BÖLÜM 10 TOPLAM TALEP I: IS-LM MODELİNİN OLUŞTURULMASI IS-LM Modelinin Oluşturulması Klasik teori 1929 ekonomik krizine çare üretemedi Teoriye göre çıktı, faktör arzına ve teknolojiye bağlıydı Bunlar ise 1929 dan 1933 e pek değişmemişti Ancak 1933 de GSYH 1929 un yüzde 30 altındaydı Keynes genel teoride bunun sebebinin düşük toplam talep olduğunu ileri sürdü IS-LM modelinde amaç veri bir fiyat düzeyinde ulusal geliri neyin belirlediğini tespit etmektir Model iki şekilde düşünülebilir: Fiyatlar sabitken kısa dönemde gelirin değişmesine neyin sebep olduğu Toplam talep eğrisini kaydıran nedir 1
Fiyat düzeyi sabitken kısa dönemde AD deki kaymalar gelirin değişmesine neden olur IS yatırım tasarruf (mal piyasası) LM likidite para (para piyasası) Faiz oranı hem yatırımı hem de para talebini etkilediğinden modelin iki parçasını birleştirir Mal piyasası ve IS eğrisi IS eğrisi faiz oranı ile gelir düzeyi arasındaki ilişkiyi verir IS i elde etmek için Keynesyen gelir harcama modelini kullanacağız Cari harcama hane halkı firma ve devletin mal ve hizmet satın almak için yaptığı harcamadır Planlanan harcama hane halkı firma ve devletin mal ve hizmet satın almak için harcamak istediği miktardır 2
Firmalar bekledikleri satışı yapamadıklarında ellerinde stok kalır. Bu da planlanan harcama ile gerçekleşen harcamanın eşit olmamasını sağlar Planlanan harcama nasıl belirlenir? Ekonominin kapalı olduğunu varsayalım. E planlanan harcamayı göstersin E=C+I+G C=C(Y-T) Basitleştirici varsayım I I G G ve T T olduğunu varsayalım böylece: E C( Y T ) I G Planlanan harcama Y, T, I ve G nin bir fonksiyonudur. Gelirin bir fonksiyonu olarak planlanan harcama Şekil 10-2 Yüksek gelir yüksek harcamaya neden olur. Eğimi MPC dir Ekonominin dengede olabilmesi için Y=E (cari harcama=planlanan harcama) olmalıdır 3
Y=E 45 derecelik bir doğru ile gösterilir Dengeye nasıl gelinir Firmalar ekonomi dengede değilken stoklarında dalgalanma yaşarlar. Böylece üretim düzeylerini değiştirirler Üretimdeki değişiklikler toplam gelir ve harcamayı etkiler ve ekonomi dengeye doğru yönelir Şekil 10-4 de Y 1 de firmalar ürettiklerinden daha az satabildiklerinden stoklarda beklenmeyen bir artış olur Firmalar işçi çıkarır ve üretimi düşürürler. Böylece Y düşer. Bu azalış Y=E denge noktasına kadar sürer Dışsal değişkenlerden birindeki değişim Y yi nasıl etkiler 4
Maliye Politikası Hükümet Harcamaları Çarpanı Hükümet harcamalarının artması veri gelir düzeyi için planlanan harcamaları artırır ΔG kadar bir artış planlanan harcama eğrisini ΔG kadar yukarı kaydırır Denge A dan B ye kayar Şekil 10-5 de görüldüğü gibi ΔG kadar artış kendinden daha büyük ΔY kadar bir artışa neden olmuştur ΔY/ ΔG: 1 liralık hükümet harcaması değişiminin gelirde ne kadar bir değişime yol açacağını gösterir Neden ΔY ΔG den büyüktür? Hükümet harcamalarındaki bir artış geliri artırır. Gelir artışı ise C=C(Y-T) olduğundan tüketimi artırır. ΔG olduğu durumda gelir de ΔG kadar artar. 5
Tüketim MPCxΔG kadar artar Tüketim artışı harcama ve geliri tekrar artırır Tüketim yine artar MPCx(MPCxΔG) kadar ve devam eder Gelirdeki toplam etki: ΔY= ΔG+ MPCxΔG + MPC 2 xδg + ΔY= (1 + MPC + MPC 2 + ) ΔG Hükümet harcamaları çarpanı ise: ΔY/ ΔG= 1 + MPC + MPC 2 + ΔY/ ΔG=1/(1-MPC) MPS=0,20 olursa hükümet harcamaları ΔG=400 olduğunda gelirdeki değişim ne olur? 6
Vergi Çarpanı Vergideki değişim geliri nasıl etkiler? ΔT kadar bir indirim (Y-T) yi ΔT kadar artırır Tüketim de MPCxΔT kadar artar Planlanan harcama MPCxΔT kadar artar Denge A dan B ye kayar Vergi düşüşü ile harcamada gerçekleşen ilk değişiklik (MPCxΔT), 1/(1-MPC) ile çarpılır Vergilerdeki değişikliğin gelir üzerindeki etkisi: ΔY/ ΔT=-MPC/(1-MPC) 7
Faiz oranı, Yatırım ve IS Eğrisi Planlanan yatırımın (I) sabit olması basitleştirici bir varsayımdır. Ancak yatırım faiz oranına bağlıdır. Planlanan yatırım şu şekilde yazılabilir: I=I(r) Şekil 10-7 a paneli yatırım fonksiyonunu gösterir Faiz oranı r 1 den r 2 ye yükseldiğinde planlanan yatırım I(r 1 ) den I(r 2 ) ye düşer. b paneli Keynesyen gelir harcama ilişkisini gösterir Planlanan yatırımdaki ΔI (I(r 1 ) den I(r 2 ) ye) kadar düşüş planlanan harcama doğrusunu aşağıya kaydırır Gelir Y 1 den Y 2 ye düşmüştür. c paneli ise faiz oranı ile gelir arasındaki ilişkiyi gösterir (IS eğrisi). Faiz oranı arttıkça gelir düzeyi düşer 8
Maliye Politikasının IS Eğrisine Etkisi IS eğrisi veri faiz oranı için mal piyasasını dengeye getiren gelir düzeyini gösterir Gelirin denge düzeyi G ve T ye bağlıdır. G veya T deki değişim IS eğrisini kaydırır ΔG lik bir artış (r ve I sabitken) planlanan harcamayı artırır Böylece gelir Y 1 den Y 2 ye kayar Hükümet harcamalarındaki artış IS i sağa kaydırır 9
IS Eğrisinin Ödünç Verilebilir Fonlar Yorumu Y-C-G=I S=I S ulusal tasarruf (ödünç verilebilir fon arzı), I yatırım (ödünç verilebilir fon talebi) C=C(Y-T) ve I=I(r) yerine yazılırsa: Y- C(Y-T) -G= I(r) ÖVFA gelire ve maliye politikasına bağlı ÖVFT faiz oranına bağlı Faiz oranı fonlara yönelik arzı ve talebi dengeler Gelir Y 1 den Y 2 ye yükseldiğinde ulusal tasarruf (Y-C-G) artar ÖVFA artar, faiz oranı r 1 den r 2 ye düşer b panelinde bu durum gösterilmektedir. 10
Para Piyasası ve LM eğrisi LM eğrisi para piyasasında faiz oranı ile gelir düzeyi arasındaki ilişkiyi verir Likidite Tercihi Teorisi Keynes in kısa dönemde faiz oranının belirlenişine ilişkin teorisidir Likidite tercihi teorisi LM eğrisi için önemlidir İlk aşama reel para balansları arzıdır (M/P) Likidite tercihi teorisi reel para balansı arzını sabit varsayar s ( M / P) M / P Para arzı sabittir. IS-LM modelinde sabit fiyat düzeyinin var olduğu kısa dönem incelendiği için P sabittir Böylece reel para balansları sabittir ve faiz oranına bağlı değildir Şekil 10-10 da reel para balansı arzı faiz oranına bağlı olmadığı için dik bir doğrudur 11
Faiz oranı elde tutulan para miktarını etkiler çünkü elde para tutmanın fırsat maliyeti faizdir r arttığında insanlar varlıklarının daha azını elde para olarak tutarlar (M/P) d =L(r) Şekil 10-10 da talep eğrisi negatif eğimlidir. Çünkü faiz oranı ile talep edilen reel para balansı arasında negatif ilişki vardır Likidite tercihi teorisine göre reel para balansı arzı ve talebi faiz oranını belirler Faiz oranı denge düzeyinin üstünde ise bireyler elde para tutma yerine faiz getirisi tercih ederler. Böylece reel para balansları talebi miktarı azalır Para arzındaki değişiklikler faiz oranını etkiler Para arzındaki bir azalış M/P yi düşürür. (P sabit) Denge faiz oranı yükselir Şekil 10-11 12
Gelir, Para Talebi ve LM Eğrisi Bireyler gelirleri arttığında para kullanımını gerektiren işlemleri daha çok yaparlar Böylece gelir arttığında para talebi artar. Bu nedenle para talebi faiz ve gelire bağlıdır: (M/P) d =L(r,Y) Talep edilen para miktarı faiz ile negatif gelir ile pozitif ilişkilidir Gelir arttığında denge faiz oranı ne olur? (cevap likidite tercihi teorisinde) Şekil 10-12 de gelir Y 1 den Y 2 yeyükseldiğinde para talebi artar Bu da faiz oranını artırır (r 1 den r 2 ye) b panelinde ise faiz oranı ile gelir arasındaki bu ilişkiyi veren LM eğrisi çizilmiştir. Gelir arttıkça faiz oranı da yükselir 13
Para Politikasının LM Eğrisi Üzerine Etkisi LM eğrisi belirli bir gelir düzeyi için para piyasasını dengeleyen faiz oranını verir LM veri bir reel para balansları arzı alınarak çizilir Reel para balansları arzındaki değişim LM eğrisini etkiler MB nin para arzını düşürdüğü durumda (M 1 den M 2 ye) M 2 /P M 1 /P den düşük olur Para arzındaki azalış veri gelir durumunda faiz oranını artırır Bu da LM eğrinsin sola kaymasına neden olur 14
Lm Eğrisinin Miktar Denklemi Yorumu Miktar denklemi: MV=PY V nin sabit olduğunu varsaymıştık Veri P için M Y yi belirler Gelir faiz oranına bağlı olmadığından miktar teorisi dik bir LM şeklinde gösterilir V nin sabit olduğu varsayımını esnetelim Daha yüksek faiz oranında insanlar ellerinde daha az para tutarlar Para talebini azalması ile veri miktar işlemi yapmak için kullanılan para miktarı azalır Böylece V artar Bu şu şekilde yazılabilir: MV(r)=PY V(r) dolanım hızının faiz oranının fonksiyonu olduğunu gösterir Miktar denkleminde böylece pozitif eğimli LM eğrisi elde edilir Faiz oranındaki bir artış paranın dolanım hızını artırır Böylece veri para arzı ve fiyat düzeyi için gelir düzeyini artırır LM eğrisi faiz oranı ve gelir arasındaki pozitif yönlü ilişkiyi verir Veri fiyat düzeyi için ekonominin dengesi hem mal piyasasında hem de para piyasasında denge ile gerçekleşir Bu durumda IS ve LM eğrileri birlikte kullanılır Kısa Dönem Dengesi IS LM Y = C(Y-T) + I(r) + G M/P=L(r,Y) Modelde maliye politikası (G ve T) para politikası (M) ve fiyat düzeyi (P) dışsa olarak alınır Şekil 10-14 IS ve LM eğrilerinin birlikte gösterilmesi Ekonominin dengesi IS ve LM eğrilerinin kesiştiği noktada gerçekleşir Bu noktadaki faiz oranında ve gelir düzeyinde hem mal piyasası hem de para piyasası dengesi sağlanır Yani cari harcamalar planlanan harcamalara eşittir ve reel para balansları arzı ve talebi eşittir. 15
16