T.C. SAĞLIK BAKANLIĞI GARD TÜRKİYE Türkiye Kronik Hava Yolu Hastalıklarını Önleme ve Kontrol Programı Hasta Dosyalarında Sigara Durumunun Sorgulanmasının Hastaya ve Kuruma Sağlayacağı Faydalar Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü
Dünyanın tüm bölgelerinde erişkinlerde erken ölümlerin en büyük nedeni olan kronik hastalıklar, uluslararası sağlık gündeminde uzun süreler ihmal edilmiştir. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) kronik hastalıklar konusunda yayınladığı raporunda hastalık yükü konusunda var olan verileri yayınlamış ve kronik hastalıkların önlenmesi ve kontrolü için acil eylem çağrısında bulunmuştur. Kronik Solunum Hastalıklarına Karşı Küresel İşbirliği (Global Alliance Against Chronic Respiratory Diseases - GARD), ulusal ve uluslararası kuruluşların gönüllü olarak birleşip herkesin özgürce nefes aldığı bir dünya vizyonu çerçevesinde çalıştığı, Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) bünyesinde kurulmuş bir birliktir. GARD stratejik planı DSÖ nün Bulaşıcı Olmayan Hastalıklar Eylem Planı nın bir parçası niteliğindedir. GARD, ulusal kontrol programının kronik hava yolu hastalıkları parçasının gelişimine teknik destek sağlamak için insan kaynaklarını ve finansal kaynakları bir araya getirir. DSÖ; GARD ile uluslararası kuruluşların işbirliğini sağlayarak, bu hastalıklarda sürveyansın iyileştirilmesi, korunma ve kontrolde ülke odaklı önceliklerin belirlenmesi, özellikle gelişmekte olan ülkelerde tedavi hizmeti kalitesinin arttırılması ve bu alanda çalışan sağlık personelinin eğitiminin iyileştirilmesini hedeflemektedir. Burada amaç, küresel akciğer sağlığını geliştirmek, temel hedef ise kronik solunum hastalıklarıyla savaşta çok kapsamlı bir yaklaşım oluşturmaktır. Gelişmekte olan ülkelerde halen uygulanmakta olan programlarla koordinasyonu sağlamak ve çabayla kaynak harcamalarında tekrarların önüne geçmek önem kazanmaktadır. DSÖ, KSH için ülkelerin kendi programları ile GARD içinde sürmekte olan programlar arasında işbirliği oluşturmayı hedeflemektedir. GARD üyesi ülkelerde, GARD yapı ve kuralları çerçevesinde, KSH na yönelik ülke programları düzenlenmekte ve bu programlar bizzat ülke hükümetleri tarafından yönetilmektedir. GARD ın hedefi kronik solunum yolu hastalıklarının küresel yükünü azaltmaktır. Kronik hava yolu hastalıkları nedeniyle hastane başvurularında ve mortalite oranlarında azalmanın gerçekleştirilmesi için planlama ve uygulamalar ortaya konmalıdır. GARD ın amacı kronik hava yolu hastalıkları ile savaşmak için geniş kapsamlı bir yaklaşım başlatmaktır.
DSÖ uygulamalarına paralel olarak ülkemizde de GARD uygulaması kapsamında Türkiye Kronik Hava Yolu Hastalıklarını (Astım-KOAH) Önleme ve Kontrol Programı hazırlanmış ve 2009 yılından itibaren uygulamaya konulmuştur. Programın Amacı 1. Kronik hava yolu hastalıklarının (Astım ve KOAH) gelişimini önlemek, konuyla ilgili koruyucu önlemler geliştirmek, 2. Kronik hava yolu hastalıklarını izlemek, kontrol altına almak, 3. Kronik hava yolu hastalıklarının morbidite hızını azaltmak, 4. Kronik hava yolu hastalıklarının mortalite hızını azaltmak, böylece bu hastalıkların oluşturduğu hastalık ve ekonomik yükü azaltmaktır. Programın Kapsamı Dünyada ve ülkemizde kronik solunum hastalıklarının büyük çoğunluğunu kronik hava yolu hastalıkları (Astım, KOAH) oluşturmaktadır. Kronik hava yolu hastalıkları gerek risk faktörleri, gerekse önlenim ve tedavileri konusunda da büyük benzerlik göstermektedirler. Bu nedenlerle kronik hava yolu hastalıklarının önlenmesi ve kontrolünün ülkemizde büyük önceliğe sahip olduğu düşünülmektedir. Bu hastalıklar konusunda ulusal kontrol programı belirli başarı düzeyine ulaştıktan sonra diğer kronik solunum hastalıklarına yönelik kontrol programlarının da geliştirilmesi hedeflenmektedir. Kontrol programının uygulanması kapsamında yapılan etkinlikler ve dokümanlara T.C. Sağlık Bakanlığı web sayfasındaki GARD linkinden ulaşılabilir. Bakanlığımız tarafından yürütülen tüm çalışmalar ve diğer programların birbirleri ile uyumlu olmasına özen gösterilmektedir. Sigara ile mücadele konusunda Ulusal Tütün Kontrolü Programı çalışmalarında da başta kronik solunum hastalıkları olmak üzere her hekim vizitinde sistematik bir şekilde hastaların sigara içip içmediğinin tespitini hekimlere hatırlatmak ve bunun denetlenmesi çalışmalarında sağlık kalite standartları göstergesi olarak aşağıda örnek olarak sunulan sorgulamanın yapılması önemlidir (1).
ÖRNEK Vital Bulgular Kan basıncı: Nabız: Kilo: Ateş: Solunum Sayısı: Tütün kullanımı: ( ) İçmemiş ( ) Bırakmış ( ) İçiyor
HASTA DOSYALARINDA SİGARA DURUMUNUN VE SORGULAMANIN ÖNEMİ Dünyada sigaraya bağlı hastalıklardan yaklaşık 5.5 milyon kişi, ülkemizde ise 100,000 kişi hayatını kaybederken, bu sayının 2030 yılına kadar her yıl dünyada 8 milyon kişiyi aşacağı tahmin edilmektedir (2). Gelecekte dünyadaki tütün ölümlerinin %80 inin gelişmekte olan ülkelerde olacağı beklenmektedir. Mevcut eğilim bu şekilde sürerse 2030 larda her yıl 240,000 Türk vatandaşının öleceği ulusal programda öngörülmektedir (3). Önümüzdeki 25 yılda kümülatif olarak 5 Milyon Türk vatandaşını kaybedeceğimizi ve bunun bugünkü rakamlarla 1,5 Trilyon $ a mal olacağını tahmin etmek mümkündür (4). 2020 yılında sadece tütüne bağlı hastalıklardan oluşacak ölüm yükü %9 olarak tahmin edilmektedir (5). Sigaranın ilişkili olduğu sağlık sorunları günümüzde en az 50 nin üzerindedir. Bunlardan 20 tanesi öldürücü hastalıktır. Tütün dünyada en çok ölüme neden olan 6 hastalığın nedenlerinden birisidir. Türkiye için hem mortalite hem de sağlıklı yaşam yıllarındaki kaybı gösteren ve en önemli sağlık göstergelerinden birisi sayılan DALY sayılarının dağılımına bakıldığında (Disability Adjusted Life Year [Sakatlığa Uyarlanmış Kayıp Yaşam Yılı] = Erken ölümler [YLL] + Sakatlığa Bağlı Kayıp Yıllar [YLD]) 2004 yılında 1 numaralı sağlık sorunu tütüne bağlı hastalıklardır. DALY sayıları açısından bakıldığında tütünün önlenmesi ile yaklaşık 931.909 DALY kurtarılabilecekken, bu oranlar sırasıyla yüksek sistolik kan basıncı için 928.950 DALY, obesite için 787.183 DALY, yüksek kolesterol için 566.681 DALY, fizik aktivite yapma alışkanlığının kazandırılması ile 464.627 DALY, alkol kullanımına bağlı bozukluklar için 462.018 DALY, meyve ve sebze tüketiminin arttırılması ile 416.876 DALY, su ve sanitasyon koşullarının düzeltilmesi ile 182.781 DALY dir. Ülkemizde tütüne bağlı ekonomik kayıpların 22-60 Milyar TL (20-50 Milyar USD) kadar olabileceği hesaplanmaktadır. Bu tablo karşısında tütün kontrolüne yönelik çalışmalar tüm halk sağlığı girişimlerinden önceliklidir ve maliyet-etkindirler (6;7).
Buna karşın, 15+ yaştaki bireylerin % 31.2 si, yaklaşık 16 Milyon insan tütün kullanmaktadır. Yetişkinlerde son yıllarda ortaya çıkan azalma eğilimine karşın çocuklar ve gençler arasında tütün salgını artmaktadır. KGTA 2009 Türkiye sonuçlarına göre öğrencilerin %8,4 ü (erkeklerde %10,2, kızlarda %5,3) sigara içmektedir. Oysa 2003 yılında yapılan aynı araştırma sonuçlarına göre bu rakam %6,9 idi (erkeklerde 9,4, kızlarda 3,5) (8). Tütün kontrolü yöntemleri olarak T.C. Ulusal Tütün Kontrolü Programındaki tütün kontrolü stratejileri 3 başlıkta toplanmıştır (3): 1. Tütün Ürünlerine Olan Talebin Azaltılmasına Yönelik Önlemler Halkı Bilgilendirme, Bilinçlendirme ve Eğitim Sigarayı Bırakma Fiyat ve Vergilendirme politikaları Çevresel Tütün Dumanı (Pasif İçicilik) ile mücadele Reklâm, Promosyon ve Sponsorluk yasakları Ürün Kontrolü ve Tüketicinin Bilgilendirilmesi 2. Tütün Arzının ve Tütün Ürünlerinin Kullanımının Azaltılmasına Yönelik Önlemler Yasadışı Ticaretin önlenmesi Gençlerin Ulaşabilirliği Tütün Üretimi ve alternatif politikalar 3. Tütün Kullanımı ve Ulusal Tütün Kontrol Programının İzlenmesi, Değerlendirilmesi ve Raporlanması Sigarayı Bırakma Genel olarak sigaraya başlamanın önlenmesine yönelik etkinliklere daha fazla çaba sarf edilmekle birlikte sigara bırakma yöntemleri de uygulandığında tütün kontrolü yönünde hızlı ve uzun süreli yarar elde edilir. Erişkin nüfusta bırakma oranlarının yükseltilmesiyle sağlanacak yarar sadece bırakanlarla sınırlı kalmaz, sigarayla bağlantılı normları
etkileme, erişkinlerin gençler için yanlış rol modeli olmalarını önleme gibi mekanizmalarla sigaraya başlamayı azaltıcı bir katkı da sağlar (3;3). Tütüne bağımlı kişiler aslında tütün salgınının kurbanlarıdır ve sigaranın zararlarının farkında olan içicilerin aslında ¾ ü bırakmak istemektedir. Sigarayı bırakmak eroin kokain gibi bağımlılık yapıcı maddeler kadar zor olabilmektedir (9). Sadece istenç ile kalıcı (en az 12 ay) sigara bırakma oranlarının sadece %1-3 olduğu (Fiore et al., 2000), bu yüzden bırakmaya yardımın gerekli olduğu kabul edilmektedir (10). Gençleri de içine alan bir sigara bırakma programı toplumda tütünün kontrolünde büyük ve en hızlı yarar sağlayan yöntemlerden birisidir (11;12). 50 yaşından önce bırakanlar, sonraki 15 yılda sigaraya bağlı hastalıklardan ölme risklerini %50 azaltmış olurlar. Sigara bırakma mamografi, kolon kanseri taraması, PAP testi, orta ve hafif hipertansiyonun tedavisi ve yüksek kolesterol tedavisi gibi diğer yaygın klinik koruyucu sağlık hizmetlerinden daha maliyetetkindir (13-15). Kişisel ve sağlık sistemi bazında sağlık için yapılacak en önemli uygulamalardan birisi sigara bırakmadır. Sigara bırakma yardımı olmaksızın bırakma olasılığı %3-5 iken poliklinik yardımı ile bu oran %40 lara kadar yükselmektedir. Sigara bıraktırma hizmetinin maliyet etkin bir hizmet olduğu, hatta maliyet etkinlik yönünden hipertansiyona yönelik hizmetle karşılaştırıldığında eşit yararlılık düzeyi için daha az maliyet gerektirdiği gösterilmiştir (16). Sigaranın bırakılmasıyla bırakan kişinin sağlayacağı sağlık yararı çok önemlidir. Bırakma ne kadar erken gerçekleşirse, bu yarar o ölçüde artmaktadır. Sigara ve tütün bağımlılığı bir hastalıktır ve tedavi edilmesi gerekmektedir. T.C. Sağlık Bakanlığı nca da kullanılan Dünya Sağlık Örgütü Uluslararası Hastalık Sınıflaması nda (ICD-10) tütün kullanımı Mental ve Davranış Bozuklukları altında, F17 kodu ile sınıflandırmıştır. Alt başlıkları ise şu şekildedir: F17.0 Akut Zehirlenme F17.1 Zararına Kullanım F17.2 Bağımlılık Sendromu F17.3 Yoksunluk Durumu
F17.8 Diğer Mental ve Davranış Bozukluğu F17.9 Sınıflandırılmamış Mental ve Davranışsal Bozukluk Z72.0 Tütün Kullanımı (F17.2 Tütün Bağımlılığı Hariç) Sonuç olarak tütün bağımlılığının tedavisinden primer olarak ülkenin sağlık sistemi sorumludur. Tedaviler basit bir tıbbi tavsiyeden, farmakoterapiye, danışma hizmetlerine, davranışsal-bilişsel tedavi yöntemlerine kadar geniş bir yelpazede yer almaktadır. Tedaviler yerel ve ülke şartlarına, kültürel yapıya ve bireysel tercih ve gereksinimlere göre uyarlanmalıdır (17). Sigara bırakma hizmetlerinin toplum genelinde yayılması ve yararlı olmasındaki başlıca engeller sağlık personelinin kendisinin sigara içmesi, bırakma hizmeti verecek personelin bilgi ve beceri eksikliği, tedavilerin maliyeti ve sosyal güvenlik kapsamında olmaması, dezenformasyona yol açan kanıta dayalı olmayan yöntemlerin kontrolsüzlüğü ve sağlık sistemine bir bütün olarak verdiği zararlar ve kültürel etkenler sayılabilir. Sigara Ve Tütün Tedavisi, Sigara İçme Durumunun Öğrenilmesi İle Başlar. Çalışmalar, doktorların hastalarına sigara içmemeleri şeklindeki uyarılarının çok etkili olduğunu ortaya koymaktadır. Sigara içen hastaya doktor tarafından tekrar tekrar uyarılar yapılması ve konu ile ilgili bir broşür verilmesi durumunda sigarayı bırakanların oranı %10 düzeyine kadar yükselebilmektedir. Üstelik bu hizmetlerin geçekleştirilmesi için zamana ve paraya da gereksinim yoktur. Rutin hasta bakma hizmetleri içinde günde 3 dakikasını sigara bırakma müdahalesine ayıracak bir hekim ayda 1 saatlik bir zaman ile ayda 1 hastasının sigara bırakmasına yol açabilecektir. Türkiye deki 200,000 sağlık görevlisinin her ay 1 ilave sigara bıraktırması ile yılda 2.400.000 kişinin sigara bırakması sağlanabilir. Kısa hekim müdahalesinde 5Ö yönteminin (öğren, öğütle, ölçümle, öner, önle) etkinliği kanıtlanmıştır ve özellikle 2Ö (öğren, öğütle) stratejilerinin hekim görevi ve sağlık kuruluşu kalite standardı olarak
ele alınması; doğru tedavi için pozitif ve negatif ayrımcılık yönünde sistemsel uygulamalar ve tedavi desteği planlamaları sayılmaktadır. Ulusal Tütün Kontrol Programında hastalarına sigara içip içmediklerini sorma ve bırakmalarını öğütleme hekimin asli sorumluluğu olarak tanımlanmıştır. Yine birçok ulusal ve uluslararası sigara bırakma tedavi kılavuzlarında temel yöntem olarak kabul edilmektedir. Yine T.C. Sağlık Bakanlığı Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü Türkiye Kronik Hava Yolu Hastalıklarını (Astım - KOAH) Önleme Ve Kontrol Programı (2009-2013), 7.2. Ek B: Tütün Sorunu ve GARD ın Yaklaşımı bölümünde konunun ayrıntıları verilmiş; 5Ö stratejisinin nasıl uygulanacağı ayrıntılı bir şekilde vurgulanmıştır.
Kaynaklar (1) T.C. Sağlık Bakanlığı Türkiye Kronik Hava Yolu Hastalıklarını Önleme ve Kontrol Programı, 2009, Ankara. (2) WHO Report on the Global Tobacco Epidemic, 2008: The MPOWER package. Geneva: World Health Organization; 2008. (3) T.C.Başbakanlık. Ulusal Tütün Kontrol Programı Başbakanlık Genelgesi. 2006/29. Resmi Gazete [26312]. 7-10-2006. Ankara. Ref Type: Generic (4) Karlıkaya C. Sigaradan 5 Milyon Kişi Ölecek. Edirne 15.12.2008. 2008. 23-6-0009. Ref Type: Magazine Article (5) Murray JL, Lopez AD. The Global Burden of Disease, Summary. World Bank publication; 1996. (6) Parrott S, Godfrey C, Raw M, West R, McNeill A. Guidance for commissioners on the cost effectiveness of smoking cessation interventions. Health Educational Authority. Thorax 1998;53 Suppl 5 Pt 2:S1-38. (7) Warner KE. Cost effectiveness of smoking-cessation therapies. Interpretation of the evidence-and implications for coverage. Pharmacoeconomics 1997 Jul;11(6):538-49. (8) Sağlık Bakanlığı Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü. Küresel Yetişkin Tütün Araştırması Türkiye Raporu. 2010. Ankara, Sağlık Bakanlığı. Ref Type: Video Recording (9) WHO Report on the Global Tobacco Epidemic, 2008: The MPOWER package. Geneva: World Health Organization; 2008. (10) WHO Tobacco Free Initiative. Building blocks for tobacco control: a handbook. Geneva: World Health Organization; 2004. (11) Pierce JP, Gilpin EA, Emery SL, White MM, Rosbrook B, Berry CC, et al. Has the California tobacco control program reduced smoking? JAMA 1998 Oct 9;280(10):893-9. (12) Hu TW, Sung HY, Keeler TE. Reducing cigarette consumption in California: tobacco taxes vs an anti-smoking media campaign. Am J Public Health 1995 Oct;85(9):1218-22. (13) Tsevat J. Impact and cost-effectiveness of smoking interventions. Am J Med 1992 Aug 15;93(1A):43S-7S. (14) Cummings SR, Rubin SM, Oster G. The cost-effectiveness of counseling smokers to quit. JAMA 1989 Feb 6;261(1):75-9. (15) Cromwell J, Bartosch WJ, Fiore MC, Hasselblad V, Baker T. Cost-effectiveness of the clinical practice recommendations in the AHCPR guideline for smoking cessation. Agency for Health Care Policy and Research. JAMA 1997;278(21):1759-66. (16) WHO Report on the Global Tobacco Epidemic, 2008: The MPOWER package. Geneva: World Health Organization; 2008. (17) WHO Report on the Global Tobacco Epidemic, 2008: The MPOWER package. Geneva: World Health Organization; 2008.