Ekonoik Özgrlkler ve TÜRK DÜNYASI -Rapor- Prof. Dr. Mustafa Acar Arş. Gör. Hsn Bilir Ankara, 2014
İncelee Araştıra Dizisi YAYIN NO: 17 Ekonoik Özgrlkler ve TÜRK DÜNYASI rapor Yazar Prof. Dr. Mustafa Acar - Arş. Gör. Hsn Bilir Editör Dr. Murat Yılaz 0312 472 37 73 Teknik Redaksiyon M. Krşat Birinci Teknik Koordinasyon Halil Ulusoy Tasarı-Baskı 0312 472 37 73 0312 472 37 73 0312 472 37 73 SFN Televizyon Tanıtı Tasarı Yayıncılık Ltd. Şti. Tel: 0312 472 37 73-74 www.sfn.co.tr Acar, Mustafa Ekonoik Özgrlkler ve Trk Dnyası / Mustafa Acar, Hsn Bilir; editör: Murat Yılaz. - Ankara: Hoca Ahet Yesevi Uluslararası Trk-Kazak Üniversitesi, 2014 70: 19x27 c. - (Hoca Ahet Yesevi Uluslararası Trk-Kazak Üniversitesi) İncelee-Araştıra Dizisi; Yayın No: 17 ISBN: 978-9944-237-22-2 1.Ekonoi I. Acar, Mustafa II.Bilir, Hsn III. Yılaz, Murat 338.9 Baskı Tarihi: 2014 Ahet Yesevi Üniversitesi Mtevelli Heyet Başkanlığı Adres: Çetin Eeç Blv. 4. Cad. 1330 Sok. No: 12 06460 Aşağı Öveçler Mah. Çankaya/ANKARA Tel: 0312 473 80 41-42-45 Faks: 0312 473 80 46 sde@sde.org.tr Taşkent Cad. Ş. H. Teel Kuğuoğlu Sok. No: 30 06490 Bahçelievler/ANKARA Tel: 0312 216 06 00 Faks: 0312 216 06 09 www.yesevi.edu.tr www.ayu.edu.tr Raporda ifade edilen fikir ve görşler sadece yazarlarının olup, Ahet Yesevi Üniversitesi Mtevelli Heyet Başkanlığının görşlerini yansıtazlar.
EKONOMİK ÖZGÜRLÜKLER VE TÜRK DÜNYASI rapor İçindekiler Sunuş...6 Özet...7 Giriş...9 B 1...11 1. Ekonoik Özgrlkler...12 1. 1. Ekonoik Özgrlk Nedir?...12 1. 2. Ekonoik Özgrlk Neden Önelidir?...20 1. 3. Ekonoik Özgrlk Nasıl Ölçlr?...22 1. 4. Ekonoik Özgrlk ile İlgili Yapılış Olan Epirik Çalışalar...35 B 2...39 2. Trkî Cuhuriyetlerin Ekonoik Özgrlk Perforansı...40 2. 1. Trkî Cuhuriyetlerin 2013 Yılı Ekonoik Özgrlk Perforansı...45 2. 2. Genel Bir Değerlendire ve Ön Plana Çıkan Sorunlar...50 3 Sonuç...57 Kaynaklar...61 EK 1: Dnya Ekonoik Özgrlk Endeksi 2013 Raporu Çerçevesinde Azeraycan ın Perforansı...66 EK 2: Dnya Ekonoik Özgrlk Endeksi 2013 Raporu Çerçevesinde Kazakistan ın Perforansı...67 EK 3: Dnya Ekonoik Özgrlk Endeksi 2013 Raporu Çerçevesinde Kırgızistan ın Perforansı...69 EK 4: Dnya Ekonoik Özgrlk Endeksi 2013 Raporu Çerçevesinde Trkiye nin Perforansı...70 Talolar Talo 1: Kresel Ortalaa ile Bge Puanlarının Karşılaştırılası...25 Talo 2: Avrupa Ülkelerinin Endeks Sıralaası...26 Talo 3: Ekonoik Özgrlk Endeksi Çerçevesinde Trkî Cuhuriyetlerin Duruu...27 Talo 4: Dnya Ekonoik Özgrlk Endeksinin Alanları, Bileşenleri ve Alt-Bileşenleri... 29 Talo 5: Endeksin Teel Alanları ve Reglasyonlar Alanının Bileşenleri İtiariyle Trkiye nin Perforansı...47 Talo 6: Endeksin Teel Alanları ve Reglasyonlar Alanının Bileşenleri İtiariyle Kazakistan ın Perforansı...48
hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi Talo 7: Endeksin Teel Alanları ve Reglasyonlar Alanının Bileşenleri İtiariyle Kırgızistan ın Perforansı...49 Talo 8: Endeksin Teel Alanları ve Reglasyonlar Alanının Bileşenleri İtiariyle Azeraycan ın Perforansı...50 Talo 9: Ekonoik Özgrlk Endeksi nin Alt Bileşenleri Çerçevesinde Trkî Cuhuriyetlerin Perforansı...58 4 Grafikler Grafik 1: Uluslararası Mlkiyet Hakları 2013 Endeksi ne Göre En Başarılı 10 Ülke...17 Grafik 2: Uluslararası Mlkiyet Hakları 2013 Endeksi ne Göre En Başarısız 10 Ülke... 17 Grafik 3: Uluslararası Mlkiyet Hakları 2013 Endeksi ne Göre Trkî Cuhuriyetler...18 Grafik 4: Uluslararası Mlkiyet Hakları 2013 Endeksi Sıralaasına Göre Ortalaa Kişi Başına GSYH Rakaları (2005 Fiyatlarıyla, SGP, Bin $)...18 Grafik 5: Kresel Bazda Ekonoik Özgrlk Endeksi Puanları...24 Grafik 6: Ekonoik Özgrlk Endeksi ne Göre Özgr Ülkeler...26 Grafik 7: 1980 Yılından İtiaren 101 Ülke İçin Dnya Ekonoik Özgrlk Ortalaa Puanı...40 Grafik 8: Dnya Ekonoik Özgrlk Endeksi 2013 Raporuna Göre En Başarılı 10 Ülke, 2011...41 Grafik 9: Dnya Ekonoik Özgrlk Endeksi 2013 Raporuna Göre Önde Gelen Ülkeler, 2011...42 Grafik 10: Dnya Ekonoik Özgrlk Endeksi 2013 Raporuna Göre En Başarısız 10 Ülke, 2011...42 Grafik 11: Ekonoik Özgrlk ve Kişi Başına Gelir, 2011 (SAGP)...43 Grafik 12: Ekonoik Özgrlk ve Ekonoik Bye (%) (1991-2011)...43 Grafik 13: Ekonoik Özgrlk ve En Yoksul %10 luk Kesiin Ortalaa Geliri, 2011... 44 Grafik 14: Ekonoik Özgrlk ve Beklenen Ortalaa Yaşa Sresi, 2011...44 Grafik 15: Ekonoik Özgrlk ve Siyasal Haklar ve Sivil Özgrlkler...45 Grafik 16: Trkî Cuhuriyetlerin Perforansı, 2011...46 Grafik 17: Yıllar İtiariyle Trkiye nin Perforansı, 1970-2011...46 Grafik 18: Yıllar İtiariyle Kazakistan ın Perforansı, 2005-2011...47 Grafik 19: Yıllar İtiariyle Kırgızistan ın Perforansı, 2005-2011...48 Grafik 20: Yıllar İtiariyle Azeraycan ın Perforansı, 2004-2011...49 Grafik 21: Yolsuzluk Algı Endeksi ne Göre En Başarılı 10 Ülke, 2013...51 Grafik 22: Yolsuzluk Algı Endeksi ne Göre Trkiye nin Yıllar İtiariyle Perforansı...52 Grafik 23: Yolsuzluk Algı Endeksi Çerçevesinde Trkî Cuhuriyetlerin Perforansı 2013...52 Grafik 24: Rekaet Gc Endeksi ne Göre En Başarılı 10 Ülke, 2013...53 Grafik 25: Rekaet Gc Endeksi Çerçevesinde Trkî Cuhuriyetlerin Perforansı 2013...54
EKONOMİK ÖZGÜRLÜKLER VE TÜRK DÜNYASI özet
SUNUŞ SSCB nin dağılası ve Trk Cuhuriyetlerinin ağısızlıklarını kazanasıyla eraer, Trk Cuhuriyetlerinde irçok alanda ciddi reforlar yapılıştır. Ekonoi u reforların yapıldığı aşlıca alandır. Totaliter ir ekonoik rejiden piyasa ekonoisi istikaetinde ilerleyen u lkelerde ekonoik özgrlkler gelişektedir. Trkiye de, u tecrenin heen öncesinde aşlayan ve halen deva eden ekonoik özgrlklerin geliştiği ir refor dönei yaşaaktadır. 6 Son yıllarda ekonoik özgrlk dzeyinin çlesi ve lkeler arasında ekonoik özgrlklerin kıyaslaasının yapılası giderek öne kazanıştır. Ekonoik özgrlkleri çleilir kriterler ekseninde tanılayan, çen ve lkeler arasında kıyaslaa yapan çeşitli endeksler ulunaktadır. Bunlar arasında EFW, IEF, Mlkiyet Hakları Endeksi, İş Yapa Kolaylığı ve Rekaet Gc Endeksi gii endeksler sayılailir. Prof. Dr. Mustafa Acar ve Hsn Bilir in hazırladığı Ekonoik Özgrlkler ve Trk Dnyası adlı çalışada unlardan irçoğunun yardııyla Trkiye, Azeraycan ve Orta Asya Trk Cuhuriyetlerinin ekonoik perforansları irdeleniş, gçl ve zayıf yönler ortaya konuştur. Dnyadaki ekonoik kriz dolayısıyla ekonoinin zerindeki ilginin giderek arttığı ir dönede Ahet Yesevi Üniversitesi ve SDE nin u ortak yayınını kauoyunun ilgisine sunuyoruz. Dr. Murat YILMAZ Ahet Yesevi Üniversitesi Avrasya Çalıªaları Gruu Baªkanı SDE Siyaset Koordinatör
Özet Ekonoik özgrlkler gerek ireylerin hayatına anla kata, gerekse lkelerin refah dzeyinin ykselesinde kilit öne taşıaktadır. Son yıllarda önei giderek daha iyi anlaşılan ekonoik özgrlklerin çlesi ve lkelerin u açıdan kıyaslanası dzenli sayısal araştıralara konu olaktadır. Yapılan araştıralar, ekonoik özgrlk derecesi ile teel ekonoik göstergeler (kişi aşına gelir, ekonoik ye, doğrudan yaancı yatırılar, yolsuzluk, gelir eşitsizliği) arasında yakın ir korelasyon (çoğu kez nedensellik ilişkisi) olduğuna işaret etektedir. Bu çalışada, Trkî Cuhuriyetlerin ekonoik özgrlk perforansı incelenektedir. Bu doğrultuda, öncelikle ekonoik özgrlk kavraının felsefi ve iktisadi arka planı incelenekte ve ekonoik özgrlğn ileşenleri kısaca açıklanaktadır. Ardından ekonoik özgrlğn erdelerine ve ekonoik özgrlk dzeyinin nasıl çldğne değinilektedir. Bu kapsada, ekonoik özgrlk derecesini çen iki öneli uluslararası endeks -Kanada kökenli Fraser Institute tarafından yayılanan Dnya Ekonoik Özgrlğ (Econoic Freedo of the World: EFW) endeksi ve ABD kökenli Heritage Foundation ın Wall Street Journal ile irlikte hazırladığı Ekonoik Özgrlk Endeksi (Index of Econoic Freedo: IEF)- çerçevesinde, kresel çekte kısa ir değerlendire yapılaktadır. Daha sonra Dnya Ekonoik Özgrlğ endeksi doğrultusunda Trkî Cuhuriyetlerin perforansları ayrıntılı ir şekilde irdelenektedir. 7 Ekonoik özgrlk perforansı akıından Trkî Cuhuriyetler arasında en aşarılı lkenin Trkiye olduğu görlektedir. Trkiye nin ardından Kazakistan, Kırgızistan ve Azeraycan gelektedir. Ayrıca lkelerin perforanslarının endeksin teel ileşenleri açısından farklılık gösterdiği göze çarpaktadır. Yapılan tahlilden çıkarılailecek en öneli politika önerisi, yoksulluğu ve yolsuzluğu azaltıp refah dzeyini ykseltek isteyen lkelerin ekonoik özgrlklere öne veresi gerektiği; u ağlada lkiyet haklarının korunası, serest ticaret, finansal istikrar, sınırlı devlet ve sağla hukuk sisteinin tesisi gii alanlarda ciddi reforları hayata geçireleri gerektiğidir. Anahtar Kelieler: Ekonoik özgrlkler, Trkî Cuhuriyetler, EFW Endeksi, piyasa ekonoisi, sınırlı devlet, lkiyet hakları, sağla para, sağla hukuk sistei.
Astract Econoic freedos are key for oth aking individual s life ore eaningful and increasing econoic prosperity. As the iportance of econoic freedos are etter understood, easuring the level of econoic freedos and cross-country coparisons have een suject to quantitative research in recent years. Epirical findings indicate that there is a close correlation (in ost cases, causation) etween econoic freedo and the ajor econoic indicators such as per capita incoe, econoic growth, foreign direct investents, corruption, and incoe inequality. This study investigates the perforance of Turkic Repulics with respect to the degree of econoic freedo. 8 In this regard, firstly philosophical and econoic ackground of the concept of econoic freedo s are analyzed and coponents of econoic freedos are riefly explained. Then the erits of econoic freedos are explored followed y a discussion on how the degree of econoic freedos can e easured. A general overview of the gloal outlook is done within the fraework of two ajor international indices i.e. Econoic Freedo of the World (EFW) y Canadian-ased the Fraser Institute, and Index of Econoic Freedo (IEF) y US-ased the Heritage Foundation and Wall Street Journal. Then the perforance of the Turkic Repulics in the context of Econoic Freedo of the World index is analyzed in a coprehensive anner. Turkey sees to e the ost successful country aong the Turkic Repulics in ters of econoic freedo perforance followed y Kazakhstan, Kyrgyzstan and Azeraijan. Perforance of the individual countries differs with respect to the ajor coponents of the index. The ost iportant policy suggestion that can e drawn fro the analysis is that those countries which would like to reduce poverty and corruption and reach higher levels of prosperity should enhance the degree of econoic freedos and strengthen the institutions of free trade, property rights, financial staility, liited governent, and sound legal syste. Key Words: Econoic freedos, Turkic Repulics, EFW index, arket econoy, liited governent, property rights, sound oney, sound legal syste.
Giriş Özgrlk, hayatı anlalı kılan en öneli değerdir. Her şey özgrlkle anla kazanakta, özgr ireyler hayatın tadına varailektedirler. İyilerle kötlerin, çalışkanlarla teellerin, erdelilerle erdeli olayanların anlaşılası, herkesin yaptığının ve rettiğinin karşılığını alası ancak özgr ortalarda kn olaktadır. Özgr toplular da iktisaden daha reffeh ir hayat standardı tuttura şansına kavuşaktadırlar. Dolayısıyla özgrlğ savunanın gerek teorik, gerek pratik sağla teelleri vardır. İnsanoğlu hr yaşaayı ve kararlarını kendisi vereyi keliğe ve aşkalarının oyunduruğunda yaşaaya tercih etektedir. Özgrlğn önesendiği lkelerde ise zenginlik yarata ve refahı ykselte ikanları, özgrlğn önesenediği lkelere kıyasla daha fazla olaktadır. Özgrlkleri en genel anlada ekonoik özgrlkler ve siyasi özgrlkler olak zere iki kategoride toplaak kndr. Siyasi özgrlkler iktidarın arışçı yollardan el değiştiresi, yöneticilerini seçeile, karar ala sreçlerine katılı, dşnce ve ifade, örgtlene, seyahat, gösteri v. gii konularda ireylerin sahip oldukları hareket serestisiyle ilgilidir. Ekonoik özgrlkler ise daha ziyade lkiyet, reti, yatırı, tasarruf, tketi, adele gii iktisadi faaliyetler konusunda ireylerin ne kadar serestçe hareket edeildikleriyle, eeklerinin karşılığına ne kadar hkedeildikleriyle ilgilidir. Esasen ekonoik ve siyasi özgrlkler irirlerinin taalayıcısıdırlar. Biri oladan diğerinin varlığından ta anlaıyla söz edileez. Hangisi diğerinden önce gelir konusu iraz tavuk-yuurta örneğine enzeekte; ekonoik özgrlkler siyasi özgrlkleri, siyasi özgrlkler de ekonoik özgrlkleri esleektedir. Bu çerçevede u çalışada, ekonoik özgrlkler ve Trk dnyasının ekonoik özgrlk perforansı incelenektedir. Bu konu önelidir, çnk lkelerin ekonoik özgrlkler perforansı he kendi refah dzeylerini, he de uluslararası itiarlarını yakından ilgilendirektedir. Çalışanın undan sonraki kısı şu şekilde organize ediliştir. İzleyen de ekonoik özgrlkler konusu teorik ve pratik oyutlarıyla irdelenektedir. Üçnc de Trk dnyasının ekonoik özgrlk perforansı ekonoik özgrlk endeksleri ışığında incelenekte, hangi alanlarda nispeten aşarılı olunduğu, hangi alanlarda daha zayıf ir perforans gösterildiği tespit edilektedir. Son yıllarda u alanda nasıl ir gelişe seyri gösterdiklerine akılakta, perforansın iyileştirilesi için neler yapılası gerektiği konusunda önerilerde ulunulaktadır. 9
hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi 10 III.
EKONOMİK ÖZGÜRLÜKLER VE TÜRK DÜNYASI rapor EKONOMİK ÖZGÜRLÜKLER.BÖLÜMI 11 III. Ekonoik Özgrlkler Nedir? Ekonoik Özgrlk Neden Önelidir? Ekonoik Özgrlk Nasıl Ölçlr?
hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi 1. EKONOMİK ÖZGÜRLÜKLER 12 I. 1.1. Ekonoik Özgrlk Nedir? Ekonoik özgrlğn tanılanası ve çlesi asit ir esele değildir. Literatre akıldığında, ekonoik özgrlk ile ilgili farklı tanıların yapıldığı görlektedir. Ancak u farklı tanıların zerinde anlaştıkları azı teel noktalar olduğu da göze çarpaktadır. Bu nedenle, öncelikle u tanılara yer verilecek ve u kavraın çeşitli veçheleri gösterilecektir. Ekonoik özgrlk, kısaca, ireylerin dahale olaksızın, diğer ireylerle tketi, reti ve gönll ticaret faaliyetlerinde ulunaileleridir (Lawson, 2011: 67). Diğer ir ifadeyle ekonoik özgrlk, iş yapanın önndeki engellerin kaldırılasıdır (Vukotic, 2008: 115). Lierteryen dşnrlere göre ekonoik özgrlk, her trl reti araçlarına veya özel lkiyete sahip olak ve hiçir kısıtlaa oladan unlardan istifade etek anlaına gelektedir (Kuar, 2011: 8). Yani, ekonoik özgrlk, hket dahalesi oladan, ancak özgrlk için gerekli olan hukukun stnlğ, sağla para ve açık piyasaları kapsayan kurular açısından, hketin desteği ile irlikte, ekonoik işlelere katıla özgrlğ gii ekonoik hakların içsel lieralizasyonunu ifade etektedir (Dreher vd., 2010: 13-14). Diğer ir tanıa göre ekonoik özgrlk, ir ekonoinin ne çde piyasa ekonoisiyle yönetildiğini etileeyi aaçlayan ir ileşidir. Bir aşka deyişle ekonoik özgrlk, piyasa ekonoisinin, -kau lkiyeti, reglasyonlar ve vergiler içiindeki dahalelerin sınırlı olası ile irlikte- sözleşeleri uhafaza eden ve lkiyet haklarını da gvence altına alan istikrarlı ve öngörleilir ir hukukun stnlğ çerçevesinde, gönll sözleşeler yapaile olasılığını ne çde içerdiğini ifade etektedir (Berggren, 2003: 194). Buna göre ekonoik özgrlğn kapsadığı unsurlar şu şekilde sıralanailir (Tyers, 2012: 3): 1) retiin eyvelerinin özel sahipliği, 2) ireysel işçilerin kendi eeklerinin kullanıını kontrol eteleri, 3) fiziksel serayenin sahipliği, 4) rnlerin özgrce alınıp satılası ve reti faktörlerinin özgrce sunulası veya kiralanası, 5) orç ala ve orç vere özgrlğ, dolayısıyla özel servetin irikii. Toparlayacak olursak, ekonoik özgrlğn teel elirleyicileri, kişisel seçi, gönll adele, serest rekaet ve kişilerin ve lkiyetin korunasıdır. Ekonoik özgrlk evcutsa, hangi al ve hizetlerin retileceğini ve u retiin nasıl yapılacağını kişilerin seçileri elirleyecektir. Taii ki ireyler, karşılıklı olarak fayda sağladıkları adele faaliyetlerinde ulunak isteyeceklerdir (Gwartney ve Lawson, 2003: 406).
EKONOMİK ÖZGÜRLÜKLER VE TÜRK DÜNYASI rapor Görldğ gii, ekonoik özgrlkler, genellikle, piyasa kuruu içerisinde ireylerin karşılıklı ilişkilerini ağırlıklı olarak yöneten kurallar seti olarak dşnlektedir (Stroup, 2007: 54). Dikkat çeken en öneli nokta ise, ekonoik özgrlğn, her şeyden önce grupların veya toplulukların değil de, ireylerin hakları ile ilgili ir husus olasıdır. Dikkat çeken ir diğer öneli nokta da, heen heen t ekonoik özgrlk savunucularının, lkiyet haklarının iyi ir şekilde tanılandığı, hukukun stnlğ çerçevesinde u hakların garanti altına alındığı ve uygulandığı ir sistei şart koşalarıdır. Bu noktada, tn ekonoik özgrlk tanılarının entellektel anlada John Locke a çok şey orçlu olduğu söyleneilir. Locke lieral sosyal dzenin teeli olarak özel lkiyetin tutarlı ir gerekçelendiresini sağlayan ilk isidir. Ona göre özel lkiyet, insanların doğal olarak sahip oldukları ireysel özgrlğ uhafaza etek ve genişletek için zorunludur. Locke a göre, t insanlar, doğal olarak kendi eylelerini dzenlee ve sahip oldukları şeyleri, istedikleri şekilde, doğa kanunlarına ağlı kalarak ve diğer ireylerin iradelerine ağılı oladan veya onlardan izin aladan kullana konusunda ta özgrdrler (Akt: Raushka, 1993: 27). Ekonoik özgrlklerin teorik teelleri ağlaında değinilesi gereken ir diğer dşnr de David Hue dur. Hayek (1988), ireyler arasındaki işirlikçi ve sosyal olarak faydalı davranışların geliştirilesi için gerekli olan u kurusal karakteristikleri ilk olarak forle eden kişinin David Hue olduğu görşndedir: lklerin ve u lklerin karşılıklı rızaya dayanarak devredilesinin uvazenesi ve ireyler arasında verilen sözlerin yerine getirilesinin teinat altına alınası (Akt: Stroup, 2007: 55). Ekonoik özgrlk fikrinin inşa edilesi konusunda ir diğer öneli dşnr de Murray Rothard dır. Rothard ın özgrlk teorisi, insanın kendi kendisinin sahii olası (selfownership) ve saldırazlık aksiyou (nonaggression axio) kavraları zerine inşa ediliştir (Taner, 2010: 19). Rothard a göre, özgr toplu veya pr 1 özgrlk topluu da, özgr ve gönll adeleye dayanaktadır. Bu nedenle, özgr piyasa ekonoisi, lkiyet haklarının ve sözleşelerinin kesin ir içide elirlendiği özgr ir toplua ağlıdır. Özgrlkç toplu pr özgrlk rejii- lkiyet haklarının (ownership titles) gönlsz ir şekilde dağıtıladığı ir topludur (Raushka, 1993: 31-32). Ekonoik özgrlğn geçtiğiiz yzyıldaki en öneli savunucularından iri de, Friedrich A. Hayek tir. Hayek, özellikle İkinci Dnya Savaşı nın isteneyen sonuçlarının açıklanası konusunda, özgrlğ insanlığın teel değeri olarak değerlendirekte ve hket dahalelerinin ve ekonoik planlaaların, ireylerin özgrce ekonoik kararlar verelerini engellediğini ve hketin artan gcnn vatandaşları keleştireceğini elirtektedir. Lieral siyaset felsefesinin önde gelen savunucularından iri olan Hayek, ekonoik kaynakları planlı ir içide dağıtan hket yetkilileri elinde toplanan siyasal ve ekonoik gcn, ireylerin kendi ekonoik gelişilerini gerçekleştireileleri için çok fazla ir seçenek ve alan ırakayacağını ileri srektedir (Li, 2012: 6). Deokratik ir 13 I. 1 Pure: saf, arı, katışıksız.
hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi rejide ile, yetkileri sınırsız hket tehlikesine dikkat çeken Hayek, devletin roln şu şekilde izah etektedir (Hayek, 2010: 71): Şphesiz, rekaet ekanizasını işletek kn olayan hallerde, otoritenin dahale etesi icap edecektir; fakat u, rekaetin, işleyeileceği alanlarda dahi ortadan kaldırılası lâzı geldiğini ispat etez. Deek ki devletin yk ve nakaşa götrez ir faaliyet sahası vardır: Rekaeti kn olduğu kadar tesirli kılacak şartları yaratak, rekaetin tesirli olaayacağı yerlerde onun yerine aşka şey ikâe etek Rekaet sisteinin iyi ir şekilde işleesi için önceden gerçekleşesi lzulu şartların en esaslısı olan hile ve dolandırıcılığın (cehaletin istisarı da dâhil olak zere) önlenesi eselesi, yasaa faaliyetine uazza ir vazife ykleektedir. 14 I. Kuşkusuz özgrlğn yirinci yzyıldaki en öneli savunucularından iri de Milton Friedan dır. Friedan, eşiyle irlikte kalee aldıkları Free to Choose (1980) adlı kitaında, ekonoik özgrlğ tanılarken ekonoik özgrlğn esas nn, geliriizi nasıl kullanacağıızı seçe özgrlğ olduğunu elirtekte; geliriizin ne kadarlık ir kısının devlet adına harcanacağının [vergilendirenin] de ekonoik özgrlğn teel ir unsuru olduğunu vurgulaaktadır. Ekonoik özgrlğn diğer ir öneli de, kaynaklarıızı kendi değerleriiz doğrultusunda kullana özgrlğdr. Nihayet kendi lkne sahip ola özgrlğ de, ekonoik özgrlğn ir diğer öneli kısıdır (Akt: Li, 2012: 7). Fridan (2008: 9-12) ekonoik dzenleeler ile özgrlk arasındaki ilişkiyi şu şekilde açıklaaktadır: Ekonoik dzenleeler ise, özgr ir topluun ilerleesinde ikili ir rol oynar. Öncelikle, ekonoik dzenleelerdeki özgrlk geniş anlada özgrlğn taalayıcılarından iridir, u nedenle tek aşına ir aaçtır. İkincisi, ekonoik özgrlk siyasi özgrlğe giden yolda vazgeçilez ir araçtır Siyasi özgrlğe ulaşada ir araç olarak ele alındıklarında ekonoik dzenleelerin önei, gcn toplanası ve yayılasındaki etkilerinden kaynaklanaktadır. Ekonoik özgrlğ doğrudan sağlayan ekonoik örgtlene gc, yani rekaetçi kapitaliz, ekonoik gc siyasi gçten ayırarak, öylece irinin ötekini dengeleesini kn kıldığı için siyasi özgrlğ de geliştirektedir. Friedan (2008: 19) şu noktayı önele vurgulaaktadır: Ekonoik faaliyetlerin piyasa tarafından organize edilesinin teel özelliği, ir takas özgrlğ sağlandığı srece, faaliyetlerin çoğunda ir ireyin ir aşkasına dahale etesini engelleesidir. Ancak serest piyasanın varlığı devlete olan ihtiyacı ortadan kaldıraaktadır: Tersine, devlet he oyunun kuralları nı elirleek için ir foru olarak, he de kararlaştırılan kuralların yorulanası ve uygulanası için ir hake olarak gereklidir. Piyasanın yaptığı şey, siyasi araçlarla karara ağlan-
EKONOMİK ÖZGÜRLÜKLER VE TÜRK DÜNYASI rapor ası gereken sorunların oranını yk çde azaltarak, devletin oyuna doğrudan katılası gerekliliğini en aza indirektir Öte yandan piyasanın en yk avantajı, geniş çde çeşitliliğe izin veresidir İşte, piyasa ekonoik özgrlk sağlar derken, ahsettiğiiz şey piyasanın u özelliğidir Özgrlğe yönelen en teel tehdit (ise) zor kullana gcdr ve u gç, ister ir onarkın, ir diktatörn, isterse ir oligarşinin ya da o anki çoğunluğun elinde olsun, tehdit olayı srdrr. Özgrlğn korunası için gcn u şekilde yoğunlaşasının kn olduğu kadar engellenesi gerekektedir. Engelleenin kn oladığı noktalarda ise, gcn dağıtılası ve yayılası gerekir Ekonoik faaliyetlerin organizasyonunun siyasi otoritenin denetiinden çıkarılasıyla irlikte piyasa, zor kullana gcnn kaynağını ortadan kaldırır. Böylece piyasa, ekonoik gcn siyasi gc destekleek yerine, denetleesini de kn kılar (Friedan, 2008: 20-21). Görldğ gii, ekonoik özgrlk, teel olarak, devlet veya hket dahalesinden ağısız özel ekonoik girişii vurgulayan laissez-faire [ ırakınız yapsınlar, ırakınız geçsinler ] doktrinine dayanaktadır. Laissez-faire doktrininin öz ise lieralizdir (Li, 2012: 8). Lieraliz, ekonoik siste olarak piyasa ekonoisi ni savunur. Piyasa, kısaca ir alın alı-satıının yapıldığı, alıcı ve satıcıların iraraya gelerek al ve hizet adelesini gerçekleştirdikleri, u suretle fiyatların elirlendiği orta olarak tanılanailir (Deir ve Acar, 2005: 330). Piyasa ekonoisi, özel lkiyet, iras hakkı, sözleşe yapa, teşes ve tercih özgrlğnn hukukî dzenleelerle korunduğu, kârı esas alan, rekaetin ön plâna çıktığı, devletin fiyat ekanizasının işleyişine en az dzeyde dahale ettiği ir ekonoik odeldir. Piyasa ekonoisinde reti, tasarruf, yatırı, tketi ve ş kararları devlet veya ir erkezi otorite tarafından değil, retici, tketici ve girişicilerce alınır. Yayla (2011: 194) da, piyasa ekonoisini şu şekilde tasvir etektedir: Piyasa ekonoisi dediğiiz şey ir vasattır, ir ortadır, ir akıştır, ir harekettir. Piyasa ekonoisi veya piyasalar dediğiiz şey ir özne değildir. Tekil insan gii sout kararlar alailen, irade kullanailen, şunu yapaya veya yapaaya karar veren ir organik varlık değildir. Milyonlarca, ilyarlarca insanın trilyonlarca ağısız ve haersiz işleleriyle doğan ve hiçir zaan statik ir hal alayan ir akış halidir. Piyasa ekonoisi öz itiariyle insanın serest ırakıldığında ortaya çıkacak olan ekonoik sistedir Piyasa ekonoisi rasyonel insanların iktisadi sistei, kendi enfaatlerinin peşinde koşan insanların iktisadi sistei değildir. Piyasa ekonoisi öz itiariyle kendi ilgilerinin, algılarının, zevklerinin, tercihlerinin peşinden koşasına saade edilen insanların icraatlarının koordine edileiş ir şekilde ortaya çıkarttığı iktisadi ortadır. Burada ireylerin hangi iktisadi aaçlar ya da hangi gayri iktisadi aaçlar peşinde koştuğunun ir önei yoktur. Öne- 15 I.
hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi li olan insanların keyfi dahalelere aruz ırakılaası ve kendi halinde kendi hayatlarının takiini yapalarına izin verilesidir. Piyasa sreçleri, farklı ireyler arasındaki karşılıklı ilişkiyi ve adeleyi ifade etektedir ve eşit ve öngörleilir kurular altında, farklılıkların ille de ir tehdit teşkil etediğini anlaaıza ve anlayışın gçlenesine yol açaktadır: ayrıca firaların kârlarının ve tketicilerin refahının azalasına yol açan dşk verililik dışındaki şeyler yznden insanların reddedilesi anlaında, hoşgörszlğ de aliyetli kılaktadır (Berggren ve Nilsson, 2012: 5). 16 I. Serest ticaretin erdelerinden iri de, ekonoik özgrlğ aksiize etesidir (Raushka, 1993: 103). Serest piyasa sistei veya fiyat ekanizası, al ve hizetlerin fiyatının arz ve talep vasıtasıyla elirlendiğini ifade eder. Kısacası hangi alın retileceğinin, nasıl retileceğinin ve kiler için retileceğinin kararını retici ve tketiciler, yani piyasa karar verir. Serest piyasa halkın isteklerine çauk tepki gösterir; kaynakların optial dağılıını sağlar; yeni teknolojilerin gelişiini teşvik eder ve rekaet aracılığıyla al ve hizet çeşitliliğini sağlar. Piyasa ekonoisine göre en öneli değer ireysel özgrlktr. Serest piyasa ekonoisi de ireysel özgrlğn uygulanaileceği ir orta hazırlar. Çnk piyasadaki tn adeleler gönlllk esasına dayanır (Özgener, 2000: 178-179). Bunun yanı sıra, piyasa ekonoisi ireylere yalnızca ekonoik özgrlk sağlaaz; ayrıca ahlâki, ruhani ve fikri özgrlkler de sağlaaktadır (Greaves, 1990: 9). Serest piyasa sisteinin ve dolayısıyla ekonoik özgrlğn, teel taşlarından irisi de özel lkiyettir. Niteki tarihsel deneyi de, hiçir ulusun özel lkiyet kuruu oladan refaha ve edeniyete erişeediğini gösterektedir (Greaves, 1990: 269). Özel lkiyet, en yalın ifadesiyle, özel kişilerin lk edineile ve edindikleri lk zerinde serestçe tasarrufta ulunaları hakkıdır. Kadın veya erkek, aklı aşında, hr ve reşit olan her ireyin çalışa, rete, alı-satı veya iras yoluyla al sahii ola veya lk edineile hakkı varsa, orada özel lkiyet kuruu evcut deektir (Acar, 2011: 41). Mlkiyet Hakları İttifakı [Property Rights Alliance (PRA)] tarafından hazırlanan Uluslararası Mlkiyet Hakları Endeksi [International Property Rights Index (IPRI)], lkiyet haklarının gelişiş ve edeni ir toplu olanın teel koşullarından irisi olduğunu gözler önne serektedir. 2 Endekse göre, 2013 yılı itiariyle lkiyet hakları açısından en aşarılı lkeler Finlandiya (8.6), Yeni Zelanda (8.4), İsveç (8.4), Norveç (8.3), Hollanda (8.2), İsviçre (8.2), Lkseurg (8.1), Singapur (8.1), Daniarka (8.0) ve Kanada dır (8.0) (Grafik 1). 2 Uluslararası Mlkiyet Hakları Endeksi, he addi he de fikri lkiyet haklarının sağlalığını çek aacıyla yıllık olarak hazırlanan ir çalışadır. Bu endeks, Hukuksal ve Siyasal Orta, Maddi Mlkiyet Hakları ve Fikri Mlkiyet Hakları olak zere ç teel kategori çerçevesinde, 10 faktöre dayanarak lkeleri derecelendirekte ve sıralaaktadır. 2009-2013 döneini kapsayan 2013 yılı endeksi 131 lkeyi içerektedir.
EKONOMİK ÖZGÜRLÜKLER VE TÜRK DÜNYASI rapor Grafik 1: Uluslararası Mlkiyet Hakları 2013 Endeksi ne Göre En Başarılı 10 Ülke Kaynak: http://www.internationalpropertyrightsindex.org/ranking, erişi tarihi 24.03.2014. Endeksin en alt asaaklarında yer alan lkeler ise, Yeen (3.1), Burundi (3.4), Nijerya (3.9) gii, genellikle Afrika ve Orta Doğu Bgesi lkeleridir (Grafik 2). Grafik 2: Uluslararası Mlkiyet Hakları 2013 Endeksi ne Göre En Başarısız 10 Ülke 17 I. Kaynak: http://www.internationalpropertyrightsindex.org/ranking, erişi tarihi 24.03.2014. Bu endeks çerçevesinde Trkî Cuhuriyetlerin duruu incelediğinde, Trkiye 10 zerinden aldığı 5.7 lik puan ile Trkî Cuhuriyetler arasında en yksek puana sahip lke konuundadır. Ancak Trkiye nin dnya sıralaasındaki yerinin çok da iyi oladığı ve 57. sırada yer aldığı görlektedir. Diğer Trkî Cuhuriyetler arasında yer alan Azeraycan
hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi ve Kazakistan 4,5 puan ile dnyada 131 lke arasında 101. sırada yer alaktadırlar. Kırgızistan Özekistan ve Trkenistan ise, sıralaada yer alaaktadırlar. 3 Grafik 3: Uluslararası Mlkiyet Hakları 2013 Endeksi ne Göre Trkî Cuhuriyetler Trkiye 5,7 Kazakistan Azeraycan 4,5 4,5 0 2 4 6 8 10 Kaynak: http://www.internationalpropertyrightsindex.org/ranking, erişi tarihi 24.03.2014. 18 I. Ayrıca lkelerin endeks puanları ile ortalaa kişi aşına GSYH rakaları arasında da pozitif yönl ir ilişki ulunduğu görlektedir. Endeksin en st eşte irlik diliinde ulunan lkelerin ortalaa kişi aşına (Satınala Gc Paritesi-SGP cinsinden) GSYH sı, el alttaki eşte irlik dilie kıyasla yaklaşık yedi kat daha fazladır. Grafik 4: Uluslararası Mlkiyet Hakları 2013 Endeksi Sıralaasına Göre Ortalaa Kişi Başına GSYH Rakaları (2005 Fiyatlarıyla, SGP, Bin $) 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 38,287 En Üstteki Beşte Birlik Dili 2. 26,68 Beşte Birlik Dili 15,692 3. Beşte Birlik Dili 5,14 4. Beşte Birlik Dili 5,544 En Alttaki Beşte Birlik Dili Kaynak: Di Lorenzo, 2013: 31. Dolayısıyla u endeks, özel (he addi, he de fikri) lkiyet hakları konusunda aşarılı olan lkelerin, gelişişlik dzeyi akıından daha st sıralarda yer aldıklarını ve daha yksek ortalaa kişi aşına GSYH rakalarına sahip olduklarını gösterektedir. Serest piyasa ekonoisinin ayrılaz gerekliliklerinden iri de hukukun stnlğnn yaratılası ve uhafaza edilesidir (Roerts ve Roinson, 2013: 72). Hukukun stnlğ, he ireyleri diğer insanların cezai eylelerinden koruakta, he de siyasi liderlerin, 3 Sıralaada yer alaak genellikle yeterli veri ulunaaası ile irtiatlı olup, ayrıca zerinde dşnlesi gereken ir sorun alanını oluşturaktadır.
EKONOMİK ÖZGÜRLÜKLER VE TÜRK DÜNYASI rapor ireysel hakları ihlâl eden ayun iştahlı ve keyfi kararlar verelerini önleektedir. Bireysel ekonoik özgrlk, sözleşelerin kutsallığı ve özel lkiyetin korunası gii teel insani haklar, hukukun stnlğne ağlıdır. Hukukun stnlğ açısından kilit özellik, t insanların yasalardan eşit içide yararlanalarıdır; her irey yasalar önnde eşit uaele görelidir. Aksi takdirde, yasanın oluşturulası, uygulanası ve hk verilesi açısından, ir irey veya sınıf adına ayrıcılık söz konusu olacaktır (Raushka, 1993: 91). Kısacası, ekonoik özgrlk, ir kau alı değildir. Ekonoik özgrlğn uygulanailesi için, uzanlaşış ve profesyonel kurularca idare edilen, ileri derecede edeni davranış ve tutuların varlığını ve faaliyetlerin adilâne, şeffaf ve açık ir içide nasıl yrtleceğini elirleyen reglasyonların varlığına ihtiyaç vardır (Li, 2012: 3). Bu akıdan, kurular ve politikalar da, gönll adele için altyapı tesis ettiklerinde, ireyleri ve ireylerin lkiyet haklarını, kendilerine ait olayan şeylere el koyak aacıyla şiddet, askı ve sahtekârlık yollarına aşvuran tecavizlere karşı koruduklarında, ekonoik özgrlk ile uyuludurlar. Bu nedenle, hukuksal ve parasal dzenleeler son derece önelidir. Hketler, özel lkiyet haklarını koruyan ve adil ir içide sözleşeleri uygulayan ir hukuksal altyapı ve yaptırı sistei tesis ettiğinde, ekonoik özgrlğ destekleektedirler. Sağla para ağlaında azı durularda, hketler paranın değerini sait tutailir, azı durularda ise gçl parayı erteleyen engelleri ortadan kaldırailir (Gwartney ve Lawson, 2003: 406-407). Diğer taraftan, lieral doktrinin laissez-faire ( ırakınız yapsınlar ) ilkesine göre, ekonoinin işleyişinde ir doğal dzen söz konusudur. Dolayısıyla, devlet u işleyen doğal dzene dahale eteeli veya sınırlı azı dahalelerde ulunalıdır (Acar, 2010: 4). Bu doğrultuda, ekonoik özgrlk, hketlerin pek çok faaliyetten çekilesini de gerektirektedir. 4 Hketler, kişisel seçi, gönll adele ve işgc ve al piyasalarına giriş ve rekaet özgrlğne dahalede ulunan faaliyetlerde ulunaalıdır. Vergiler, hket harcaaları ve reglasyonlar, kişisel seçi, gönll adele ve piyasa eşgdnn yerini aldığında, ekonoik özgrlk azalaktadır. Ayrıca iş ve çalışa faaliyetlerine girişi sınırlandıran kısıtlaalar da, ekonoik özgrlğe zarar verektedir (Gwartney ve Lawson, 2003: 407). Bu noktada, vergilendire de aşlı aşına öneli konulardan ir tanesidir. Her hket askeri ve sivil harcaalarını finanse edeilek için gelir elde etek zorundadır. Lâkin diğer taraftan da, vergilee oranı arttıkça, ekonoik özgrlk azalaktadır. Çnk yksek vergi oranları, topludaki ireylerin vergi-sonrası gelirlerini dşrekte ve dolayısıyla seçi ve özgrlğ azaltaktadır. Bu nedenle, vergiler hketin yasal görevlerini yerine getiresine yetecek çde asgari dzeyde olalı ve geliri yeniden dağıtak veya sosyal aaçları gerçekleştirek aacıyla kullanılaalıdır (Raushka, 1993: 94-95). 19 I. 4 Karl Popper a göre de, şiddet ve katliaa aşvuraksızın, refahı arttıracak ir kurusal evri gerçekleştirilesine izin veren tek yöneti içii lieral deokrasidir (Akt: Tyers, 2012: 1).
hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi 20 I. 1.2. Ekonoik Özgrlk Neden Önelidir? Her şeyden önce, ekonoik özgrlk kavraı, koruyucu haklarla yakından ilişkilidir. Koruyucu haklar, ireyleri, diğer ireylerin kendilerine ait olayan şeyleri istila etesinden veya unları ele geçiresinden koruyan haklar olup, t yurttaşlar u haklardan aynı anda yararlanailektedir (Gwartney ve Lawson, 2003: 407). İkinci olarak, özgr ir toplu, lkiyet haklarının değiştirilesinin yalnızca soylular arasında kn olduğu aristokratik ir topluun aksine, her ireyin sözleşe yapa özgrlğne sahip olasını sağlaaktadır. Bu nedenle, ekonoik özgrlk, topluların sosyal duru veya stat teeline dayanan ilişkilerden, sözleşenin evrenselliğine dayanan ilişkilere doğru evrilesiyle pekiştiriliştir (Raushka, 1993: 89). Ekonoik özgrlğn ilk erdei, t ireylerin, kendi işlerini kurarak veya herhangi ir işyerinde istihda edilerek, kendi ekonoik refahlarından sorulu olalarıdır. Diğer ir deyişle, ireylerin aacı ekonoik akıdan gvenliğe erişektir. Ekonoik gvenliğe erişilesi de, ireylerin sosyal gvenliğe erişelerine yardıcı olakta ve dolayısıyla da, ireyler ekonoik olarak kendi ayakları zerinde durailekte ve devlet veya hket desteğine ihtiyaç duyaaktadırlar. Aslında, irey, hkete kazanç ve gelir vergileri ödeyerek, toplua katkıda ulunaktadır. Bu nedenle, ekonoik gvenliğe ve akainde de sosyal gvenliğe ulaşılası, ekonoik özgrlğn ilk öneli sonucudur (Li, 2012: 9). Özgr ir topluda her irey, eeğinin ve girişiinin eyvelerini elde eder. Ayrıca özgr ir topluda, ireyler, ireysel çaa ve yetenekleri teelinde aşarıya ulaşırlar veya aşarısız olurlar; açık ve özgr ir piyasa topluunun kuruları, ireyler arasında ırk, etnik köken, cinsiyet, sınıf, aile ağlantıları veya una enzer diğer faktörler teelinde ir ayrıcılık sergileez. Yine özgr ir topluda, ekonoik karar-vere gc geniş içide yayılıştır ve reti ve tketi kaynaklarının dağıtıı açık rekaet teeline dayanaktadır. Dolayısıyla, ekonoik özgrlğn ç teel ilkesi ireyin yetkilendirilesi, ayrıcılık yapaa ve açık rekaettir (Miller ve Ki, 2014: 79). Ekonoik özgrlğn ir diğer erdei ise, ekonoik fırsatların garanti altına alınası ve genişletilesidir. Aslında, ekonoik gelişe konusundaki asıl kısıt, kaynak kıtlığı değil, fırsat kıtlığıdır. Ekonoik özgrlkle irlikte, fikrî lkiyet haklarının yasal olarak korunduğu ir ortada ireyler, yenilik yapak ve yaratıcı olak konusunda cesaretlenekte ve nihayetinde, yeni endstriler, eslekler, faaliyetler ortaya çıkaktadır. İş ve istihda olanaklarının çeşitlenesi de topluun ekonoik taanını genişletektedir (Li, 2012: 9-10). Ayrıca daha özgr ekonoiler, yani özel lkiyete, serest piyasalara ve serest ticarete dayanan ve yksek vergilerden, reglasyondan ve enflasyondan sakınan lkeler, daha az özgr olan lkelere göre daha hızlı ir şekilde yekte ve daha yksek gelire sahip olaktadırlar (Gwartney ve Lawson, 2004: 2-3).
EKONOMİK ÖZGÜRLÜKLER VE TÜRK DÜNYASI rapor Ekonoik özgrlk ile yatırı oranları ve verililik arasında da sıkı ir ağlantı ulunaktadır. Ekonoi politikalarının şeffaf olası, yatırıcılar -özellikle de yaancı yatırıcılar- açısından son derece öneli ir husustur. Bu koşulların eksikliği, firalara, faaliyetler ve hatta azı hket irilerinin gelecek tasarılarına dair ilgi eksikliği ile ağlantılı olarak, ekstra aliyetler ykleektedir (Caetano ve Caleiro, 2009: 66). Gwartney ve Lawson (2004: 8-15) ekonoik özgrlğn diğer erdelerini ise şu şekilde sıralaaktadırlar: Ekonoik özgrlk derecesinin artası, kısa dönede eşitsizliği hafif arttırsa ile, uzun dönede (10 yıldan sonra) eşitliği artıraktadır. Bununla irlikte, ekonoik özgrlk, yaşa eklentisini de ykseltektedir: daha özgr lkelerdeki insanlar, daha uzun sre yaşaaktadır. Ekonoik özgrlk çocukların yaşa koşullarını da iyileştirektedir: daha özgr lkelerde eek oranı da, çocuk işçi çalıştıra oranı da daha dşktr. Daha özgr lkelerin İnsani Gelişe Endeksi nde de daha yksek ir sıralaaya sahip oldukları görlektedir Ekonoik özgrlk derecesi arttıkça, yolsuzluk oranları da dşektedir: daha az özgr lkelerde, yksek vergi oranları ve reglasyonlar ile yzleşen vatandaşlar, genellikle u kısıtlaalardan kurtulak aacıyla resi görevlilerle anlaşa yoluna gitektedirler. Diğer taraftan, Friedan ın (1962) da elirttiği gii, Tarih ize şunu gösterektedir ki, kapitaliz (ekonoik özgrlk için) gereklidir, ancak yeterli ir önkoşul değildir (Akt: McCorick ve Anderson, 2009: 2). Bu akıdan, ekonoik özgrlk ile siyasal ve sivil özgrlklerin genellikle ir arada ulunduklarını dşneiz için de geçerli seepler söz konusudur. Siyasal haklar ve sivil özgrlkler, 5 ir lkenin ye ve kalkına potansiyelinin kullanılası açısından varolan fırsatları gösterdiğinden son derece önelidir (Rajasalu, 2003: 15). Bireyler, geçilerini nasıl sağlayacakları ve gelirlerini nasıl harcayacaklarını seçe konusunda özgr olduklarında, aynı zaanda siyasi yöneticileri seçeye de taaıyla uktedir olduklarına inanaktadırlar. Bu nedenle, ir lkenin ekonoik özgrlğ arttıkça, siyasal özgrlğn gelişesi eğilii ortaya çıkaktadır. Şili, Tayvan ve Gney Kore nin son 30-40 yıllık sreçte yaşadıkları deneyi, ekonoik özgrlğn artasının siyasal ve sivil özgrlkleri de arttıracağını ortaya koyaktadır (Gwartney ve Lawson, 2003: 409). 21 I. Ayrıca ekonoik özgrlkler deokrasinin kalitesini ve dolayısıyla da kalkına kalitesini gçlendireilektedir. Çnk yeyi desteklee yeteneği, dışlanan grupların (örneğin, kadınların ve yoksulların) okur-yazarlık ikânına, kazançlı ir işe, daha iyi sağlık v. koşullara erişesine yardıcı olaktadır (Bhagwati, 1999: 5-6). Bu noktada ir kez daha vurgulanalıdır ki, özgrlkler, sadece kanunların yapılası ile uygulanaz, ayrıca devlet tarafından da aktif ir şekilde uhafaza edilelidir ve u da 5 Siyasal haklar ve sivil özgrlklerin çlesi konusunda, Freedo House endeksi kullanılaktadır. Bu endekse göre, 1 ile 2.5 arasında ir puana sahip olan lkeler özgr, 3 ile 5.5 arasında ir puana sahip lkeler kısen özgr ve 5.5 ile 7 arasında ir puana sahip olan lkeler de özgr değil olarak tanılanaktadır (Rajasalu, 2003: 16). Yani lkelerin puanları azaldıkça, lkeler daha özgr olaktadırlar.
hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi lkiyet haklarının korunasını, ulusal sınırların gvenlik altına alınasını ve gvenilir politikalar izlenesini gerekli kılaktadır. Ancak unlar ile kâfi değildir. Mlkiyet hakları sayesinde retilen rnlerin özgr ir şekilde alınıp satılası gerekektedir. Bunun için de, devlet 1) sözleşeleri, şirket yönetiini, patent haklarını ve rekaet kurallarını destekleyen ticaret yasalarını, 2) kalitenin devaını sağlayan ve ticari riski azaltan, rn ve hizet standartlarını uygulaalıdır (Tyers, 2012: 3). Kısacası, son 50 yıllık uluslararası deneyi şunu gerçeği teyit etektedir: Hketlerin piyasaları daha fazla kullandıkları ve yaancı ticaret ve yatırıa daha açık politikalar uygulayan lkeler, yani ekonoik akıdan daha özgr lkeler, daha reffeh ola eğiliindedirler. Aksine, daha içe kapalı ve reti, yatırı ve yenilik konularında söz sahii olan yerel ekonoik aktörler zerinde geniş kapsalı reglasyonlara sahip olan lkeler ise çok da iyi duruda değillerdir (Bhagwati, 1999: 3). 22 I. Ekonoik özgrlk dşncesinin en öneli isilerinden olan Milton ve Rose Friedan ın (1980: 148-149) sözleriyle u konuyu noktalayalı: Özgrlğ ilk sıraya koyan ve u sayede utlu olan ir toplu, daha fazla özgrlk ve daha fazla eşitlik elde eder. Özgrlğn ir yan-rn vasıtasıyla, daha fazla eşitlik ir tesadf değildir. Özgr ir toplu, insanların enerjilerini ve yeteneklerini, aaçlarını gerçekleştireleri doğrultusunda açığa çıkarır. Bazı ireylerin, diğerlerini keyfi olarak askı altına alasını önler. Bazılarının ir takı ayrıcalıklar elde etesini engelleez, ancak özgrlk uhafaza edildikçe, u ayrıcalıkların kurusallaşasını engeller; ayrıcalıklılar diğer yetenekli, hırslı insanların aralıksız saldırılarına aruz kalırlar. Özgrlk, farklılık ve aynı zaanda da hareketlilik ve devingenlik deektir. Bugnn dezavantajlarının, yarının ayrıcalıkları olası fırsatını arındırır ve u sreçte en stten en alta kadar heen heen herkesin daha dolu ve zengin ir hayat sresine olanak sağlar. 1.3. Ekonoik Özgrlk Nasıl Ölçlr? Ekonoik özgrlkler zerine konuşailek ve lkeler azında ir karşılaştıra yapailek için, ekonoik özgrlğn nicel ir içide çleilesi gerekektedir. Ancak ekonoik özgrlğn derecesi, pek çok faktörden etkilendiğinden dolayı, u faktörlerin hepsini ele alailecek ve unlar arasındaki karşılıklı ilişkiyi ta anlaıyla gözler önne sereilecek ir istatistik söz konusu değildir (Gwartney ve Lawson,2003: 426). Bununla irlikte halihazırda, irirlerinden kısen farklı kriterleri kullansalar da, iririyle heen heen aynı ya da çok yakın sonuçlara ulaşan, iki farklı ekonoik özgrlk en-
EKONOMİK ÖZGÜRLÜKLER VE TÜRK DÜNYASI rapor deksi ulunaktadır. 6 Bunlardan irincisi, Kanada Vancouver kökenli Fraser Institute adlı uluslararası sivil toplu kuruluşu tarafından yayınlanan Dnya Ekonoik Özgrlğ (Econoic Freedo of the World: EFW) adlı endekstir. İkincisi ise, ABD Washington D. C. kökenli Heritage Foundation ın Wall Street Journal ile irlikte hazırladığı Ekonoik Özgrlk Endeksi (Index of Econoic Freedo: IEF) dir (Acar, 2010: 10-11). Bu iki kuru, elli teel özellikler çerçevesinde ulusal azda ekonoik özgrlk perforansını çek aacıyla, dnya çapında ir ekonoik özgrlk endeksi hazırlaakta ve dnya ekonoilerini ekonoik özgrlk akıından yıllık olarak sıralaaktadırlar. Bu endeksler sayesinde, ekonoik özgrlğn farklı ileşenlerinin ekonoik faaliyet zerindeki etkilerinin dnya genelinde incelenesi kn olaktadır (Sonora, 2008: 4). Bu çalışada Dnya Ekonoik Özgrlğ Endeksi esas alınış ve lke inceleeleri, u endeks çerçevesinde hazırlanıştır. Bu de, öncelikle Ekonoik Özgrlk Endeksi hakkında kısaca ilgi verilecek, daha sonra ise Dnya Ekonoik Özgrlk Endeksi ayrıntılarıyla ele alınacaktır. 1.3.1. Ekonoik Özgrlk (IEF) Endeksi Ekonoik Özgrlk Endeksi ni Wall Street Journal ın desteğiyle yayınlayan Heritage Foundation, ekonoik özgrlğ şu şekilde tarif etektedir (Li, 2012: 13-14): ekonoik özgrlk, utlak anlada özel lkiyet hakkını, işgcnn, serayenin ve alların özgr ir içide dolaşıını ve -vatandaşların kendi özgrlklerini elde ete ve korua gereğinin ötesinde- her trl askı veya ekonoik özgrlk kısıtının taaen ortadan kaldırılasını sağlaaktadır. Ekonoik Özgrlk Endeksi, ekonoik özgrlğn 10 farklı alanı çerçevesinde lke perforanslarının kapsalı ve karşılaştıralı ir analizini sunaktadır. Bu 10 farklı alandan her irine, 0 dan 100 e kadar puan verilektedir. Bir lkenin genel ekonoik özgrlk puanı da, u farklı alanların ortalaası alınarak hesaplanaktadır. Esasında sözkonusu 10 ekonoik özgrlk alanı, 4 teel kategoriye ayrılailir (Miller ve Ki: 2014: 81): 23 I. 6 Bu iki endeksin yanı sıra, aşka ekonoik özgrlk endeksleri de ulunaktadır. Örneğin, Scully ve Slottje (1991), ekonoik özgrlğn sisteatik ir çn ilk geliştirenlerdir ve önc çalışaları daha sonraki araştıralar açısından ir teel teşkil etiştir. Ayrıca aralarında etodolojik farklılıklar ulunasına rağen, Hanke ve Walters (1997) tarafından yapılan analiz de, Ekonoik Özgrlk Endeksi ve Dnya Ekonoik Özgrlğ Endeksi nin lke sıralaalarının yk çde ağlantılı olduğunu gösteriştir. Diğer taraftan, Messick (1996) tarafından da Freedo House için hazırlanan ir ekonoik özgrlk endeksi ulunaktadır (Gwartney ve Lawson, 2003: 406).
hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi Hukuk Devleti - Mlkiyet Hakları - Yolsuzluktan Uzaklık Devletin Byklğ - Mali Özgrlk - Kau Harcaa Reglasyonların Etkinliği - İş Yapa Özgrlğ - İşgc Özgrlğ - Parasal Özgrlk Piyasa Açıklığı - Ticaret Özgrlğ - Yatırı Özgrlğ - Finansal Özgrlk Bu endekse göre, 100 aksiu özgrlk derecesini ifade etektedir; dolayısıyla endeks puanı ykseldikçe, lkelerin ekonoik özgrlk derecelerinin arttığı söyleneilir. 24 I. Ekonoik Özgrlk Endeksi 2014 yılı raporu incelenerek, kresel çekte ekonoik özgrlk derecesi ile ilgili ir fikir edinek kndr. Niteki altı gedeki 186 lkeyi kapsayan u rapor, dnya genelinde ekonoik özgrlğn arttığını gözler önne serektedir. Örneğin, kresel ortalaa ekonoik özgrlk puanı, 2014 yılında, endeksin 20 yıllık tarihindeki en yksek rakaa ulaşış ve 60.3 oluştur. Bu raka geçtiğiiz yılın rakaının 0.7 puan zerinde olup, 1995 yılına kıyasla 2.7 puanlık ir artışa karşılık gelektedir (Grafik 5). Sayısal olarak derecelendirilen 178 lkeden 6 tanesi 80 nin zerinde puan alıştır ve u lkeler özgr olarak nitelendirilektedirler. 70-80 arası puan alan sonraki 28 lke ise çoğunlukla özgr olarak değerlendirilektedir. 60-70 arası puana sahip 56 lke kısen özgr ; 50-60 arası puana sahip 61 lke ise çoğunlukla özgr olayan lke olarak nitelendirilektedir. 50 nin altında puana sahip 27 lke ise askı altında dır (Miller ve Ki, 2014: 21). Grafik 5: Kresel Bazda Ekonoik Özgrlk Endeksi Puanları 61 60 59 59,2 59,,6 60,2 59,4 60,3 58 57 56 55 57,6 57,1 58,1 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Kaynak: http://www.heritage.org/index/visualize, erişi tarihi 25.03.2014.
EKONOMİK ÖZGÜRLÜKLER VE TÜRK DÜNYASI rapor IEF 2014 Raporunda ön plana çıkan noktaların şu şekilde özetlenesi kndr: * * * Genel olarak akıldığında, 10 ekonoik özgrlk alanından 8 tanesinde ilerlee kaydedildiği ve en yk ilerleenin de, ortalaa 3.3 puanlık gelişe kaydeden yatırı özgrlğ alanında yaşandığı görlektedir. İşgc özgrlğ ve kau harcaaları puanları da, ortalaa 1.0 puanlık ir gelişe sergileiştir. Yalnızca hukuk devleti alanında ortalaa puanda ir dşş yaşanış ve lkiyet hakları ile yolsuzluktan uzaklık alanlarında 0.3 er puanlık kayıplar eydana geliştir. 114 lkede ekonoik özgrlk derecesi ykselirken, 4 lkenin puanında ir değişe yaşanaış; 59 lkede ise ekonoik özgrlk açısından ir gerilee eydana geliştir. Dnya genelinde, aralarında Singapur, İsveç, Koloiya, Polonya, Cape Verde ve Trkiye nin de ulunduğu 43 lke, 2014 endeksi itiariyle tarihlerinin en yksek ekonoik özgrlk puanını elde etişlerdir. * Ortalaa ekonoik özgrlk dzeyi, Kuzey Aerika ve Orta Doğu/Kuzey Afrika hariç, t gelerde yksele gösteriştir. En yk ilerlee ise, Bura, Malezya ve Saoa önderliğindeki Asya-Pasifik gesinde gerçekleşiştir. Bgelerin ekonoik özgrlk perforansları açısından duruları Talo 1 de görlektedir. Talo 1: Kresel Ortalaa ile Bge Puanlarının Karşılaştırılası Kuzey Aerika Avrupa Orta Doğu/ Kuzey Afrika Gney ve Orta Aerika/ Karayipler Asya- Pasifik Sahra- Altı Afrika Kresel Ortalaa Genel 74,1 67,1 61,5 59,7 58,5 54,6 60,3 Mlkiyet Hakları 73,3 61 43,3 40 38,2 30,5 43,1 Yolsuzluktan Uzaklık 63,2 55,5 41,7 38,3 35,8 29,3 40,3 Mali Özgrlk 75,5 71,8 88,3 78,3 80,2 75,3 77,3 Kau Harcaası 58,1 41,7 66,1 69,6 66,6 73,5 62,7 İş Yapa Özgrlğ 85,1 78,1 67,6 61,6 65,5 51,8 64,9 İşgc Özgrlğ 79,5 62,1 62,6 59,4 67,2 55,9 61,6 Parasal Özgrlk 76,4 77,2 72,5 74,5 72,6 72,7 74,2 Ticaret Özgrlk 86,9 86,3 72,4 73,7 71,3 67,9 74,8 Yatırı Özgrlğ 73,3 74 51,3 54,3 44,3 49,3 55,5 Finansal Özgrlk 70 63 48,7 47,2 43,3 40,2 48,9 Kaynak: Miller ve Ki, 2014: 27. 25 I. * * Ancak kresel çekteki u ilerleeye karşın, ekonoik anlada özgr olayan lkelerde yaşayan insan sayısı hâlâ son derece yksektir: 4.5 ilyar. Bu raka dnya nfusunun %65 ine karşılık gelekte olup, u nfusun yarıdan fazlası Çin ve Hindistan da yaşaaktadır. Hong-Kong, 20 yıldır olduğu gii, dnyanın en özgr lkesi konuundadır; ikinci sırada ise Singapur ulunaktadır. Bu lkelerin yanı sıra, Avustralya, İsviçre, Yeni Zelanda ve Kanada özgr olarak nitelendirilen lkeler arasındadır (Grafik 6).
hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi Grafik 6: Ekonoik Özgrlk Endeksi ne Göre Özgr Ülkeler Hong Kong Singapur 90,1 89,4 Avustralyaa İsviçre Yeni Zelandaa Kanadaa 82 81,6 81,2 80,2 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 Kaynak: http://www.heritage.org/index/visualize, erişi tarihi 25.03.2014. 26 I. * * Kçk fakat refor-odaklı lkeler olan Şili ve Mauritus, en yksek puana sahip gelişekte olan lkeler olarak ön plana çıkaktadırlar. Bu iki lke, hukuk devletine, sınırlı hket yapısına, dzenleyici etkinliğe ve açık piyasalara ağlılıklarını her zaan için srdrektedirler. Avrupa lkelerine akıldığında ise, Alanya, İsveç, Litvanya, Grcistan, Avusturya, Çek Cuhuriyeti, Norveç, Makedonya, Letonya, Polonya, Bulgaristan ve Roanya nın dahil olduğu 18 lkenin 2014 yılı itiariyle en yksek ekonoik özgrlk puanlarına eriştikleri görlektedir. Yunanistan, İtalya, Fransa, Kırıs ve İngiltere ise, endeksin yayılanaya aşladığı yıldan eri en dşk ekonoik özgrlk puanları kaydediliştir. Talo 2: Avrupa Ülkelerinin Endeks Sıralaası Ülke Dnya Sıralaasındaki Yeri Bge Sıralaasındaki Yeri Genel Puanı İsviçre 4 1 81.6 İrlanda 9 2 76.2 Daniarka 10 3 76.1 Estonya 11 4 75.9 İngiltere 14 5 74.9 Hollanda 15 6 74.2 Lkseurg 16 7 74.2 Alanya 18 8 73.4 Finlandiya 19 9 73.4 İsveç 20 10 73.1 Kaynak: Miller ve Ki, 2014: 34.
EKONOMİK ÖZGÜRLÜKLER VE TÜRK DÜNYASI rapor * Son olarak, u endeks çerçevesinde Trkî Cuhuriyetlerin duruuna akıldığında, u lkeler arasında en yksek puana sahip olan lkenin 64.9 puan ile Trkiye olduğu görlektedir. Ancak Trkî Cuhuriyetler arasında en yksek puana sahip olan Trkiye nin ile dnya sıralaasında 64. sırada yer aldığı göz önnde ulundurulduğunda, u lkelerin ekonoik özgrlk açısından aşarılı ir perforansa sahip oldukları söyleneez. Talo 3, Trki Cuhuriyetlerin ekonoik özgrlkler açısından duruunu özetleektedir. Talo 3: Ekonoik Özgrlk Endeksi Çerçevesinde Trkî Cuhuriyetlerin Duruu Ülke Dnya Sıralaasındaki Yeri Genel Puanı Derecesi Trkiye 64 64.9 Çoğunlukla Özgr Kazakistan 67 63.7 Çoğunlukla Özgr Azeraycan 81 61.3 Çoğunlukla Özgr Kırgızistan 85 61.1 Çoğunlukla Özgr Özekistan 163 46.5 Baskı Altında Trkenistan 171 42.2 Baskı Altında Kaynak: http://www.heritage.org/index/visualize, erişi tarihi 25.03.2014. 1.3.2. Dnya Ekonoik Özgrlğ (EFW) Endeksi Dnya Ekonoik Özgrlk Endeksi ni hazırlayan Fraser Institute adlı kuruluş, ekonoik özgrlğ şu şekilde tanılaaktadır (Gwartney vd., 1992: 154, 156): Basitçe söyleyecek olursak, insanlar ve onların yasal olarak sahii oldukları lkleri, diğer ireylerin saldırı ve tacizlerinden korunduğunda, ekonoik özgrlk 7 var deektir. Bu tanı teelinde hazırlanan Dnya Ekonoik Özgrlk Endeksi ilk olarak 1996 yılında yayınlanıştır ve u tarihten itiaren de 100 den fazla lke için ekonoik özgrlk derecesini çektedir. Araştıranın kapsadığı lke sayısı zaanla artış, en son 150 lkeye ulaşıştır. Fraser Institute un kurucusu olan Michael Walker ve Noel ödll iktisatçı Milton Friedan, 1986 yılından aşlayarak, ekonoik özgrlğn çlesine odaklanan ir dizi konferans dzenleişlerdir. Noel ödll Gary Becker ve Douglas North gii aşka pek çok iktisatçı 8 da, u konferanslara katılışlardır. Bu konferanslar neticesinde şekillenen Dnya Ekonoik Özgrlk Endeksi nin oluşturulasında, 60 kadar iktisatçının katkısı oluştur (Gwartney ve Lawson, 2003: 405). 27 I. 7 Bu endekste, ekonoik özgrlk ir negatif özgrlk olarak tasavvur edilektedir; yani, ekonoik özgrlk, ireylerin, erişeilir olduğu kaynaklarla girişeileceği faaliyetlerde ulunasını engelleyen dışsal engellerin yokluğu olarak tanılanaktadır (Hall vd., 2008: 261). 8 Bu konferansların ilk katılıcıları arasında ulunan diğer isiler ise, Mike Walker, Rose Friedan, Lord Peter Bauer, Aren Alchain, Arnold Harerger, Alvin Raushka, Gordon Tullock ve Sir Alan Walters dır (Gwartney ve Lawson, 2003: 217-218).