SİNİR SİSTEMİ SİNİR SİSTEMİ Prof. Dr. Rıfat MUTUŞ Sinir Sistemi, endokrin sistemle beraber vücudun haberleşme ve düzenleme sistemi olarak çalışır. Bu sistemin temel amacı,. vücudun bir bütün olarak olarak hareket etmesini sağlama yanında, bedenden veya dış ortamdan gelen uyarılara uygun yanıtları vermek ve vücut iç ortamının dengesini (homeostasis) korumaktır. Topografik bölümlenme Merkezi Sinir Sist. - beyin (encephlon) - omurilik (medulla spinalis) Periferik Sinir Sist. - sinirler, - pleksuslar, - ganglionlar Etkilediği organ gruplarına göre bölümlenme Somatik Sinir Sist. - İstemli çalışan kaslarla ilgili Visseral(Otonom) Sinir Sist. - İstemsiz (düz kas, kalp, dış salgı bezler) SİNİR SİSTEMİNİN YAPISI Sinir sistemi oluşumları (beyin,omurilik, ganglionlar) sinir dokusundan yapılıdır. Sinir dokusu sinir hücreleri (neuron lar) ile bunlara destek sağlayan neuroglia hücrelerinden oluşur. Sinir dokusunun fonksiyonel hücreleri olan neuron lar impuls alma,impuls iletme ve impuls üretme yeteneklerine sahiptir. Değişik şekil ve büyüklükteki nöronların hücre gövdesi (perikaryon) ile dendrit ve akson olarak adlandırılan iki grup çıkıntısı vardır. Nöronlar birden fazla dendrit içerebilir; fakat daima bir akson ludur. Dendrit ler, impulsları hücre gövdesine ilettikleri halde; akson,hücrenin gövdesinden aldığı impulsu periferdeki diğer hücrelere (sinir, kas, bez) iletir. Nöronlar, pseudounipolar, bipolar, multipolar olurlar. (uzantı sayısı) Sinir dokusu kütlesinin % 10 u nöronlar tarafından oluşturulur. 1
Sinir impulsunun bir nörondan diğer bir nörona geçişini sağlayan özelleşmiş bağlantı yerlerine sinaps (sinapsis) denir. Sinaptik geçişin sağlanması için akson ucundan salgılanan kimyasal maddeler (asetilkolin, noradrenalin) nörotransmitter olarak adlandırılır. Nöronlar fonksiyonel rollerine göre: - motor (somatomotor,visseromotor, efferent) - duysal (sensoriyal, afferent) - ara nöronlar (internunsial, assosiasyon, konnektör) Sinir dokusundaki diğer hücre grubu, nöronlardan 10 kat fazla olan, sinir zamkı anlamına gelen neuroglia lardır. MSS substantia grisea.. sinir hücresi gövdelerinden (perikaryon) substantia alba..miyelinli aksonlardan yapılıdır. Astrosit, oligodendrosit, mikroglia, nörolemnosit (Schwann hücreleri) ve ependimal hücreler olmak üzere 5 tipi vardır. Oligodendrositler merkezi sinir sistemindeki aksonların, Schwann hücreleri ise periferik sinir sistemindeki aksonların miyelinini oluşturur. Sustantia grisea da bulunan fonksiyonel sinir hücresi gövdelerinden oluşan kümelere nuclei (nucleus) denir. Periferik sinir sisteminin bazı yerlerinde bulunan perikaryon toplulukları ise ganglia (ganglion) olarak adlandırılır. Substantia alba içinde de fasciculus ve tractus olarak adlandırılan fonksiyonel akson demetleri (sinir lifi demetleri) bulunur. 2
Nöronlar ve sinir liflerinin fonksiyonel tipleri 1- Genel somatik afferent (GSA) Deri, iskelet kasları, eklemler ve bağ dokusundan genel duyu alırlar. 2- Genel visseral afferent (GVA) İç organlardan genel duyu alırlar. 3- Spesial (özel) somatik afferent (SSA).. Görme, işitme ve denge duyusunu 4- Spesial (özel) visseral afferent (SVA).. Koku ve tat duyusu 5- Genel somatik efferent (GSE).. MSS de yer alan GSE nöronların aksonları periferdeki miyotomlardan orijin almış iskelet kaslarını innerve 6- Genel visseral efferent (GVE).. MSS nin ilgili bölümlerindeki otonom nöronların (GVE) aksonları kalp kası, düz kaslar ve dış salgılı bezlerin innervasyonu ile ilgili olarak periferdeki otonom ganglionlara ulaşır. 7- Spesial (özel) visseral efferent (SVE).. Yutak arkuslarından orijin alan yutak ve gırtlak kasları ile mimik kasları innerve ederler. MERKEZİ SİNİR SİSTEMİ OMURİLİK (MEDULLA SPİNALİS) I- Encephalon (Beyin) II- Medulla spinalis (Omurilik) Omurilik, merkezi sinir sisteminin en alt bölümü olup, canalis vertebralis içinde yer alır. İntrauterin yaşamın 2-3. ayında vertebral kanalı tümüyle doldurmasına karşın yetişkinde alt ucu L1-2 arasındaki disk düzeyinde sonlanır. 40-50 cm uzunluğunda, 1-2 cm kalınlığında, önden arkaya hafif basık bir silindir görünümündedir. boyun şişkinliği..intumescentia cervicalis üst ekstremitelerin bel şişkinliği intumescentia lumbalis. alt ekstremitelerin innervasyonu ile ilgili sinirler orijin alır. 3
Omuriliğin ön yüzünde fissura mediana anterior, arka yüzünde sulcus medianus posterior yer alır. Ön yandan motor (somatomotor + visseromotor) radix anterior çıkar, arka yanda duysal radix posterior girer. Arka kök üzerinde ganglion spinale bulunur. Transversal olarak segmental bir yapıda olan omurilik 31 segmentlidir. Her segmentten bir çift sinir çıkar. Pars cervicales (boyun) 8 çift Pars thoracica (göğüs).12 çift Pars lumbalis (bel) 5 çift Pars sacralis (sakral) 5 çift Pars coccygea (koksigeal).1çift OMURİLİĞİN İÇ YAPISI Sinir dokusundan yapılıdır. Enine kesitte, iç bölümde H şeklinde gri cevher (substantia grisea), etrafında beyaz cevher (substantia alba) bulunur. Ortada canalis centralis yer alır. Substantia grisea: Tüm segmentlerde cornu anterius (ön boynuz), cornu posterius (arka boynuz), T1-L2 ve S2-4 segmentlerde cornu laterale (dışyan boynuz) bulunur. Ön çıkıntılar somatomotor nöronlardan (alt motor nöron), arka çıkıntılar duysal nöronlardan, dışyan çıkıntılar ise visseromotor (sempatik ve Parasempatik - GVE) nöronlardan oluşur. 4
Substantia alba: Longitudinal şekilde konumlanmış miyelinli aksonlar (sinir lifleri) ve nöroglialardan yapılmıştır. Sinir lifleri (inen ve çıkan yollar) merkezi sinir sistemi ile periferik yapıları bütünleştirir. Funiculus posterior. Duysal. fasciculus gracilis, fasciculus cuneatus Funiculus lateralis. Duysal ve motor liflerden oluşan inen ve çıkan yollar: tr.spinocerebellaris anterior tr.spinocerebellaris posterior tr.spinothalamicus lateralis tr.corticospinalis lateralis tr.rubrospinalis Funiculus anterior Duysal ve motor liflerden tr.corticospinalis anterior tr.tectospinalis tr.vestibuluspinalis tr.olivospinalis tr.spinothalamicus anterior. OMURİLİĞİN TEMEL İŞLEVLERİ 1- Refleks aktiviteler(basit,hızlı, otomatik) 2- Motor impulsların iletilmesi 3- Duysal impulsların iletilmesi Patellar refleks. Refleks yayı: reseptör afferent nöron, ara nöron, motor nöron ve motor sinir lifi, kaslar 5
OMURİLİKTEKİ TEMEL YOLLAR. Fasciculus gracilis (Goll demeti), fasciculus cuneatus (Burdach demeti) Aynı taraf gang. spinale lerdeki nöronların merkezi uzantılarından orijin alır. Epikritik duyu (pozisyon, kinestezi, diskriminatif dokunma) taşırlar. F. gracilis:funiculus posterior. Sakral, lumbal, alt torakal I.nöron. aynı taraf M.Oblangata nuc. gracilis II.nöron, çapraz Talamus III. Nöron F. Cuneatus: Fun. Posterior. Üst torakal, servikal, gang. spinale I. Nöron. M oblangata nuc. cuneatus II.nöron, çapraz Talamus III. Nöron Lobus parietalis.. Primer duyu korteksi (S-1). Spinotalamik Yollar (tr.spinothalamicus lateralis ve anterior) protopatik duyu (ağrı, ısı, kaba-hafif dokunma) ile ilgilidir. tr.spinothalamicus ant. dokunma duyusu ile ilgilidir, fun. anterior da seyreder. tr.spinothalamicus lat. ağrı ve ısı duyuları ile ilgilidir, fun. lateralis te seyreder. Gang. spinale I. nöron, cornu posterius II. nöron ile sinaps, çapraz, talamus III. nöron, aksonları gyrus postcentralis korteksine Spinotalamik yolların hasarları vücudun karşı tarafında ağrı, ısı,dokunma duyusu kaybı yaratır. 6
.Spinoserebellar yollar (tr.spinocerebellaris anterior ve posterior) Derin,bilinçsiz kas-eklem duyusu ile ilgilidir, funiculus lateraliste yer alır. Gang. spinale I. nöronlar bulunur. Subs. grisea II. nöron (nuc. dorsalis Clarke çekirdeğinde) sinaps yapar. -aynı taraf, fun. lat., tr. spincereb. post. - çapraz fun. lat., tr. spincereb. ant. Pedinculus cerebellaris inferior ve superior yolu ile cerebelluma ulaşır. Cerebellum ile somatik muskuler aktivitenin koordinasyonu, muskuler tonus regülasyonu ve dengesinin sağlanmasında rol alır. Kortikospinal yollar - Piramidal yollar (tr.corticospinalis lateralis ve anterior) Piramidal yollar çoğunluğu primer motor alanda yer alan üst motor nöronlardan orijin alırlar. Her iki kortikospinal yol da vücudun karşı tarafındaki kasları kontrol eder. Capsula interna,pedunculus cerebri, pons, medulla oblangata, medulla spinalis e ulaşır. Med. oblongata da fiss. med. ant. iki yanında pyramis i oluştururlar. %90 ı çaprazlaşır. Kortikospinal yol lezyonları vücudun karşı tarafında spastik paralizi (felç, hemipleji) yapar. 7
.Ekstrapiramidal yollar. Kortikospinal yollar gibi medulla spinalis in cornu anterius ve pars intermedia nöronlarında sonlanan birçok yol (tr.rubrospinalis, tr.vestibulospinalis, tr. tectospinalis, tr.retikulospinalis) topluca bu adla anılır. 8
BEYİN Beyin (Encepalon) - Cerebrum (beyin yarımküreleri telencephalon) - Diencephalon (ara beyin) - Truncus cerebri (beyin sapı) - Cerebellum (beyincik) Embriyolojik olarak: - prosencephalon (cerebrum ve diencephalon) - mesencephalon - rhombencephalon (pons, medulla oblangata, cerebellum) keseciklerinden oluşur. Substantia grisea, cerebrum ve cerebellum un dış bölümünde cortex cerebri ve cortex cerebelli, iç bölümlerinde nuclei basales ve nuclei cerebelli, diencephalon ve truncus cerebri de değişik çekirdek oluşumları (thalamus, nuc. ruber vb.) olarak organize olmuştur. Substantia alba, miyelinli aksonlardan yapılıdır ve çoğunluğu duysalmotor-bağlayıcı yollar şeklinde (corona radiata, capsula interna, lemniscus medialis, corpus callosum, tr. corticospinalis vb.) organizedir. 1400-1500 gr, 100 milyar nöron. Vücut ağırlığının %2 si kadar kitlesi vardır, kalp atım hacminin % 15-20 sini alır. CEREBRUM (telencephalon), beyin yarımküreleri Beyin kitlesinin % 80 ini oluşturur. Prosencephalon dan gelişir. Uzunlamasına seyirli derin bir yarıkla (fissura longitudinalis cerebri) inkomplet olarak birbirinden ayrılan iki beyin yarım küresinden (hemispherium cerebri) ibarettir. Bu yarıkta falx cerebri bulunur. Hemisferler, esas olarak corpus callosum olmak üzere komissural demetlerle birbirlerine bağlanırlar. Birer adet ventriculus lateralis bulunur. Hemisferlerin dış yüzleri birçok olukla (sulci cerebri) birbirinden ayrılmış çok sayıda kabarıklıklar (gyri cerebri) içerir. 9
Beyin yarımkürelerinin facies superolateralis, facies medialis, facies inferior olmak üzere 3 yüzeyi vardır. Oluklarla 4 loba ayrılır.. Sulcus centralis (Rolando yarığı): Frontal ve parietal loblar arasındadır motor ve duysal alanları da birbirinden ayırır. SEREBRAL LOBLAR CEREBRUM LOBLARI a. Lobus frontalis: Gyrus precentralis korteksi, temel motor alan (Brodman ın 4. alanı) olup vücudun karşı tarafının iskelet kaslarının innervasyonondan sorumludur. Motor konuşma merkezi (ön konuşma merkezi, Broca merkezi) buradadır. Temel motor alanın hasarında karşı beden yarısı kasları ile ilgili güçsüzlük, hemiparezi, hemipleji, motor konuşma merkezi hasarında Broca afazisi ortaya çıkar.. Sulcus lateralis (Sylvius yarığı): Frontal ve temporal loblar arasındadır.. Sulcus parieto-occipitalis: Facies medialiste, frontal ve occipital loblar arasındadır b. Lobus parietalis: Fossa cranii media da sulcus centralisin arkasında. gyrus postcentralis korteksi temel duyu merkezidir. (Brodmann ın 3,1, 2 alanları) vücudun karşı tarafının genel duyusunun algılandığı yer. Lobulus parietalis superior ve inferior korteksleri diğer lobların korteksleri ile bağlantılı, bir assosiasyon merkezi olarak işlev görür. Lezyonlarında astereognozi ve neglekt sendromu ortaya çıkar. Döminant hemisferdeki gyrus supramarginalis ve gyrus angularis korteksleri konuşma merkezleri (Wernicke merkezi) içinde değerlendirilir. c. Lobus temporalis: Fossa cranii media. gyrus temporalis superior korteksinde temel işitme merkezi (Brodmann ın 41.,42. alan) yer alır. Visceral aktivite, emosyonlar, davranış, hafıza fonksiyonları ile ilgili olup limbik sistemle sıkı bağlantılara sahiptir. d. Lobus occipitalis: Fossa cranii posteriorda. Korteksinde görme merkezleri (Brodmann ın 17.,18.,19. alan) bulunur. 10
CEREBRUM UN BEYAZ DOKUSU Hemisferin iç bölümü substantia alba ve bazal çekirdeklerden oluşur. Substantia alba dendritler, miyelinli aksonlar ve nöroglialardan yapılıdır. Sinir lifleri kommissural, assosiasyon ve projeksiyonlu lifler şeklinde görülür.. Assosiasyon lifleri: Aynı hemisferde farklı bölgeleri bağlar.. Kommissural lifler: İki hemisferdeki aynı bölgeleri karşılıklı olarak bağlar. corpus callosum, comissura anterior ve posterior.. Projeksiyonlu lifler: Corteks cerebri ile distalde bulunan sinir sistemi bölümlerini (beyin sapı ve omurilik) birbirine bağlayan inen çıkan yollar 11
DIENCEPHALON (ARA BEYİN) BAZAL ÇEKİRDEKLER (nuclei basales) Her bir hemisferin beyaz dokusu içinde yer alan ve topluca corpus striatum denilen nuc. caudatus, ve nuc. lentiformis (putamen ve globus pallidus) e bazal çekirdekler denir. Stereotipik ve tekrarlanlan hareketlerin programlanmasını yapar. Lezyonlarında istemsiz (involunter) hareketler (tremor, kore, ballismus), kaslarda sertlik ve paralizi olmaksızın hareket olanaksızlığı görülür. Serebral hemisfer ile beyin sapı arasında yer alan önbeyin bölümü olup, sağ-sol yarımı arasında ventriculus tertius (III. ventrikül) bulunur.. Thalamus: Duysal impulsları aktarır.. Hypothalamus: Temel görevi vücut iç ortamının dengesinin sağlanması homeostasis dır.. Subthalamus: Aynı addaki çekirdeği bazal çekirdekler içinde sayılır.. Metathalamus: Thalamus un arka dış tarafındaki corpus geniculatum laterale (görme ile ilgili) ve corpus geniculatum mediale (işitme ile ilgili) ayrı bir bölüm olarak değerlendirilmektedir..epithalamus: İçerdiği önemli bir yapı olan gl. pinealis ortam ışığına yanıt olarak melatonin salgılar (karanlık uyarıcıdır). Glandula pinealis in kalsifikasyonu radyografilerde landmark görevi yapar. Ara beyin (diencephalon) TRUNCUS CEREBRİ (BEYİN SAPI) Diencephalon ve medulla spinalis arasındadır. İlk iki kranial sinir hariç 10 gerçek kranial sinire ait çekirdekler ile tüm inen-çıkan yollar beyin sapında yer alır. A. vertebralis ve a. basilaris dalları ile beslenir. a- mesencephalon b- pons c- medulla oblongata. Mesencephalon (orta beyin): İçinden III. ve IV. ventrikülleri birbirine bağlayan aqueductus cerebri (Sylvius kanalı) geçer. Görme, işitme merkezleri vardır. N. oculomotorius (CN III) ön yüzden N. trochlearis (CN IV) arka yüzden beyin sapını terk ederler. Tegmentum bölümünde n. oculomotorius ve n. trochlearis e ait çekirdekler ve substantia nigra ve nuc. ruber bulunur. Nuc. ruber den ekstrapiramidal bir yol olan tr. rubrospinalis başlar. Substantia nigra bazal çekirdekler kapsamında olup, nöronal dejenerasyo - nunda Parkinson hastalığı ortaya çıkar. 12
. Pons (köprü): Beyin sapının orta bölümü olup beyinciğin önünde, mesencephalon ile medulla oblangata arasında yer alır. Pons un tegmentum unda n. trigeminus (CN V), n. abducens (CN VI), n. facialis (CN VII), n. vestibulocochlearis (CN VIII) ait çekirdekler bulunur.. Medulla oblangata(omurilik soğanı, bulbus): Beyin sapının en caudal kısmı olup foramen magnum düzeyinde medulla spinalis ile uzanır. Ön yüz iki yanındaki pyramis isimli şişkinlikler, serebral korteksten başlayıp omuriliğe giden motor yol (tr.pyramidalis, tr.corticospinalis) lifleridir. CN IX, CN X, CN XI, CN XII beyin sapından ayrılan cranial sinirlerdir. TRUNCUS CEREBRI CEREBELLUM (BEYİNCİK) Cerebellum, beynin fossa cranii posterior da ve tenterium cerebelli nin altında yer alan bölümüdür. Musculer kordinasyonda (sinerji) rol oynar. Hasarlarında hareketler sarsıntılı, kordinasyonsuz gerçekleşir (ataksi), fakat paralizi oluşmaz. Cerebellum üç çift ayakçıkla beyin sapına bağlanır. 13
CEREBELLUM Embriyolojik olarak duysal ünitelerden gelişmiştir. Cerebellum doğrudan hareketin başlatılmasını sağlamaz; muskuler koordinasyonda rol oynar. Lezyonlarında hareketler sarsıntılı ve koordinasyonsuz gerçekleşir (ataksi), paralizi oluşmaz. BEYİN VENTRİKÜLLERİ ve BEYİN OMURİLİK SIVISI Embriyolojik olarak tubus neuralis in lümeninden orijin alan, içleri beyin omurilik sıvısı ile dolu olan dört boşluktur. İç yüzleri ependim hücreleri ile kaplıdır. Birbirleri ve subaraknoid aralıkla bağlantılıdırlar.. Ventrikülüs lateralisler: Her bir cerebral hemisfer içindedir.foramen interventrikülare (Monro deliğ) ile v.tertius a bağlanır.. Ventriculus tertius (ventriculus III): Diencephalon da yer alır. Önde sağ, sol foramen interventriculare lerle ventriculus I ve II ye, arka ortada aqueductus cerebri (Sylvius kanalı) ile v. quartus a bağlanır.. Ventriculus quartus (ventriculus IV):Rhombencephalon bölümüdür. Aşağıda omurilik içinde canalis centralis ile devam eder. Tavanın kaudal bölümündeki üç adet (apertura mediana-magendie deliği, 2 adet apertura laterales-luschka delikleri) aracılığı ile de subaraknoid aralığa bağlanır. BEYİN 0MURİLİK SIVISI (B.O.S) Beyin-omurilik sıvısı, ventriküler sistem ile subaraknoid aralıkta dolaşan, berrak, renksiz bir sıvı olup beynin korunması yanında, sinir doku için madde değişim ortamı olarak da işlev görür. 30 ml ventriküler sistemde, 100 ml subaraknoid aralıkta toplam 130 ml B.O.S un % 60 ı dört beyin ventrikülünde bulunan plex. choroideus larda üretilir. % 40 lık bölümü ise ventrikül ependimi, serebral pial yüzeyler ve subaraknoid aralıktan salınır. B.O.S incelemeleri için sıklıkla lumbal 3-4 veya lumbal 4-5 omurlar arasından lumbal ponksiyon ile subaraknoid aralıktan sıvı alınır. 14
BEYİN ÖRTÜLERİ (MENİNGES) Beyin ve omurilik dıştan içe doğru dura mater, arachnoidea mater ve pia mater olmak üzere üç örtü ile sarılmıştır.. Dura mater: İki katmanlıdır. İç katman spinal dura mater, dış katman ise kafatası kemiklerinin endosteum tabakası ile uzanan fibröz bir yapıdır. Dura mater ile arachnoidea mater arasında potansiyel bir boşluk olan spatium subdurale (subdural aralık) yer alır. B.O.S yoktur.. Arachnoidea mater: İnce bağ dokusu olup, sulcuslara girmeden beyni sarar. Pia mater ile arasında subarachnoidal aralık yer alır. B.O.S bulunur.. Pia mater: Örtülerin en içte ve en ince olanıdır. Sulcusların içine girer. Pia mater, belli yerlerde beyin ventriküllerine de girerek plexus choroideus ları oluşturur. Plexus choroieus lar B.O.S nı salgılar. PERİFERİK SİNİR SİSTEMİ (Systema Nervosum Periphericum) 15
Sinir sistemi: MSS ve Periferik sinir sistemi. Periferik sinir sistemi sinirleri, merkez sinir sistemi ile periferde bulunan vücut bölümleri ve organlar arasındaki bağlantıyı sağlarlar.. Somatik sistem: Dış ortamdan gelen uyarılar ile istemli çalışan yapıları (çizgili kas) idare eden sistemdir.. Visseral-otonom sistem: Vücudun iç ortamından gelen uyarılar ile istemsiz çalışan yapıları idare eden sistemdir. Periferik sinir, duysal, motor, karma olabilir. Periferden aldığı izlenimleri (ağrı, ısı, ses, ışık) MSS ne taşıyan duyurucu sinirler duysal sinirler (n.sensorialis), MSS den aldığı emirleri periferdeki effektör yapılara (kas, bez) taşıyan, çalıştırıcı sistemlere de motor sinirler (n. motorius, somatomotor veya visceromotor) denir. Somatik Sistem Dış ortamda oluşan çeşitli değişiklikleri (ısı, ışık, ses, basınç vb.), MSS ne, bu değişikliklere karşı MSS nin hazırladığı emirleri, ilgili yapılara (kaslar) taşıyan sinirler, bunlarla ilgili ganglionlar ve reseptörler somatik sistem içinde yer alırlar. 12 çift kranial sinir, 31 çift spinal sinir, ganglionlar, sinir ağları (pleksus) KRANİAL SİNİRLER (Nervi Craniales) Beynin değişik bölümlerine bağlanan 12 çift sinir, nervi craniales olarak adlandırılır. Morfolojik ve işlevsel özelliklerine göre isimlendirilir, beyine bağlanış sırasına göre numaralandırılır. Kafatasını terketmeyen sinir, CN VIII dir. 12 çift kranial sinirin, tipik kranial sinir niteliğinde olmayan ilk ikisi ön beyine bağlı olup, diğerleri (III-XII) ise beyin sapına bağlanır ve bunların motor ve duysal çekirdekleri de beyin sapındadır. Motor (efferent) lif taşıyan kranial sinirlerin orijini beyin sapındaki motor çekirdekler (nuclei originis) lerdeki nöronlardır. Bu çekirdekler, serebral korteks ve duyu organlarında gelen bilgilere bağlı olarak uyarılır.nuclei originis lerdeki nöronların aksonları motor karakterli kranial sinirleri oluştururlar. Motor (effernet) liflerin üç işlevi vardır. 1- İskelet kaslarını innerve ederler. (GSE) 2- Otonomik ganglionlardaki nöronlarla sinaps yaparlar.(gve). Ganglionlardaki nöronların aksonları da bu bilgileri kalp, düz kaslar ve bezlere ulaştırır. 3- Yutak kavsi mezenşiminden orijin alan yutak, gırtlak ve mimik kaslara (SVE) giderler. Duysal (afferent) lif taşıyan kranial sinirlerin orijini, beyin sapı dışındaki duysal ganglionlarda (gang. trigeminale, gang. superius vb.) yer alan nöronlardır. Bu ganglionlardaki nöronların periferik uzantıları, kranial sinirler yolu ile çevreye, merkezi uzantıları ise ilgili kranial sinirlerin kökleri içinde, beyin sapındaki duysal çekirdeklere (nuclei terminationis) ulaşır. 16
KRANİAL SİNİRLER I- N.olfactorius (koku siniri) : Koku uyarılarını taşıyan, tümüyle duysal bir kranial sinirdir. II- N.opticus (görme siniri): Görme uyarılarını taşıyan, tümüyle duysal bir kranial sinirdir. III. N.oculomotorius (göz hareketleri siniri): Motor bir sinirdir. M. obliquus superior, m. rectus lareralis dışındaki ekstraokuler göz kasları ile m.sphincter pupillae ve m. ciliaris i innerve eder. IV- N.trochlearis: Motor bir sinirdir. M.obliquus superior u innerve eder. V- N.trigeminus (üçüz sinir): En büyük kranial sinir. a- N.ophthalmicus: Duysal liflerden. b- N.maxillaris: Duysal liflerden. c- N.mandibularis: Duysal ve motor liflerden. Çiğneme kasları. VI- N.abducens: Motor bir sinirdir. M. Rectus lateralis. VII- N.facialis (yüz siniri): Duysal ve motor bir sinir. N. facialis, n.lingualis.chorda tympani aracılığı ile dilin 2/3 ön bölümü tat duyusu VIII- N.vestibulocochlearis (denge ve işitme s.): Duysal. Kafatası içinde. IX- N.glossopharyngeus (dil-yutak s.): Duysal ve motor lifler. En küçük. X- N.vagus (serseri s.):kranial sinirlerin en uzunu ve en geniş dağılıma sahip olanıdır. N.vagus, otonom sistemin en kuvvetli parasempatik siniri ve sempatik sistemin de en önemli antagonist siniridir. XI- N.accessorius (eklenti s.): Motor s. M.scm ve m. trapezius u innerve XII- N.hypoglossus (dilaltı s.): Motor. M.platoglossus hariç ekstrintik ve intrinsik tüm dil kaslarını innerve 17
CN VIII N. vestibulocochlearis (denge ve işitme siniri) SSA liflerden oluşmuş duysal bir sinirdir. Kafatasından dışarı çıkmaz. İşitme (n. cochlearis), denge (n. vestibularis) sinirlerinden oluşur. Bu sinirler, birer periferik ganglion (ganglion vestibulare Scarpa gang. et cochleare) ile birer grup merkezi çekirdek (nuclei vestibulares et cochleares) e sahiptir. Gang. vestibulare.. hasarlarında, denge bozukluğu, vertigo ve nistagmus görülür. Gang. cochleare (gang. Spirale).. Hasarlarında sağırlık, irritatif lezyonlarında tinnitus görülür. CN X N. vagus (serseri sinir) En uzun kranial sinir, en geniş dağılıma sahip sinir ve karma sinir. Otonom sistemin en kuvvetli parasempatik siniri olup, sempatik sistemin de en önemli antagonist siniridir. Yumuşak damak kasları (m. tensor veli palatini hariç (n. mandibularis)) Yutak kasları (m. stylopharyngeus hariç), Gırtlak kasları. 18
SPİNAL SİNİRLER (Nervi Spinales) Omuriliğin ön boynuzundaki nöronların aksonları ile spinal gangliondaki nöronların periferik uzantıları, foramen intervertebrale hizasında birleşerek spinal sinir i (n.spinalis) oluştururlar. Vertebral kanal içinde, ön boynuz hücrelerinden kaynak alan aksonların oluşturduğu, omurilik ile for.intervertebrale arasında uzanan bölüme ön kök-motor kök (radix anterior), spinal ganglion nöronlarının merkezi uzantılarının oluşturduğu for. intervertebrale ile omuriliğin arka boynuzu arasında uzanan bölüme arka kök duysal kök (radix posterior) denir.motor ve duysal (+sempatik) liflerden oluşan spinal sinir, karma (n.mixus) bir sinirdir. Her bir omurilik segmentinden birer çift olmak üzere, tüm omurilikten toplam 31 çift spinal sinir çıkar. Boyun Göğüs Bel Sakral Koksigeal 8 çift n. cervicales 12 çift n. thoracici 5 çift n. lumbales 5 çift n. sakrales 1 çift n. coccygeus Spinal sinir, ramus anterior ve ramus posterior olarak iki dala ayrılır. R. posterior a ait lifler, sırt derisi ve sırt kaslarının innervasyonunu sağlar. R. anterior a ait lifler, gövdenin ön ve yan bölümleri ile ekstremitelerin innervasyonunu sağlar. Bunlardan, göğüs spinal sinirlerinin ön dalları hariç, boyun, bel ve sakral lifler pleksusları oluşturur. Spinal sinirler ile sempatik zincir ganglionları arasındaki bağlantı rami communicantes ile sağlanır.. Ramus communicans albus, preganglioner sempatik liflerden yapılı olup spinal sinirin merkezi bölümüne bağlanır.. Ramus communicansgriseus, postganglioner sempatik lif demeti olup spinal sinirin periferik bölümüne bağlanır. Periferik sinir (kranial,spinal) Epineurium Perineurium. s. lifi demet (fasciculus) Endoneurium s. lifleri 19
SPİNAL SİNİRLERİN YAPMIŞ OLDUĞU PLEXUSLAR 1- Plexus cervicales: Boyun pleksusu, ilk dört boyun spinal sinirinin ön dallarının birleşmesi ile oluşur.. Deri dalları: Boyun ön ve yan bölgeleri. N. occipitalis minor, n. auricularis magnus, n. transversus colli, nn.supraclaviculares. Kas dalları: İnfrahyoid (strap) kaslar ansa cervicales ile diafragma n.phrenicus (C3,4,5) tarafından innerve edilir. Plexus cervicales Boyun pleksusu. Deri dalları.. Boyun ön ve yan bölgelerindeki deri ile ense derisinin dışyan bölümünün duyusunu sağlar. m. scm arka kenarı orta hizasında (punctum nervosum) yüzeyleşir. - n. occipitalis minor (C2) - n. auricularis magnus (C2-3) - n. transversus colli (C2-3) - n. supraclaviculares (C3-4). Kas dalları.. Prevertebral ve infrahiyoid (strap) kaslar ile diyafragma. İnfrahiyoid kaslar..ansa cervicalis Diyafragma. N. phrenicus (C3-5). Boyun pleksusundan ayrılan bazı dallar, n. vagus, n. hypoglossus ve n. accessorius ile bağlantı kurar. ( pleksus oluşumuna katılmayan servikal spinal sinirlerin arka dalları. n. Suboccipitalis (C1), n. occipitalis major (C2, Arnold s.), n. occipitalis tertius 2. Plexus Brachialis (kol pleksusu) Kol pleks., omuz kemeri ile serbest üst taraf yapılarının innervasyonunu sağlayan bir sinir ağı olup son dört (C5-8) boyun spinal sinirleri ile ilk göğüs (T1)spinal sinirinin ön dalları tarafından oluşturulur. 20
Truncus superior (C3-5), truncus medius (C7), truncus inferior(c8-t1) Fasciculus lateralis, fasciculus medialis, fasciculus posterior n.dorsalis scapulae, n.thoracicus longus (Bell s.), n. subclavius, n. suprascapularis trunkus ve köklerden çıkar. Plex. Brachialis nn. pectorales, n. musculucutaneus, n. medianus, n. cut. brachii medialis, n. ulnaris, n. axillaris, n. thoracodorsalis, n. subscapularis ve n. radialis fasikuluslardan çıkar. N. dorsalis scapulae (C5)..Mm. Rhomboidei N. thoracicus longus (C5-6-7) M. serratus anterior. Scapula alata N. thoracodorsalis (C6-8).. Fas. post. m. latissimus dorsi Nn. pectorales (C5-T1).M. pectorales major ve minor N. Musculocutaneus (C5-6-7). kas dalları m. coracobrachialis, m. brachialis, m. biceps brachi deri dalları.. (n. cut. antebrachii lateralis).. önkol dış yan derisine.. Pleksus brachialis N. Ulnaris (C7-T1) Fasiculus mediali in en büyük dalı flex. carpi ulnaris ve m. flex. digitorum profundus un ulnar yarısı r. dorsalis nervi ulnaris dalı.. el sırtı derisinin yarısı r. profundus (avuç içi) interosseoz, III ve IV lumbrikaller, hipotenar kas Pençe el. N. Medianus (C5-T1).. m. flex. carpi ulnaris ve m. flex. digit. profundus un ulnar yarımı hariç ön kol yüzeyel ve derin ön grup kaslarını, elde tenar kasları, I. ve II. lumbrikalleri,.. avuç içinin 3, 5 parmak palmar derisi ile 3., 5. parmağın distal falanks derisini. maymun eli deformitesi N. Axillaris (n. circumflexus, C5-6) M. teres minor, ve m. deltoideus N. Radialis (C5-T1) Plex. brachialis in en kalın dalı kol ve ön kol ekstensor kasları ve derisini düşük el 21
Torakal spinal sinirler (nervi thoracici) T1 ve T12 dışındakiler pleksus oluşumuna katılmaz. T12 nin ön dalı n. subcostalis olarak adlandırılır. 7. ve 11. interkostal sinirler, hem göğüs hem de karın duvarında dağıldıkları için torakoabdominal sinirler olarak bilinir. 3. Plexus lumbalis (bel pleksusu) Lumbal pleksus, ilk dört lumbal spinal sinir(l1-2-3-4) in ön dalları ile oluşturulur. Plex. Lumbalis N. İliohypogastricus n. iliopubicus (T12-L1).. Gluteal bölge üst-dışyan ve m. rectus. abdominis in alt bölümü üzerindeki derinin N. İlioinguinalis (L1)..Uyluk üst-dış bölümü, penis kökü, scrotum (mons pubis ve labium majus) derisi. N.genito femoralis (L1-2).. m. cremaster e somatomotor,...scrotum ve uyluk ön-üst bölge derisi, labium majus ve komşu uyluk derisi duysal. N. cutaneus femoris lateralis (L2-3) Uyluk dış yan bölüm N. obturatorius (L2-3-4) Uyluk adduktor kasları, uyluk iç yan bölüm derisi N. femoralis (L2,3,4) Pleksus lumbalis in en kalın dalı..m. iliopsoas, diz ekstensor kasları, uyluk, diz, bacak derisi Truncus lumbosakralis (L4-5) plex. sacralis. 4.Plexus sacralis (sakral pleksus) Sakral pleksus, truncus lumbosakralis L4-5 ile S1-4 spinal sinirlerin ön dallarının birleşmesi ile oluşmuştur.. n.cutaneus femoris posterior. n. glutei. n.ischiadicus. n.tibialis. n.peroneus communis Hamstring kaslar ile bacak ve ayak kasları motor, bacağın dış yan ve arka, ayağın tüm bölümleri duysal.. 22
N. ischadicus (siyatik sinir) En kalın ve en uzun sinir olup, plex. sacralis oluşumuna katılan tüm sinirlerden (L4-5 S1-2-3) lifler alır. Uyluk 1/3 arka, altta n. tibialis n. peroneus communis n. ischiadicus, hamstring kaslar ile bacak ve ayağın tüm kaslarının motor, bacağın dış yan ve arka, ayağın tüm bölümlerindeki derinin duysal innervasyonunu sağlar. n. peroneus communis n. peroneus superficialis m. peroneus longus ve brevis n. peroneus profundus bacak ön bölüm kasları.. N. Pudentus ( S2-4 ) S2-4 ün ön dallarınca oluşturulur. Nn. Rectales-anales inferiores m.sphincter ani externus.. Nn. Perineales Nn. scrotales-labies posteriores Rr. Musculares (perine kasları) N. dorsalis penis- clitoris 5. Plexus pudentalis Pudental pleksus, S2-3 ün ön dallarından gelen bir kısım lif ile S4 ün tüm lifleri tarafından oluşturulur. n.pudentus... nn.rectales inferiores, nn.perineales, n.dorsalis penis (clitoridis) Preganglionik parasempatik liflere (nn. splanchnicipelvini nn. erigentes) sahiptir. N. coccygeus- Plex. coccygeus S4-5 Terminal dalı n. anococcygeus olup, coccyx ve anus arası derisi duyusu 23
OTONOM SİNİR SİSTEMİ Otonom sinir sistemi iç organları ve bunların örtülerini innerve eden bir sistem olup, somatik sinir sistemi gibi afferent ve efferent komponentleri ile merkezi kontrol üniteleri vardır. Etki alanı iç organlar olduğu için visseral sistem, isteğimiz dışında, bağımsız çalıştığı için de otonom sistem denir. Visseral sistem sayesinde beslenme, solunum,boşaltım,kan dolaşımı, üreme ve adaptasyonel işlevler değişen çevre koşullarına rağmen düzenli bir şekilde gerçekleşirken, vücut iç ortamının belli sınırlardaki sabitliği (homeostasis) de korunur. Bu işler, iç organların ortak yapı planında yer alan, düz kaslar,kalp kası ve bezler üzerindeki zıt etkileri ile gerçeklşir. İç organlardaki etkileri nedeniyle, visseral efferent sistem ön plandadır. Visceral motor sistem = otonom sistem Visseral efferent bölümü, genel visseral efferent (GVE) özellikte olup, düz kaslar, kalp kası, dış salgılı bezler bezler ve m. arrector pili yi innerve eder. Birçok iç organ, otonom sistemin iki alt sistemi (pars sympatica, pars parasympatica) tarafından innerve edilir. 24
Parasempatik sistemin yönettiği bazı olaylar. Sakin, sessiz ortamda kalp atışları yavaşlar. (n. vagus). Karanlık bir ortamda, oda ışığı yakıldığında pupillalar daralır.(n.ocu.mo). Yemekten sonra gastrik-intestinal salgılar ve peristaltizm artar.(n.vag). Miksiyon yolu ile mesanenin boşaltılması (nn.splanchnicipelvici) Sempatik sistemin yönettiği bazı olaylar. Soğuk havada yanakların soluklaşması. Vazokonstriksiyon. Trafikte, gecikme durumunda avuç içlerini terlemesi. Ter bezleri. Koşma sırasında kalp atışları artar.. Tüylerin diken diken olması, m. arrector pili Somatik motor sistem ile Visseral motor sistem (general visseral efferent-gve sistem) arasındaki anatomik farklar.. GSE lifler merkezi sinir sistemindeki alt motor nöronların aksonlarıdır. İskelet kaslarına doğrudan ulaşırlar. GVE ait emirler iki nöronlu bir zincirle hedef organlara (kalp kası, düz kas, bezler) ulaşırlar. Bu nöronlardan ilki - preganglioner nöron (I. otonom nöron) somatik motor nöron gibi MSS de yer aldığı halde, ikincisi-postganglioner nöron (II. otonom nöron) periferdeki otonom ganglionlarda yer alır. Otonom emirler, preganglioner postganglioner nöron sinapsından sonra postganglioner liflerle düz kaslar, kalp kası veya bezlere gider.. Genel somatik motor sistemde (GSE) motor emirler kaslara synapsis neuromuscularis vesicularis (kimyasal sinaps). motor son plak yolu ile ulaşır. Genel visseral motor sistemde (GVE) synapsis nonvesicularis electricalis ve synapsis neuroglandularis ile ulaşır. Terminalde genişlemeler olur ve parasempatik genişlemelerden asetilkolin (ACh), sempatik olanlardan norepinefrin (NE) salgılanır.. GSE de sinirler MSS den segmental, GVE de sinirler MSS deki bazı fokuslardan çıkarlar. Mezensefalik, bulber, torakolumbel, sakral fokuslar MSS de bulunan otonomik fokuslar ve kontrol merkezleri MSS deki bazı otonom merkezler, I. otonom nöronların yerleştiği yerler olup bunlar otonomik fokuslar olarak adlandırılır. Mesencephalon, pons, medulla oblongata ile medulla spinalis in torakolumbal ve sakral bölümlerinde otonomik fokuslar vardır.. GVE sistemin periferik bölümü pars sympathica, pars parasympathica ve pars intramuralis olmak üzere üç alt parçaya ayrılır.. Limbik ve endokrin sistemler ile sıkı ilişkide olan GVE (otonom) psişik dünyadan etkilenir. GSE etkilenmez. 25
- Mesencephalon da bulunan fokus: Parasempatik karakterde olup, n. oculomotorius (CN III) ile ilgilidir. N. oculomotorius accessorius şeklinde organizedir. Edinger Westphal çekirdeği. I. otonom nöron, preganglioner nöron aksonları ganglion ciliare de.. II. Nöronlar ile sinaps yaparlar postganglioner parasempatik lifler m. ciliaris ve m. sphincter pupillae - Pons ta bulunan fokuslar: Parasempatik karakterli, n. facialis (CNVII) ile ilgili iki fokus bulunur.. nuc. salivatorius superior. nuc. lacrimalis. Nucleus salivatorius superior. Preganglioner parasempatik lifler.. n. lingualis gang. submandibulare postganglioner lifler gl. submandibularis, gl. sublingualis.besin kokusu ve oral uyarı salivasyon yaratır.. Nucleus lacrimalis. Preganglioner parasempatik lifler.. n. intermedius, n. petrosus major.. gang. pterygopalatinum (II. Nöron).. postganglioner parasempatik sinirler..gl. Lacrimalis, gll. nasales 26
- Medulla oblongata da bulunan fokuslar. n. glossopharyngeus (CN IX) nuc. salivatorius inferior n. vagus (CN X).. nuc. dorsalis nervi vagi nuc. Ambiguus. Nuc. salivatorius inferior.. preganglioner lifler.. n. glossopharyngeus n. tympanicus.. plex. tympanicus.. n. petrosus minor.. Gang. Oticum.. (II. Otonom nöron).. postganglioner lifler.. gl. parotidea.. Nuc. dorsalis nervi vagi..plex. pulmonalis, plex. cardiacus, intramural. Nuc. Ambiguus. - Medulla spinalis te bulunan torakolumbal fokuslar. T1-L2 segmentlerin lateralinde columna intermediolateralis, sempatik fokus olarak işlev görür. Preganglioner lifler..gang. paravertebrales e.. - Medulla spinalis te bulunan sakral fokuslar. (S2-3-4) de nuclei parasympathici sacrales preganglioner lifler nervi splanchnici pelvici (nervi erigentes) i oluştururlar. miksiyon, defekasyon, ereksiyon (penis, clitoris) 27
OTONOM SİSTEMİN PERİFERİK BÖLÜMÜ Otonom ganglionlar, postganglioner lifler, preganglioner lifler, visseral afferent lifler ve otonom pleksuslardan oluşur. Bu yapılar çalışma düzenleri yönünden pars sympathica, pars parasympathica ve intramural (enterik) sinir sistemine dahildirler. Otonom ganglionlar: Otonom sinir sisteminin periferik bölümündeki temel elemanlardır. a- Ganglia paravertebrales (ganglia trunci sympathici) b- Ganglia prevertebrales c- Ganglia terminalia Otonon ganglionlar - Ganglia paravertebrales (ganglia trunci sympathici) Columna veretebralis in iki yanında, truncus sympathicus un oluşumuna katılan 21-23 çift ganglion bu adla anılır. Kafa tabanından coccyx e kadar uzanır. Servikal bölge 3 çift Torakal bölge 11 çift Lumbal bölge 4 çift Sakral bölge 4 çift paravertebral sempatik ganglion vardır. Paravertebral ganglionlar, multipoler nöronlar (II. otonon nöronlar) dan oluşur. Sinaps yapmadan paravertebral ganglionlardan geçen preganglioner lifler(nn. splanchnici) de vardır. 28
Otonon ganglionlar - Ganglia prevertebrales: Bazı preganglioner lifler, truncus sympathicus ta paravertebral ganglionda sinaps yapmadan, preganglioner özelliklerini koruyarak, columna vertebralisin önünde, torasik, abdominal, ve pelvik büyük damarların yakınında bulunan prevertebral ganglionlardaki II. otonon nöronlarla sinaps yaparlar. n. splanchnicus major..plex. coeliacus. ganglion coeliacum, ganglion mesentericum superius ve inferius - Organlara çok yakın veya içi boşluklu organların duvarlarında yer alan parasempatik sisteme ait küçük ganglionlardır. ganglion ciliare, ganglion pterygopalatinum, ganglion submandibulare, ganglion oticum ve ganglia pelvica Impuls iletimi ile ilgili reseptörler ve transmitterler Otonom sisteme ait tüm preganglioner liflerdeki impulslar, sinaptik bir transmitter olan asetilkolin (ACh) ile postganglioner nörona aktarılır. Postganglioner liflerdeki impulsun effektör yapılara geçişi: - Sempatik sistemde. noradrenalin (NA) - Parasempatik sistemde asetilkolin (ACh) (sempatik sistemin innerve ettiği ter bezleri ile iskelet kaslarını besleyen damarları uyaran postganglioner sempatik lifler impulslarını ACh ile iletir.) Asetilkolin ve noradrenalinin bir nöronu veya effektör hücreyi uyarabilmesi için özel reseptörlere bağlanması gerekir. 29
30