ODTÜ ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ LABORATUVAR ATIK YÖNETİM SİSTEMİ (LAYS) UYGULAMASI

ODTÜ ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ LABORATUVAR ATIK YÖNETİM SİSTEMİ (LAYS) UYGULAMASI Eylem Doğan, Kadir Gedik, Devrim Kaya, A. Merve Kocabaş, Umay G. Özkan-Yücel, Özge Yılmaz, Y. Dilşad Yılmazel, Göksel N. Demirer* Çevre Mühendisliği Bölümü, ODTÜ, 06531, Ankara, Türkiye *İletişim kurulacak yazar goksel@metu.edu.tr, Tel: 03122105867, Fax: 03122102646 ABSTRACT Final disposal of wastes that can harm humans and environment directly or indirectly presents great significance. Considering types and potential of wastes originating from laboratories used for educational and research purposes; disposal of wastes in a systematic manner (i.e. including collection, storage, transportation etc.) can only be possible via a sustainable waste management system. In this context, a Laboratory Waste Management System (LWMS) has been established in the Environmental Engineering Department of Middle East Technical University in order to dispose laboratory wastes in accordance with related legislation. To provide an applicable waste management system; objectives, policies and requiements were determined based on legislative framework and economical effectiveness. Keywords: Laboratory waste, Sustainability, University, Education. ÖZET İnsan ve çevre sağlığına doğrudan veya dolaylı zarar verebilecek atıkların nihai bertarafı büyük önem arz etmektedir. Araştırma ve eğitim amaçlı kullanılan laboratuvarlarda oluşan atık türü ve potansiyeli dikkate alındığında, atık bertarafı (toplama, depolama, taşıma vb.) işlemlerinin belirli bir program çerçevesinde yürütülmesi ancak sürdürülebilir bir atık yönetim sistemiyle mümkün olmaktadır. Bu kapsamda, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümü laboratuvarlarında oluşan atıkların ilgili yönetmeliklere uygun olarak bertarafını sağlamak amacıyla Laboratuvar Atık Yönetim Sistemi (LAYS) oluşturulmuştur. Sistemin uygulanabilirliği için gerekli hedef, politika ve ihtiyaçlar, yönetmelikler ve ekonomik yetkinlik göz önüne alınarak belirlenmiştir. Anahtar Kelimeler: Laboratuvar atıkları, Sürdürülebilirlik, Üniversite, Eğitim. 1. GİRİŞ Günümüzde, çevre ve insan sağlığının korunması ve doğal kaynakların yönetimi için atıkların kontrollü depolanması, arıtılması, geri dönüşümü, yeniden kullanımı, ve bertarafı büyük önem arz etmektedir. Sürdürülebilir bir kalkınma hedefi için mevcut kaynakların korunması ve atıkların kontrol altına alınması büyük ölçekli sanayi kuruluşlarının yanısıra, küçük ölçekli yapılarda da kontrol mekanizmalarının geliştirilmesi gerekliliğini ön plana çıkarmıştır. Bu bağlamda yüksek öğretim kurumları da atık yönetimi sistemlerine sahip olmalı ve araştırmalarını sürdürülebilir kalkınma prensipleriyle uyumlu olarak devam ettirmelidir. Miktarı ve doğası nedeniyle çevreye ve insan sağlığına potansiyel zarar oluşturan, ve özel bertaraf teknikleri gerektiren atıklara tehlikeli atık denilmektedir. Çevre ve Orman

Bakanlığı nın Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği nde (TAKY,1) ise patlayıcı, yüksek oranda yanıcı, toksik, kanserojen, yakıcı ve mutojenik özelliklerinden en az birine sahip olan madde tehlikeli, ve bu maddelerin kullanımıyla ortaya çıkan atıklar ise tehlikeli atık olarak tanımlanmıştır. Sürdürülebilir kalkınma için eğitimin önemi ilk olarak 1992 yılında Stockholm Konferansı nda ortaya çıkmış ve günümüze kadar sayıları artan birçok üniversitede kabul görmüş ve atık yönetimi alanındaki sürdürülebilirlik yaklaşımı pek çoğunda da uygulamaya konulmuştur (2). Üniversiteler yukarıda belirtilen tanıma uygun tehlikeli atık kategorisindeki birçok maddeyi atık olarak üretmektedir. Bu atıklar Avrupa, Amerika ve Uzak Doğu daki pek çok üniversitede etkin bir laboratuvar atık yönetim sistemiyle başarılı bir şekilde bertaraf edilirken, bu durum ülkemizde kısıtlı uygulama alanına sahiptir. Bu konuda İstanbul Teknik Üniversitesi ve İzmir Yüksek Teknoloji Enstitüsü nün hazırladıkları Kimyasal Hijyen Planı ilk örnekler olarak görülmektedir (3,4). Üniversite laboratuvarlarında üretilen atıklar miktar açısından az olmakla beraber; genellikle çok çeşitli ve bertarafı oldukça güç olan toksik/tehlikeli maddeleri içermektedir. Laboratuvarlardan çıkan katı atıklar genellikle evsel katı atık depolama alanlarına gönderilmekte ve üretilen sıvı formdaki kimyasal atıklar ise lavaboya dökülmek suretiyle kanalizasyona deşarj edilmektedir. Atıkların yanlış yönetimi kanalizasyon ekipmanlarının oksitlenmesi, paslanması, tehlikeli gazların oluşması, arıtma tesisi işleyişinin aksaması ve çamur bertarafının zorlaşması gibi problemlere neden olmaktadır (5). Danteravanich vd. (6) laboratuvar atıklarının sadece üçte birinin toplanabilir ve zaman zaman geri kazanılabilir nitelikte olduğunu belirtmektedir. Amerikan Kimya Birliği, raf ömrünü doldurmuş atık potansiyeli olan kimyasalların laboratuvar atıklarının yaklaşık %40 ını oluşturduğunu belirtmektedir. Bu nedenle araştırma ve eğitim amaçlı kullanılan laboratuvarlarda oluşan atıkların doğru ve etkin bir şekilde yönetilmez ise büyük kaynaklardan gelen atıklar kadar çevrede önemli zararlara sebebiyet verebilecekleri unutulmamalıdır (7). ABD de yapılan bir araştırmada, üretilen tehlikeli atıkların sadece %0.01 nin kolejlerden ve üniversitelerden geldiği tahmin edilmektedir. İlk bakışta üniversitelerden kaynaklanan tehlikeli atıkların çevresel etkilerinin diğer sektörlerle karşılaştırıldığında küçük olduğu düşünülmektedir. Ancak, bu yaklaşım, akademik yaşamın, öğrencilerin tehlikeli atıklar konusundaki bilinçlenmesinde ne kadar önemli bir rol oynadığını gözardı etmektedir. Unutulmamalıdır ki, akademik ve analitik laboratuvarlarda bulunan tüm reaktifler eninde sonunda atık olmaktadır. Eğer üniversiteler çevreye karşı duyarlı bir yol izlerlerse, bu fikirler ve değerler öğrencilerle bu kurumlardan yayılmaya ve yaşam içinde varlıklarını sürdürmeye devam edecektir (8). ODTÜ Çevre Mühendisliği Bölümü, Ocak 1973 te çevre sorunları ile ilgili büyüyen endişelere yanıt verebilmek ve su, hava ve toprak kaynaklarının en etkin şekilde geliştirilip yönetilmesi için ihtiyaç duyulan, profesyonel sorumlulukları üstlenebilecek kalifiye mühendisler yetiştirmek üzere kurulmuştur. Bölüm bünyesinde lisans, yüksek lisans ve doktora düzeylerinde eğitim verilmektedir. 2008 yılı verilerine göre toplam 255 lisans, 45 yüksek lisans, 22 doktora ve 4 bütünleşik doktora öğrencisi bölümümüzde eğitim almaktadır. Bölümümüzde bulunan 13 adet laboratuvarda (9) uygulama derslerinin yanısıra, yüksek lisans ve doktora öğrencilerinin tezleri için gerekli araştırmalar ve su, atıksu, deniz suyu, çamur, kül, toprak ve iç-dış ortam havası numunelerinin analizleri yapılmaktadır. Laboratuvarlarda çeşitli deneysel aktiviteler sonucu oluşan atıkların

sistematik bir şekilde bertarafını sağlamak için atıkların nitel ve nicel karakterizasyonunun yapılması gerekmektedir. Bu çalışmada, bölümümüz laboratuvarlarında oluşan atıkların ilgili yönetmeliklere uygun olarak bertarafını sağlamak için öncelikle envanter çalışmasının yapılması, atıkların türü ve potansiyeli dikkate alınarak belirli bir program çerçevesinde bertarafının (toplama, depolama, taşıma vb.), sürdürülebilir bir atık yönetim sistemi olması amacıyla Laboratuvar Atık Yönetim Sistemi (LAYS) oluşturulmuştur. 2. YÖNTEM Laboratuvar atıklarının planlı bir şekilde bertarafı bölüm öğrencileri, öğretim üyeleri ve üniversite yönetimi desteği ile LAYS projesi adı altında öncelikle bölümümüz özelinde başlatılmıştır. LAYS nin oluşturulması ve uygulamaya konması sırasında izlenen yöntem Şekil 1 de verilmiştir. Bu çerçevede öncelikle bölümümüz öğretim üyeleri ve araştırma görevlileri arasından, bu konuda çalışacak bir takım oluşturulmuştur. İlk adım olarak mevcut uygulamaların ve konu ile ilgili yasal mevzuatın incelenmesine başlanmıştır. Yurtdışında uygulamada olan örnekler ve mevzuat şartlarının bir sentezi, Türkiye şartlarına uygun bir sistemin temellerinin şekillenmesinde ekibimize yardımcı olmuştur. Bu anlamda LAYS nin dünyadaki uygulama örnekleri incelenmiş; LAYS nin temel öğelerinin belirlenmesi için literatür ve mevzuat karşılaştırmalı bir inceleme başlatılmıştır. Bu temel öğeler kimyasal malzemelerinin depolanması ve etiketlenmesi de dahil tesis yönetimi, kazara gerçekleşen kimyasal döküntülerinin yönetimi, laboratuvar atıklarının önlenmesi ve en aza indirgenmesi, laboratuvar atıklarının toplanması ve geçici depolanması, laboratuvar atıklarının bertarafı, acil durum uygulamaları ve eğitim olarak belirlenmiştir. LAYS nin kapsayacağı temel başlıklar belirlendikten sonra hedef ve önceliklere geçilmiştir. Bölümümüz LAYS projesinin hedefi ODTÜ Çevre Mühendisliği Laboratuvarları nda, öğrencileri, öğretim elemanları, personeli ve diğer tüm paydaşlar için güvenli ve modern çevre yönetimi anlayışı ile uyumlu bir çalışma ortamı yaratmak olarak tanımlanmıştır. Bu kapsamda, uygulanacak LAYS, TAKY nde belirtilen atık hiyerarşisine uygun olmalıdır. Bu hiyerarşinin en üst sırasında yer alan atık önleme ve azaltma uygulamaları için olanaklar şu anda araştırılmaktadır. Literatürde kimyasal yönetimi yolu ile atık kimyasal üretiminin azaltılması önerilmektedir (10). Kimyasal yönetimi, periyodik olarak kimyasal envanteri yapılması, gereksiz alımları önlemek için satın alma işlemlerinin tek kişi tarafından yönetilmesi, kimyasalların büyük miktarlarda satın alınmasından kaçınılması, kontaminasyonu önlemek amacıyla deneylerde kullanım sırasında stoktaki kimyasalların kullanılmaması gibi vb. önlemleri içermektedir (11). Hiyerarşinin ikinci sırasında yer alan atıkların geri kazanımından ise şu anda laboratuvar olanakları yetersiz olduğu için, bir fizibilite çalışması yapılmadan söz edilememektedir. Bu nedenle hiyerarşinin üçüncü adımı olan atıkların düzenli depolanması ve bertarafı göz önünde bulundurulmuştur. Bu çerçevede, bölümümüz laboratuvarlarında atıkların toplanması, geçici depolanması ve bertarafı acil eylem planı gerektirmektedir. Bu sebepten bu hususlar üzerinde dikkatle çalışılmış ve ilk etapta ilgili prosedürlerin ayrıntılandırılmasına karar verilmiştir. LAYS nin temel ilkeleri ise şu şekilde belirlenmiştir: Araştırma, eğitim ve servis veren laboratuvarlarda bireyleri ve çevreyi korumayı amaçlamış bir laboratuvar atık yönetim sistemi sağlamak

Şekil 1. LAYS oluşumu ve uygulama aşamaları Laboratuvar yöneticilerine, teknisyenlere ve öğrencilere yeterli rehberlik hizmetlerini sağlamak Yasal gerekliliklerinin farkında olan ve bunları yerine getiren öncelikle Çevre Mühendisliği Bölümü nden başlayarak tüm ODTÜ Kampüsü nde uygulamaya geçecek bir model yönetim sistemi sunmak Çevre yönetimi uygulamaları için bir farkındalık oluşturmak ve bu uygulamaları hayata geçirerek öğrencilere interaktif bir öğrenim ortamı sunmak Laboratuvarlarda yapılan deneyler özellikle yüksek lisans tezleri bazında değerlendirildiği zaman meydana gelebilecek değişimlere uyum sağlayacak esnek bir sistem oluşturmak Sürdürülebilir bir atık yönetimi sistemini uygulamaya koymak Literatürden derlenen örnek çalışmalar ve yasal gereklilikler ışığında çalışmaya başlayan ekibimiz bir sonraki adımda laboratuvarlardaki mevcut uygulamaları ve LAYS nin çalışır hale gelmesi için gerekli olan alt yapı eksikliklerini tespit etmiştir. İlk adım olarak, laboratuvarlarda atıkların nerelerden kaynaklandığının belirlenmesine önem verilmiş ve iki önemli kaynak tespit edilmiştir. Bunlar satın alındıktan sonra son kullanma tarihi geçen kullanılmamış kimyasallar, deney sonucu ortaya çıkan çözeltiler ve katı maddelerdir. Tüm yönetim sistemi bu iki ana tip atık göz önünde bulundurularak şekillendirilmeye çalışılmıştır. Eksiklikler tespit edilirken aşağıda sayılan aşamalar izlenmiştir: Laboratuvar kimyasal madde envanteri, Deney sonucu oluşan atık envanteri, Envanter araştırmasının atık türü ve hacmine göre sınıflandırılması, Atıklar için uygun koyteyner tipi, sayısı ve depolama noktalarının belirlenmesi, Acil durumlar için alınacak güvenlik tedbirleri,

Bu gereksinimler içerisinde en büyük payın, güvenlik ve ilk yardım ekipmanları ile kimyasalların ve atıkların doğru biçimde depolanabilmesi için gerekli teçhizata ait olduğu görülmüştür. LAYS prosedürlerini, bu sisteme dahil olacak kişilerin uyması gereken kuralların ve uygulanması gereken pratiklerin bir bütünü olarak görmek mümkündür. Bu yönden, tüm prosedürlerin açıkça ifade edilmiş, kayıt altına alınmış ve ulaşılabilir olmaları sistemin sürdürülebilirliği için çok önemlidir. Bu prosedürler LAYS Rehberi adı altında bir dokümanda bir araya getirilmiştir. LAYS Rehberi bu aşamaya kadar yapılan çalışmaların bir özeti ve önemli bir çıktısıdır. Bu doküman yönetim sisteminin amacını, ilkelerini, dayanaklarını (mevzuat), görev yetki ve sorumluluklarını, prosedürlerini ve bilgi yönetimi ve eğitim pratiklerini detaylandırmaktadır. Halihazırda her laboratuvardan sorumlu bir öğretim üyesi mevcuttur ve bu öğretim üyeleri LAYS içerisinde laboratuvar sorumluları olarak görevlerine devam edecektir. Görev yetki ve sorumluluklar belirlenirken, LAYS nin etkin bir şekilde yürütülebilmesi ve sistemin bir bütün olarak izlenebilmesi ve denetlenebilmesi için şu anda bölümümüzde mevcut olmayan iki kadro belirlenmiştir. Bunlar, laboratuvar atık komitesi ve laboratuvar atık yöneticisidir. ODTÜ Çevre Mühendisliği bölüm başkanı, laboratuvar atık yöneticisi ve laboratuvar sorumlularından oluşan laboratuvar atık komitesi, LAYS nin etkin bir şekilde yürütülebilmesi için gerekli görev dağılımını yapmakla ve LAYS ni güncellemek ile görevlidir. Aynı zamanda, eğitim programlarının hazırlanması ve uygulanması, laboratuvarlar içinde geçici atık depolama konteynerlerinin ve acil durum ekipman yerlerinin belirlenmesi de laboratuvar atık komitesinin sorumlulukları arasındadır. Laboratuvar atık yöneticisi ise LAYS nin koordinasyonunu ve uygulamalarını sağlamak ile görevlidir. Bunların yanında, atık transferlerinin prosedüre uygun gerçekleştirilmesi, atık yönetimi ile ilgili gerekli dokümantasyonun yapılması ve atıkların prosedüre uygun depolanmasının kontrolü de laboratuvar atık yöneticisinin görev ve sorumlulukları arasındadır. LAYS nin etkin bir şekilde sürdürülebilmesi için, tüm bölüm personeli ve öğrencilerinin eğitim alması gerekmektedir. Bu eğitimler, ilgili yönetmeliklerin tanıtılmasını, bu yönetmeliklerde sözü edilen atıkların tanınmasını, atık yönetimi kavramının anlaşılmasını, laboratuvar atık prosedürlerinin tanıtılmasını ve atık yönetimi prensiplerinin değerlendirilmesini amaçlamaktadır. Eğitimlerle ilgili genel bilgiler Tablo 1 de verilmiştir. Tablo 1. LAYS projesi çerçevesinde verilecek eğitimler ve katılımcıları Katılımcılar Eğitim paketleri 1 2 3 4 Laboratuvar atık yöneticisi Laboratuvar personeli Laboratuvar yöneticileri Bölüm başkanı Öğrenciler (lisans ve lisans üstü) 1. Çevre bilinci ve genel atık yönetimi ilkeleri, 2. Atık yönetimi güncellenmesi, 3. Öğrenciler için atık yönetimi, 4. Acil durum yönetimi.

3. BULGULAR LAYS uygulaması kapsamında elde edilen veya önerilen hiyerarşi dışında kalan kantitatif bulguları teorik ve deney atıkları adı altında iki ana başlık halinde incelemek uygun olacaktır. Teorik atıklar bölümümüzdeki mevcut kimyasallardan raf ömrü dolmuş kısmının oluşturduğu potansiyel atıklardır. Deney atıkları ise bölümümüzde yapılan deneyler sonucu oluşan ve anket yöntemiyle belirlenen atıklardır. Depo sayımlarına göre bölümümüz bünyesinde toplam 460 çeşit teorik atık olarak sınıfladırılabilecek kimyasal bulunmaktadır (Şekil 2). Kimyasalların nihai bertarafından önce güvenli bir şekilde depolanmaları uygulamanın kolaylığı açısından gereklidir. Bu anlamda hem laboratuarlarda yer alması gereken atık depolama kaplarının sayısının belirlenmesi hem de kimyasalların güvenli şekilde depolanabilmeleri için Amerika Çevre Koruma Ajansı (USEPA) tarafından hazırlanan, birbirleriyle karıştırılmaması gereken kimyasalları belirten çizelgeden faydalanılmıştır (12). Bu çizelge, bazı kimyasal sınıflarının birbirleriyle karıştırılması halinde meydana gelebilecek tehlikeleri ve yan ürünleri göstermektedir. Çizelge kimyasalları aldehit, keton, ester, alkol gibi 41 çeşit reaktif grup altında sınıflandırmış ve bu reaktif grupların karıştırılması sonucunda meydana gelebilecek olayları 9 kategoride (patlama,yangın, ısı oluşumu, toksik gaz oluşumu vb.) toplamıştır. Bu nedenle öncelikle bölüm laboratuarlarında kullanılmakta olan 460 kimyasala ait Malzeme Güvenlik Bilgi Formu (MGBF) bulunmuş, bir MGBF kütüphanesi oluşturulmuştur. Kurulan MGBF kütüphanesinden yararlanılarak, şu ana kadar 280 adet kimyasal USEPA çizelgesinde belirtilen reaktif gruplara göre sınıflandırılmıştır. Kimyasalların Atık Toplama Kaplarına Dağıtımı 24% 9% 1% 1% 7% 10% 8% 4% 11% 10% 8% 7% A B C D E F G H I J K Diğer Şekil 2. Teorik atık sınıfındaki kimyasalların atık toplama kapları bazlı dağılımı Yapılan sınıflandırmaya göre bölüm laboratuvarlarında yer alması gereken minimum atık depolama kap sayısı 8 olarak belirlenmiştir. Ancak şu anda bölümde kullanılmayan ve henüz kimyasal grubu belirlenmemiş olan kimyasallar göz önüne alındığında bu sayı 11 e çıkmaktadır. Şekil 2 de gösterilen A-K grupları, sınıflandırılması yapılmış olan 280 adet kimyasala ait, karıştırılması uygun farklı türdeki kimyasalların konulduğu konteynerlere denk gelmektedir. Ancak şekil, LAYS kapsamında değerlendirilen teorik atıkların muhtemel yoğunluktaki çeşitliliğini ve dolayısıyla uygulamada yaşanabilecek sıkıntıları özetlemektedir.

Tablo 2. Bölümümüz laboratuarlarındaki deney ve araştırma bazlı atık potansiyeli Uygulama Parametre sayısı/yıl Atık çeşidi/yıl Atık hacmi/yıl (L) Araştırma 19 33 614 Çevre Analiz Lab. 43 59 194 Çevre Kimyası Lab. 11 16 21 Enstrumental Analiz Lab. 23 25 29 Temel İşlemler Lab. 10 6 200 LAYS uygulaması kapsamında oluşan deneysel atıkların çeşidi ve miktarı Tablo 2 de verilmektedir. Tabloda yer alan laboratuvar bazlı veriler, o derse ait deneyler ve sonucunda üretilen atıklar dikkate alınarak hesaplanmıştır. Araştırmalar kapsamında ortaya çıkan atık miktarları ise bölümümüzde çalışmalarına devam eden doktora ve yükseklisans öğrencilerine yönelik yapılan anket sonuçlarıyla elde edilmiştir. Tablo 2 incelendiğinde yapılan deney başına üretilen atık miktarları çeşitlilik göstermektedir. Bu durum deneylerde genellikle birden fazla türde atık üretildiğini göstermektedir. Bölümümüzde en fazla atık, araştırma amaçlı yapılan çalışmalar sonucu ortaya çıkmaktadır (614 L). Ancak uygulama bazlı kıyaslama dikkate alındığında Temel İşlemler Laboratuvarı yıllık üretilen atık hacmine en fazla katkıda bulunan uygulama olarak ön plana çıkmaktadır. Tanımsız %20.4 Alkali %0.6 Ağır metal %8.1 Metal %16.9 Hidrokarbon %24.2 Asidik %20,6 Klorlu Organik %5.9 Krom+Civa %3,2 Şekil 3. Bölümümüz laboratuarlarında oluşan atık hacimlerinin atık tiplerine göre dağılımı Beş farklı uygulama sonucunda oluşan senede toplam 1058 L atık hacminin atık tiplerine göre dağılımı Şekil 3 de görülmektedir. Atık tipleri için 8 ana başlık belirlenmiş ve uygulamalar sonucu üretilen atıklar en muhtemel atık tipi altında verilmiştir. LAYS çalışması yaklaşık 6 ayda (2007 Yaz/Güz dönemi) üretilen atık tiplerini ve miktarlarını göstermektedir. Ancak laboratuar atıklarının belirli bir sistematik çerçevesinde toplanması amacıyla oluşturulan LAYS projesi sonucunda % 20 civarında tanımlanamayan atık oluştuğu görülmektedir. Atık tiplerinin belirlenmesi ve laboratuvarda geçici olarak depolanacak konteyner yerlerinin tespitinden sonra atıklar, bölüm dışında yönetmeliklere uygun ve güvenlik tedbirleri göz önünde bulundurularak hazırlanmış kapalı depolama alanında son bertarafa

kadar depolanacaktır. Atıkların geri dönüştürülmesi şu anda bölümümüz şartlarında uygun görünmese de bu ihtimaller sürekli araştırılmaktadır. Atıkların son bertarafı için ise İZAYDAŞ yakma tesisinden yardım alınacaktır. Bulgularda özellikle belirtilmese de KOİ deneylerinin araştırmalarda daha çok hazır kitlerle yapıldığı bunun da çıkan atık hacmini azaltmaya yardımcı olduğu görülmüştür. Bu kitlerin kullanıldıktan sonra üretici firmaya bertaraf için gönderilmesi de depolama alanını azaltacaktır. Aynı şekilde bazı kimyasal deneylerin de küçük hacimlerle çalışılabilecek mikro ölçekte yapılması desteklenmelidir. 4. SONUÇLAR / ÖNERİLER Bu çalışmada, laboratuvar atık bertarafının LAYS projesi adı altında uygulanabilirliği için gerekli hedef, politika ve ihtiyaçlar, yönetmelikler, eğitim ve ekonomik yetkinlik açıklanmıştır. Ancak sistemin sürdürebilirlik ilkesine uyumu günümüz koşullarında ancak bölüm çalışanlarının ve öğrencilerinin aktif katılımı ve desteği ve ekonomik yetkinlikle mümkün olabilir. Ayrıca literatürdeki örnek uygulamalar ve bulgulardan yola çıkılarak sunulan sonuç ve önerilerin, LAYS projesinin dinamik yapısı dikkate alındığında laboratuvar derslerine, döneme, araştırma tiplerine ve yıllara göre farklılıklar gösterebileceği unutulmamalıdır. Bu amaç-sonuç ilişkisi içerisinde çalışmada gelinen nokta veya kazanılan deneyimlerden geleceğe yönelik çıkarımlar şu şekilde özetlenebilir: pilot ölçekte mikro-ölçekli KOİ kiti ve klorlu organik bileşik atıkları toplanmaktadır. bölümümüzde lisans ve yüksek lisans düzeyinde atık yönetim sistemini açıklayıcı kurslar/dersler planlanmıştır. projenin etkinliği araştırmacı ve öğrencilerin ancak kirleten öder prensibini atık oluşturan azaltır şekliyle algılaması sonucu artacaktır. üniversite bünyesindeki diğer bölümlerin atık üretim potansiyeli dikkate alındığında LAYS uygulamasının sadece Çevre Mühendisliği Bölümü nde yapılması yeterli değildir. Çevre Sağlık ve Güvenlik Birimi olarak tanımlanan ve üniversite dahilinde kurulması önerilen birimin çalışması ve denetimi LAYS sisteminin etkinliğini artıracaktır. 5. KAYNAKLAR 1. Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği, 27 Ağustos 1995 tarih ve 22387 sayılı Resmi Gazete, [online], www.cevreorman.gov.tr/mevzuat/katiatik.doc, (Ziyaret tarihi:01.10.2007) 2. Mason, I.G., Brooking, A.K., Oberender, A., Harford, J.M., Horsley, P.G, (2003), Implementation of a zero waste program at a university Resources, Conservation and Recycling, 38(4), 257-269. 3. Kimyasal Hijyen Planı, Kimya-Metalurji Fakültesi, İTÜ, (2003), [online], http://www.kimyamuhendisligi.itu.edu.tr/bolum/kimyasal_hijyen_plani.pdf, (Ziyaret tarihi:18.03.2008) 4. Kimyasal Hijyen Planı, Kimya Mühendisliği Bölümü, İYTE, (2007), [online], http://www.iyte.edu.tr/cheweb/tur/indextr.htm, (Ziyaret tarihi:18.03.2008)

5. Korenaga, T., Tsukube, H., Shinoda, S., Nakamura, I., (1994), Hazardous Waste Control in Research and Education, Lewis Publisher, USA. 6. Danteravanich, S., Kaewborisut, J., Siriwong, C., Peutpaiboon, U., (2000), Laboratory Waste Management at Prince of Songkla University, Thailand, Proceeding in the R 2000 5 th World Congress on Integrated Resources Management, Toronto, Canada. 7. Laboratory Waste Minimization and Pollution Prevention, [online], http://www.p2pays.org/ref%5c01%5ctext%5c00779/ch15.htm, (Ziyaret tarihi: 17.03.2008) 8. Mooney, D., (2004), Effectively minimizing hazardous waste in academia: The Green Chemistry approach, Chemical Health and Safety, 11(3), 24-28. 9. ODTÜ Çevre Mühendisliği Bölümü, [online], http://www.enve.metu.edu.tr 10. Kurtz, L.M., (1999), Cost-control techniques for hazardous waste management, Chemical Health and Safety, 6(1), 3-48. 11. Laboratory Waste Management Guidelines, University of Texas at Tyler, [online], http://www.uttyler.edu/safety/labwastemanual.pdf, (Ziyaret terihi:18.03.2008) 12. EPA Hazardous Waste Compatibility Chart, April 1980, [online], http://www.epa.gov/projectxl/nelabs/0480.pdf, (Ziyaret tarihi: 01.10.2007)