına katkıda bulunmak, kurum ve
14 okulda, herkes için doyurucu ve sıcak bir ortam hazırlamak, sağlıklı karar vermek, hak ve adalet ilkesine titizlikle uymak, etkili bir işletme yönetimi geliştirmek ve yerleştirmek, okul-kurum üyeleri arasında güven duygusunu ve dayanışmayı artırmak, planlama ve uygulamada birey ve grup sorumluluğunu artırmak ve okul-kurum sorunlarını üyelere zarar vermeden çözmektir. Ülkemizde eğitim işlerinden sorumlu olan Milli Eğitim Bakanlığı çeşitli düzeylerdeki okul yöneticilerinin görev ve sorumluluklarını kurumlarla ilgili yönetmeliklerin çeşitli maddelerinde düzenlenmiştir. Okul müdürleri ilgili yönetmeliklerle kendilerine verilen sorumlulukları yerine getirmekle yükümlü tutulmuşlardır. Milli Eğitim Bakanlığı tarafından hazırlanan ve daha sonra yürürlükten kaldırılan 2 Kasım 1982 tarihli İç Hizmet Yönetmeliği nin 38. Maddesi okul müdürlerinin görevlerini sıralar. Bu madde aşağıda ifade edilmiştir (MEB İç Hizmet Yönetmeliği, 1984: 76) Her okulda okulu temsil eden ve okulun yönetiminden sorumlu bir müdür bulunur.okul müdürü, kanun, yönetmelik ve emirlerin sınırları içinde okulun bütün işlerini yürütmeye, düzene koymaya ve denetlemeye yetkilidir. Bundan başka okulun bina ve eşyasının korunmasını, iyi kullanılmasını, temizliğini ve düzenini sağlamak ve ilgili görev sahiplerini yakından izlemekle yükümlüdür. Öğretim işlerini herhangi bir aksamaya yer vermeden yürütür. Bunun için, ders yılı başında öğretmenlerden öğretimle ilgili yıllık bir plan alır. Bu planın uygulanıp uygulanmadığını izler ve denetler. Öğretmenlerin eğitim-öğretim ile ilgili planlarını kontrol ve tasdik eder. Derslerin birbiri ile ahenkli bir şekilde okutulmasını ve aynı ders grubu ile ilgili öğretmenlerle aynı sınıfta ders veren öğretmenler arasında işbirliği yapılmasını sağlar. Ders içi ve ders dışı çalışmalarında gördüğü noksanlar ve alınması gereken önlemler hakkında öğretmenlerle ayrı ayrı görüşür. Öğrencilerin laboratuar, atölye, spor salonu ve kitaplıklardan yararlanmaları için öğretmenlerin aldıkları önlemleri yakından izler. Öğretim yılı başında bütün öğrencilerin sağlık kontrolünden, geçirilmesini sağlar. Gerek öğrenciler, gerek çevre ile ilgili eğitim, öğretim çalışmaları için, çalışma saatleri dışında da okuldan yararlanılması olanaklarını sağlar. Bu arada evlerde çalışabilme olanağı bulunmayan öğrenciler için okul-aile birliği, okul koruma dernekleriyle işbirliği yapar. Okulun disiplin işlerini düzenler. Diplomaları, tasdiknameleri, belgeleri, sınıf geçme ve diploma defterlerini onaylar. Okulun giderlerini
15 gerçekleştirir. Ayniyat işlerini ilgili kanun ve yönetmeliklere göre yönetip, denetler. Memurlarla öğretmenlerden görevlerini gereği gibi yapmayanlar hakkında yasal yollara başvurur. Yine, Milli Eğitim Bakanlığı tarafından temel eğitim birinci kademe, İlkokul Yönetmeliği olarak hazırlanan ve daha sonra değiştirilerek İlköğretim Kurumları Yönetmeliği ne dönüştürülen yönetmelikte; görevliler ve görevleri bölümünde bir ilkokul müdürünün görevleri şu biçimde belirtilmiştir (MEB İlkokul Yönetmeliği, 1984: 29-30): Yönetimde temel esas: Madde 80- Müdür, kanun, yönetmelik ve program sınırları içerisinde okulu yönetir. Eğitim öğretimde olduğu gibi yönetimdeki yenilikleri de izler ve geliştirir. Planlama görevi: Madde 81- Müdür okulun eğitim ve öğretim çalışmalarını, Türk Milli Eğitiminin ve ilköğretimin amaçlarını gerçekleştirecek şekilde ve gerektiğinde ilgilerle temaslar kurarak planlar, bunun için gerekli maddi imkanları hazırlar. Okulun özelliklerine göre; onarımı ve bakımı, oyun yerinin düzenlenmesi, bahçenin işlenmesi, ders araç ve gereçlerinin sağlanması veya yapım, okul çevre ilişkilerinin geliştirilmesi gibi yönlerde, öğrenci veli ve kaynak kişilerle işbirliği yaparak birkaç yıl içinde ele alınacak işleri planlar, buna göre de kısa süreli yıllık program hazırlar. Bunlardan yapılanları bir deftere işler. Her öğretim yılı başında, uzun süre için hazırlanan çalışma planını ilgililerle birlikte gözden geçirir. Yeniden ele alınması gerekli görülen işleri ekleyerek plan ve programı geliştirir.
16 Teşkilatlandırma Görevi: Madde 82- Müdür, okulu, öğrencilerin çalışacakları, boş zamanlarını iyi kullanabilecekleri, eğitim ve öğretime uygun bir yapıya kavuşturacak her tedbiri alır. İşlerin hangilerinin, kimler tarafından yapılacağını tespit eder ve ilgililere bildirir. Ahenkli bir işbirliğini gerçekleştirir. Bunun için aşağıdaki ve benzer tedbirleri alır ve işleri yapar:birden çok yardımcı bulunması halinde, müdür yardımcılarının ilgilerine ve belli alanlara göre aralarında işbölümü yapar, şartlara göre öğretmenler arasında sınıf dağıtımı yapar, derslerin açık kalmamasını sağlar. Herhangi bir sebeple açık kalan derslere kendisi girer veya yardımcısını görevlendirir, fazla süre ile görevine gelmeyeceği anlaşılan öğretmenlerin yerine vekil atanması için teklifte bulunur, nöbet çizelgesini hazırlar ve uygular, okul personeli ve öğrencilerin halkla iyi ilişkiler kurmasını ve halkın okula katkıda bulunmasını sağlar, okulun yazı ve öğrenci kayıt işlerini düzenli yürütür. İstatistik ve raporları zamanında düzenleyip gönderir, karneleri imza eder, diplomaları, diploma defterlerini, belge, sınıf geçme çizelgelerini düzenler ve onaylar, ayniyat işlerini, ilgili kanun ve yönetmelikler çevçevesinde, yürütür, 222 sayılı kanuna göre, sınıf okutmayan müdürler haftada en az dört saat ders okutur,bu yönetmeliğin verdiği diğer görevleri yapar. Değerlendirme Görevi: Madde 83- Müdür, okul topluluğunun bütün üyelerinin, eğitim-öğretim işleyişine etkin bir şekilde katılmalarını sağlar. Öğretmen, öğrenci ve hizmetlilerin çalışmalarında yol gösterici olar.bu bakımdan: a- Öğretmenlerin derslerini ve çalışmalarını, hizmetlilerin işlerini yakından izler. Müdür ders yılı boyunca en az iki kere öğretmenlerin derslerine girer, öğretmenin çalışmaları ile ilgili görüşlerini yazılı olarak tespit eder. b- Okul personelinin işbaşında ve hizmet içinde eğitimi için gerekli tedbirleri alır ve bu konuda ilgililere yardımcı olur. c- Planları, ders ve yoklama defterini inceler, öğrencilerin okula devam durumunu izler.
17 ç- Görevlilerden görevini gerektiği gibi yapmayanlar hakkında önce kanuni yetkisini kullanır. Yetkisi dışında kalan durumları İlköğretim Müdürlüğüne bildirir. Yetki ve sorumluluk: Madde 84- Müdür, kanun, tüzük, yönetmelik ve emirlerin sınırı içinde okulun bütün işlerini yürütmeye; düzene koymaya ve denetlemeye yetkili olup, okulun amaçlarına uygun olarak yönetilmesinden, değerlendirilmesinden ve geliştirilmesinden sorumludur. Milli Eğitim Bakanlığı tarafından 1992 yılında hazırlanan ve 21308 sayılı resmi gazete ile 2365 sayılı tebliğler dergisinde yayımlanan İlköğretim Kurumları Yönetmeliği nde personelin görev, yetki ve sorumlulukları bölümünde okul müdürünün görevleri ayrıntılı biçimde verilmemiş, okul müdürünün yetki ve sorumluluğu; Madde 72- Müdür, kanun, yönetmelik, program ve emirlere uygun olarak okulun bütün işlerni yürütmeye, düzene koymaya, denetlemeye yetkilidir. Müdür, okulun amaçlarına uygun olarak yönetilmesinden, değerlendirilmesinden ve geliştirilmesinden sorumludur.müdür, maaş karşılığı olarak 6 saate kadar derse girer biçiminde belirtilmiştir. Bir ilköğretim kurumu yöneticisinin, görev, yetki ve sorumlulukları ile bir ortaöğretim kurumu yöneticisinin görev, yetki ve sorumlulukları karşılaştırıldığında; kurumların farklı özelliklerinin getirdiği görev ve yükümlülüklerin dışında yapılan işlerin genellikle aynı olduğu söylenebilir. Yönetmeliklerle okul müdürlerine verilen bu görev ve sorumlulukları şu başlıklar altında toplamak, onları daha anlaşılır kılabilir: 1- Okuldaki işgörenler arasında gerekli görev dağılımını yapma, bu görev ve sorumlulukların yerine getirilip, getirilmediğini izleme ve denetleme,
18 2- Okuldaki eğitim ve öğretim etkinliklerini planlama, etkinliklerin yapılan planlamaya uygun yürütülmesi için gerekli önlemleri alma, etkinlikleri izleme ve denetleme ve değerlendirme sonuçlarını ilgili makamlara bildirme, 3- Öğrencilerin okul içi ve dışı çalışmalarını öğretmenlerle birlikte izleme, öğrencilerin çalışmaları için uygun ortamlar hazırlama, öğrenciler için gerekli danışma ve sağlık hizmetleri için olanaklar yaratma, öğrenci başarısı için önlemler alma ve başarıyı değerlendirme, 4- Okul-çevre ilişkilerini, okuldaki eğitim ve öğretim etkinliklerine katkıda bulunacak biçimde düzenleme, 5- Okuldaki işgörenlerin verimli çalışmaları ve kendilerini geliştirebilmeleri için önlemler alma, çalışmalarını izleme, değerlendirme, gerektiğinde cezalandırma, 6- Okulun bakım, onarım ve düzenlenmesi ile ilgili çalışmaları yürütme, okuldaki ders araç ve gereçlerinin bakımını, korunmasını ve çoğaltılmasını sağlama, 7- Okulun bütçesi, gelir ve giderleri ile ilgili çalışmaları yürütme, 8- Okulda tutulması gereken defter, dosya, çizelge ve kayıtların usulüne göre tutulmasını sağlama. Bu ödev ve sorumluluklar okul yöneticilerinin işgörüleridir. Bir okul yöneticisi kanun, yönetmelik ve emirlerin sınırı içinde okulun bütün işlerini çevirmeye, düzene koymaya, yürütmeye ve denetlemeye yetkilidir. Bunlar dışında kalan eğitim yöneticilerinin sorumlulukları şöyle sıralanabilir : Sistemin gereksinmelerini karşılamak, kurum ve kişiler arasında sağlıklı ilişkiler geliştirmek, öğretmen ve öğrenci sorunlarının çözümüne yardımcı olmak, okulda çalışanların mesleki gelişmelerine olanak sağlamak, katkıda bulunmak, demokratik yönetimi geliştirmek, işgörenleri memur değil, insan olarak görmek öğretmenin çalışmalarına ilgi göstermek, çevreyi geliştirmek, eğitim gereksinmelerini belirlemek, çevredeki öteki eğitim yöneticileri ile işbirliği yapmak, eğitim programlarının hazırlanmasına katkıda bulunmak ve uygulanmasını sağlamak,
19 eğitimsel çalışmalarda çevre desteğini kazanmak, öteki eğitim kurumlarının çalışmalarını izlemek, çevre değerlerini inceletmek, örgütle çevresi arasında sağlıklı bir iletişim geliştirerek, ilişki ve etkileşimi sağlamak, örgütün felsefe ve amaçlarını açıklamak, eğitim ve öğretim programlarını sürekli değerlendirmek, amaçların gerçekleştirilmesini sağlayacak örgütleme yapmak, yönetim süreçlerinden etkili bir şekilde yararlanmak, politika saptamak, çalışmaları değerlendirmek, eğitim kurullarında yürütücü olduğu kadar danışman olarak hizmet vermek, eğitim ve yönetim alanına katkıda bulunmak, örgütteki herkes için doyurucu ve sıcak bir ortam hazırlamak, sağlıklı karar vermek, hak ve adalet ilkesine titizlikle uymak, etkili işletme yönetimi geliştirmek, işgörenler arasında güven duygusunu ve dayanışmayı geliştirmek, planlama ve uygulamada birey ve grup sorumluluğunu artırmak ve örgüt sorunlarını üyelere zarar vermeden çözmek şeklinde sıralanabilir (Kaya, 1991: 134-135). Kavramsal beceriler, okul yöneticisinin okulu, bulunduğu toplum içinde, eğitim sistemi içinde ve evrensel ölçüler içinde görebilme, okulu bütünleyen tüm parçaları etkileşim içinde görebilme, alana ilişkin kuramsal gelişmeleri izleyebilme, kavrayabilme ve karşılaşılan sorunları bu çerçevede değerlendirebilme yeteneğidir. Bunun için başta yönetim kuramı, örgüt, insan davranışı ve eğitim felsefesi olmak üzere eğitim alanına kuramsal bakışı sağlayacak bilim dallarının bilgi birikimine sahip olmayı gerektirir (Açıkgöz, 1994:10). Önsezili olmak, amaçları belirleyebilmek ve anlayabilmek, doğru yargılarda bulunabilmek vb. bu beceri alanıyla ilişkilidir. Tanrıöğen tarafından yapılan araştırmada, bu beceri alanına ilişkin müdür davranışları olarak şunlar ileri sürülmüştür (Tanrıöğen 1988:23-24): Okuldaki eğitimöğretim programının uygulanmasını okul müdürünün görevinin tamamı olarak değil, sadece bir kısmı olarak kabul etmek, disiplini sadece ceza olarak değil, eğitici bir önlem olarak da algılamak, kayıt tutmayı ve kırtasiyeciliği asgari düzeyde tutulması gereken işler olarak görmek, çevredeki eğitsel etkinliklerde etkili bir rol oynaması gerektiğine inanmak, okulun etkililiği için, personelin geliştirilmesinin ve yönlendirilmesinin önemine inanmak, çevrede iyi bilinen okulun, çevrenin desteğini
20 alacağına inanmak, personele bir görev verirken, onların okula ve okulun amaçlarına yaklaşım biçimlerine dikkat etmek gerekir. Milli eğitimin merkez ve yerel örgütlerini sistem bütünlüğü içinde anlamak ve aynı amaçlar doğrultusunda çalışmaları gerektiğine inanmak, öğrencilerin okuldaki sosyal etkinliklere katılmalarını olumlu bulmak ve onları bu yönde desteklemek, okul müdürünün, okulun işleyişi hakkında personelin görüşlerini alması gerektiğine inanmak, okulun başarısı için, öğretmenler arası ilişkilerin uyumlu olması gerektiğine inanmak, her durumu kendi bütünlüğü içinde ele almayı, müdürün önemli işlevlerinden biri olarak kabul etmek, okuldaki öğrenci yaşantılarının tümünü müfredat olarak algılamak, personel arasında iyi bir iş bölümü yapmak, okul-çevre ilişkilerinde okulun yeri ve önemini kavramak, başarı için, iyi bir iletişim sisteminin gerekli olduğuna inanmak, eğitim-öğretim programının, öğrenciler, okul ve çevre üzerindeki anlamak ve okulun çevresinin eğitime katkısını anlamak gerekir. Milli Eğitim Bakanlığı, Teftiş Kurulu Başkanlığı tarafından yöneticiler için düzenlenen bir seminerin notlarında (M.E.B.1988: 23-30), okul müdürlerinin başarıya ulaşmalarında dikkat etmeleri gereken hususlar, etkili olmak isteyen bir müdüre, davranışları konusunda bir fikir verebilir. Bu hususlar şöyle sıralanmıştır: İnsanları seviniz, güler yüzlü olun ve astlarınıza dostça davranın, peşin hükümlerden kaçının, iyi çalışmaları takdir edin ve bunu çalışkan astın çalışma arkadaşlarının yanında yapın, iyi bir dinleyici olun, astların gerek özel ve gerek resmi işleriyle ilgilenin, kendilerine problemi çözmelerinde yardımcı olun, astların hatalarını kızmadan azarlamadan dolaylı olarak söyleyin, kendi hatanızı içtenlikle kabul edin, anlayışlı ve toleranslı olun, dedikodu ve hizipleşmelere meydan vermeyin, astların görev yetki ve sorumluluklarını, onların haberi olmadan başka birine devretmeyin.yetkileri en alt kademelere kadar devredin, ayrıntılara ve rutin işlere dalmayın. Unutmayın, yönetici birimin düşünen beynidir ve kendisine düşünmek için zaman ayırmalıdır. Emirleri kademeler dizisine uyarak verin. Bir kişinin birden fazla