ABD Mahkemelerinin Değişen Yüzü

ÖNSÖZ ABD Mahkemelerinin Değişen Yüzü Editörlerden Cumhuriyet kurulmadan önce bile, Amerika nın Kurucu Heyeti (Founding Fathers) bu cumhuriyetin, görünmeyen ve hesap vermek zorunda olmayan keyfi bir güce değil, hukuk ve adalete dayanacağına dair and içmişlerdi. İlk kez olmak üzere, mahkemeler yalnızca suçları cezalandırmak için değil, hakların onanması ve korunması için kurulacaktı. Buna uygun olarak, 1787 yılında Philadelphia da Anayasa hazırlandığında, Amerikan yönetim sisteminde mahkemelere merkezi bir rol verilmiştir. Böylece mahkemeler o devirde radikal olan bir yaklaşımla, yürütme veya yasama yetkisi tarafından iptal edilemeyecek özel yetkilere sahip, yönetimin eşit bir kolu olarak kabul edilmişti. Mahkemelerin esas sorumluluğunun Anayasa da kutsallaştırılan halkın haklarını desteklemek ve korumak olduğu da diğer radikal bir düşünce idi. ABD yasal sisteminin karşıt fikirleri ifade etmeye imkân sağlaması ve jürinin nihai kararı vermesi gibi yönleri başından beri mahkemelerin süregelen özellikleri olmuştur. Ancak Kurucu Heyet, geleceğin bilinmeyen taleplerini karşılayabilmek için mahkemelerin uyumlu olmaları gerektiğini de biliyordu. Ayrıca, Amerikan demokrasisinin gelişen bir süreç olduğunu ve daha mükemmel bir birliğin, değişiklik ve büyüme ile meydana gelebileceğini bilmekteydiler. Dolayısıyla, 18. yüzyılda akla gelmesi mümkün olmayan, ancak 21. yüzyıl gerçeklerini yansıtan özel mahkemeler gibi yeni fikirlerin gerçekleşebilmelerini sağlayan esnekliğin sistemin temelinde bulunmasına özel bir çaba gösterildi. 1

Bu elektronik dergi, ABD mahkemelerinin yapısından ziyade (bu konuda ABD mahkemelerinin Çalışma Sistemi [ How U.S. Courts Work ] ile ilgili elektronik dergiye http://usinfo.state.gov/journals/itdhr/o999/ijde/ijdeo999.htm [eylül 1999]) bakınız), son yıllarda mahkemelerin dava yükünün artması, medyanın gittikçe varlığını göstermesi ve mahkemelerin çalışmasında, davaların görülmesinde hızlı teknolojik gelişmelerden daha fazla yararlanılması sonucu sistemin değişen yüzüne odaklanmaktadır. İlk makalemizde, Eyalet Mahkemeleri Ulusal Merkezi (National Center for State Courts) bünyesinde mahkeme yönetimi danışmanı olan Richard Van Duizend, ABD mahkemelerinin değişimini araştırıyor, itiraz pazarlığı ve çeşitli alternatif anlaşmazlık çözümü (ADR - alternative dispute resolution) gibi yeniliklerin, ve ihtisas mahkemelerinin artan kullanımının altını çiziyor. Eyaletler ve federal hükümetin, yasa dışı uyuşturucu bulundurma ve özellikle dağıtımına karşı daha sert bir uygulamaya yönelmesinden beri, son yıllarda davaların büyük bir bölümü uyuşturucu suçlarıyla ilgili olmuştur. Ulusal Uyuşturucu Mahkemesi Enstitüsü (National Drug Court Institute) üyesi, North Carolina Eyaleti Uyuşturucu Mahkemesi eski yöneticisi avukat Carson Fox ile Ulusal Uyuşturucu Mahkemesi Enstitüsü Müdürü West Huddleston un makalelerinde belgeledikleri gibi, bu suçlarla başa çıkabilme çabası sonucu 1980 li yıllarda uyuşturucu ihtisas mahkemeleri ortaya çıkmış ve sayıları yıldırım hızıyla artmıştır. Basın ve mesleki dergilerin uyuşturucu mahkemelerine odaklanması bu ihtisas mahkemelerinin 20. yüzyılın sonu ve 21. yüzyılı başında görülen fenomenler olduğuklarını düşündürebilir. Ancak Worcester, Massachussets de Worcester Çocuk Mahkemesi (Worcester Juvenile Court) yargıcı Luis G. Perez in makalesinde belirttiği gibi, çocuk suçlarıyla ilgilenen ihtisas mahkemeleri bir yüzyıldan daha uzun zamandan beri mevcuttur. Ülkenin her eyaletinde çocuk mahkemelerinin bulunması artık o kadar olağandır ki, çocukların bir zamanlar istisnasız olarak yetişkinlerin yargılandıkları mahkemelerde yargılandıklarına ve yetişkinler gibi cezalandırıldıklarına bugün inanmakta güçlük çekmekteyiz. Makalesinde Yargıç 2

Perez kamu oyunun bir sarkaç gibi yön değiştirdiğine ve çocuk mahkemelerinin çoğaldığı devirlerle, sınırlandıkları devirlere sebep olduğunu vurgulamakta. 18. yüzyılda, aile içi şiddeti teriminin kullandıldığı şüphelidir. Ancak şiddetin var olduğu da muhakkaktır. Adalet Bakanlığı nda Kadınlara karşı Şiddet Ofisinde (Office on Violence Against Women) kadınlara karşı şiddet danışmanı Kristel Littel, kamu oyunun bu suçun varlığını geç farkettiğini ve ancak 1970 li yıllarda bunun anlaşıldığını yazıyor. Suçun mevcudiyetinin farkedilmesi ve daha sert bir şekilde yargılanması aile içi şiddet mahkemelerinin kurulmasına ve aile içi şiddet davalarının aile mahkemelerinde görülmesine yol açmıştır. Artan dava sayısı teknolojinin, mahkemeleri yönetmek ve modernleştirmeye yönelik önemli bir araç haline gelmesini gerektirmiştir. Batı Texas Bölgesi (Western District of Texas) eski Bölge Yargıcı ve yakın zamanda Beşinci Gezici Mahkemeye atanan Edward C. Prado ve San Antonio, Texas ta Cox ve Smith Incorporated de avukat olarak çalışan Leslie Sara Hyman makalelerinde teknolojinin daha verimli yargılama usulleri elde etmek için kullanılabileceğini yazmaktalar ve bir örnek mahkemeye odaklanmaktalar Yargıç Prado nun mahkemesi. Son makalemizde, Reno, Nevada nın Ulusal Adli Kolej inde (National Judicial College) Donald W. Reynolds Mahkeme ve Medya Ulusal Merkezi (National Center for Courts and Media) Müdürü Gary Hengstler, modern mahkemelerde medyanın rolünü ele alıyor. Mahkemelerle medyanın ekileşimini araştırıyor, medyanın artan taleplerinin nasıl tatmin edildiği ve medyanın her gün artan tahkik ve kontrollerine rağmen mahkeme sisteminin dürüstlüğü ve bütünlüğünün nasıl korunduğunu irdeliyor. 3

İÇ İ N D E K İ L E R D e m o k r a s i K o n u l a r ı Mayıs 2003 6 AMERİKAN MAHKEME SİSTEMİ: UZUN GELENEKLER YENİ YÖNELMELER Devlet Mahkemeleri Ulusal Merkezinin mahkeme yönetimi danışmanlarından Richard Van Duizend, ABD mahkemelerinin süregelen evrimini ele alıyor. 13 ABD DE UYUŞTURUCU MAHKEMELERİ Ulusal Uyuşturucu Mahkeme Enstitüsü Üyesi Carson Fox ve Ulusal Uyuşturucu Mahkeme Enstitüsü müdürü West Huddleton, son onbeş yılda ihtisaslaşmış uyuşturucu mahkemelerinin sayısındaki artışın ayrıntılarını irdeliyorlar. 20 ABD DE ÇOCUK MAHKEMELERİ Worcester, Massachussetts te Worcester Çocuk Yargıcı Luis G. Perez, çocuk mahkemelerini gözden geçiriyor ve özellikle cezalardaki trendlerin uzun zamandır varolan bu kurumlara etkileri üzerinde duruyor. 26 İHTİSAS MAHKEMELERİ VE AİLE İÇİ ŞİDDET Adalet Bakanlığında Kadınlara Karşı Şiddet Ofisinde danışman olarak çalışan Kristin Littel, aile içi şiddet, aile içi şiddetle ilgili aile mahkemeleri ve aileleri etkileyen diğer suçların bir tablosunu çiziyor. 32 4

MAHKEME SALONLARINDA TEKNOLOJİK İLERLEMELER Yakın zamanda Beşinci Gezici Mahkemesine atanan ve daha önce Texas ın Batı Bölgesinde görev yapan Yargıç Edward C. Prado ve San Antonio, Texas ta Cox & Smith Incorporated şirketinde avukatlık yapan Leslie Sara Hyman, teknolojik yeniliklerin ABD mahkemelerini nasıl iyileştirdiklerini gösteriyorlar. 37 ABD MAHKEMELERİNİN YÜZÜNÜN DEĞİŞMESİNDE MEDYANIN ROLÜ Reno, Nevada da Ulusal Adli Kolej de Donald W. Reynolds Mahkeme ve Medya Ulusal Merkezi Müdürü Gary Hengstler, medya ile mahkemeler arasında artan etkileşimi tartışıyor. 43 BİBLİYOGRAFYA İhtisas Mahkemeri ile ilgili ek bilgiler 46 INTERNET SİTELERİ İhtisas mahkemeleri hakkında ek bilgiler ABD DIŞİŞLERİ BAKANLIĞININ ELEKTRONİK DERGİSİ DEMOKRASİ KONULARI ABD MAHKEMELERİNİN DEĞİŞEN YÜZÜ MAYIS 2003 YAYIMCI Judith S. Siegel KATILAN EDİTÖRLER EDİTÖRLER KURULU SORUMLU EDİTÖR Laura M Gould Estelle Baird James Bullock DANIŞMAN EDİTÖR Christian Larson Mona Esquetini George Clack INTERNET/METİN Deborah M.S.Brown Stuart Gorin Judith S. Siegel EDİTÖRÜ John Jasik David Pitts REFERANS UZMANLARI Lorna Dodt Anita Green SANAT MÜDÜRÜ Diane Woolverton GRAFİK ASİSTANI Sylvia Scott 5

ABD Dışişleri Bakanlığı Uluslararası Enformasyon Programları Ofisinin sunduğu ürün ve hizmetler, Amerikan politikalarını, toplumunu ve değerlerini tanıtmayı amaçlar. Ofis, ABD ve uluslararası toplumunun karşılaştığı önemli meseleleri ele alan beş elektronik dergi yayınlar. Bu dergiler Ekonomik Perspektifler, Küresel Meseleler, Demokrasi Konuları, ABD Dış Politika Gündemi ve ABD toplumu ve Değerleri (Economic Perspectives, Global Issues, Issues of Democracy, U.S. Foreign Policy Agenda, U.S. Society and Values) konularıyla ilgili tahlil, yorum ve genel bilgi ile birlikte Abd politikası hakkında beyanlar sunar. Dergilerin tüm sayıları İngilizce, Fransızca, portekizce ve İspanyolca çıkar, bazı seçilmiş sayılar da Arapça ve Rusça da çıkar. İngilizce sayılar yaklaşık ayda bir kez çıkar. Tercüme edilmiş sayılar ise ingilizce dergiden iki veya dört hafta sonra yayınlanır. Dergilerde yer alan fikir ve görüşler Amerikan hükümetinin görüş ve politikalarını yansıtmak zorunda değildir. ABD Dışişleri Bakanlığı internet sitelerinin içeriği ve ulaşabilirliği ile ilgili hiç bir sorumluluk kabul etmez; sorumluluk tamamiyle site yayıncılarına aittir. Makalelerin kullanımıyla ilgili belirgin telif hakkı kısıtlamaları olmadığında, bunlar ABD dışında tekrar yayınlanabilir veya tercüme edilebilir. Kredilenmiş resim kullanmak isteyenler kaynaktan izin almaları gerekir. Derginin cari veya eski sayıları ve yayınlanacak sayıların listesi Uluslararası Enformasyon Programlarının Başlangıç Sayfasında aşağıdaki adreste bulunabilir: http://usinfo.state.gov/journals.htm. On-line görmek, transfer, indirme ve baskıyı kolaylaştırmak için yazılar birkaç elektronik formatta mevcuttur. Yorumlarınızı bulunduğunuz şehrin ABD Elçiliğine veya aşağıdaki adrese editör ofisine gönderebilirsiniz: Editor, Issues of Democracy, Democracy and Human Rights IIP/T/DHR, U.S. Department of State, 301 4th Street, S.W. Wahington, D.C., 20547, United States of America e-mail: ejdemos@pd.state.gov 6

ABD M a h k e m e l e r i n i n D e ğ i ş e n Y ü z ü Amerikan Mahkeme Sistemi: Uzun Gelenekler, Yeni Yönelmeler Yazan: Richard Van Duizend Son yirmi yıldır artan dava sayısı yükü ve Amerikan toplumunu etkileyen çeşitli sorunlara cevap olarak, Birleşik Amerika mahkemeleri, yeni yaklaşım ve programlarla herkes için adalet ülküsüne ulaşabilmeyi sağlamayı denemişlerdir. Amerikan yönetim yapısının özündeki esnekliği yansıtan bu yenilikler, devletin kuruluşundan beri geçen 220 yılda gelişmelere uyabilme imkânı sağlamıştır. Amerikada hükümet, federal (ulusal), eyalet ve yerel olarak üç düzeye ayrılmıştır. Buna ek olarak, her düzeyde hükümet işlevleri, yasama, yürütme ve adli kollara ayrılır. Adliyenin hükümetten ayrı ve eşit bir kol olması kavramı, 18. asırda kabul edilen yönetişim teorisine katkıda bulunmuştur. Son iki yüzyılda bu kavram değişip geliştikçe, hükümet gücünün adli, yürütme ve yasama kollarına ayrılması mahkemeler bakımından, adli bağımsızlık kavramına sımsıkı bağlanmıştır. Dolayısıyla, 1930 lu yılların sonunda başlayan ve bu işlevlerin ABD Adalet Bakanlığı nın yürütme kolundan yeni oluşturulan ABD Mahkemeleri İdare Ofisine nakledilmesi, mahkemelerin kendi işlerini ve yasamanın onlara ayırdığı kamu kaynakları yönetme imkânı sağlayan hareket, genellikle, güçlerin ayırımından çok adli bağımsızlık nedenlerinden kaynaklanır. Devletin bu bölüm ve katmanları, açıkça ve kasten verimsiz olmaktadır. ABD Anayasası nı yazan kişiler devletin gücüne derin bir güvensizlik duyuyorlardı. İşlevleri ve sorumluluk alanlarını bölerek, devletin halka baskı yapmasını önleyecek bir kontrol ve denge sistemi yaratmayı amaçlıyorlardı. Ayrıca, 18. yüzyılın sonunda ABD devlet sistemini kuranlar, bir merkeze bağlı olmayan bir federal sistemin yeniliklere yol açacağını, eyaletler arasında, eyalet ile ulusal devlet arasında ve hükümetin üç kolu arasındaki rekabetin, denemeleri destekleyeceğini ummuşlardı. Yönetişime bu yaklaşım Amerikalılar tarafından öylesine geniş çapta ve sürekli olarak destek görmüştür ki, bu üç kollu devlet yapısı her eyaletin Anayasası nda yer almıştır. Böylece Amerika da bir tek adli sistem değil, federal adli sistem ve 50 eyalet, District of 7

Columbia, Puerto Rico ve bölgelerin (the territories) herbirinin adli sistemiyle toplam olarak 55 adli sistem mevcuttur. (Ayrıca, kızılderililerin yaşadığı alanların bir kısmında anlaşmazlıkları çözmek için Kabile Mahkemeleri bulunur.) Federal mahkemelerin, deniz hukuku, patent ve telif hakları, iflas, uluslararası anlaşmalar ve ticari meseleler, ve eyaletler arasındaki anlaşmazlıklar hakkında karar vermeye mahsus özel anayasal sorumlulukları vardır. Federal Mahkemeler ayrıca federal yasalar ve ABD Anayasası ihlalleri ile ilgili davalarda karar verme yetkisine sahiptirler. Eyalet mahkemeleri ise eyalet yasaları ve eyalet anayasası ihlalleri, federal yasa ihlallerinin çoğu ve ABD Anayasası ihlalleri, ve ABD nin İngiltere den miras aldığı medeni hukuk ( common law ) çerçevesinde adli emsal davalarında karar verme yetkisine sahiptir. ABD federal mahkemeleri daha çok bilinse de, ABD vatandaşları ve iş adamları çoğunlukla eyalet mahkemelerine başvururlar. Her yıl açılan davaların %96 sından fazlasına tekabül eden 90 milyon dava eyalet mahkemelerinde görülür. Adaletin yerini bulması için ABD de bütün eyalet mahkemeleri, anayasalarda, geleneklerde ve yasalarda kesinlikle belirtilen bazı ilkelere bağlı kalmalıdırlar. Bu ilkeler daha ayrıntılı olarak, yargıç ve avukatlardan oluşturulan ulusal komisyonların ve Eyalet Mahkemeleri Ulusal Merkezinin geliştirdiği, Mahkeme Performans Standartları (Trial Court Performance Standards (TCPS)) ve İstinaf Mahkemeleri Performans Standartları (Appellate Court Performance (ACPS ) Standards) metinlerinde tanımlanmış ve anlatılmıştır. (TCPS ve ACPS mahkemelerin kendi performanslarını ölçmek için kullanabilecekleri ihtiyari standardlardır. Bunların geliştirilmesi Adalet Desteği Ofisi (Bureau of Justice Assistance) ve Eyalet Adalet Enstitüsü (State Justice Institute) tarafından verilen burslarla desteklenmiştir.) İlk ve en önemlisi, yasayı izlemeleri ve kararları yasanın değindiği faktörlere dayandırmalıdırlar; İkincisi, tarafsız olup herkese eşit davranmalıdırlar; Üçüncü olarak, karar ve idari bağımsızlıklarını korumakla beraber, kararları, işlemleri ve kamu kaynaklarının kullanımları konusunda hesap vermeleri gerekir; Dört, herkese açık olmalı ve çalışmalarını açık olarak sürdürmelidirler; ve Beş, verimli ve vakit kaybetmeden çalışmalıdırlar. 8

Yeni Yaklaşımlar Amerikada yapılan sinema filmleri ve televizyon programları sayesinde temel Amerikan duruşma süreci tüm dünyada bilinmektedir. ABD adalet sisteminin temel öğesi olmakla beraber, jüri, Amerika nın çoğu bölgelerindeki davaların %5 inden daha azında karar vermektedir. Bazı davalara bir yargıç, jüri olmadan bakar, ancak davaların büyük çoğunluğu taraflar arasında anlaşmaya varılarak halledilir. Kişiler arasındaki anlaşmazlıklarda veya iş ile ilgili konularda buna uzlaşma(settlement) denir. Bir cürümle ilgili davalarda ise buna mazeret pazarlığı (plea-bargaining) denir. Bu mazeret pazarlıkları, bilhassa kovuşturma ve savunma avukatları için uygun kaynak bulunmadığı veya sınırsız takdir hakkı verildiği zaman, geniş eleştirilere neden olmuştur. Ancak, uygun usul rehberliği ve yargıcın sıkı gözetimi altında, sunulan veriler üzerinde tartışma olmadığı davaları hızla halletmek mümkün olmakta, adalet sistemi kaynakları suçluluk veya suçsuzluk meselelerinin en önemli olduğu davalara odaklanabilmektedir. Ayrıca, son 20 yıl boyunca, federal ve eyalet mahkeme sistemleri, mahkemelerin amaçları doğrultusunda yeni yaklaşımlar geliştirmişlerdir. Bunlar, arabuluculuk ve tahkim gibi alternatif anlaşmazlık çözme tekniklerinin dava sürecine dahil edilmesi; bazı anlaşmazlık veya davacı tipi (iş anlaşmazlıkları, aile kavgaları ve çocuklarla ilgili meseleler) için özel mahkeme kullanılması; uyuşturucu kullanımı, aile içi şiddet ve ruh hastalıkları gibi durumlarda geleneksel yasal ihtilafların altında yatan sorunları ele alacak ve sık sık sorun çözen mahkeme adı verilen ihtisas mahkemelerini içermektedir. D a h a İ y i b i r Y a n ı t G e l i ş t i r m e Bu programların uygulanması bölge ve mahkemelere göre değişiklik gösterse de, Amerikalı mahkeme liderlerinin yukarda belirtilen beşinci ilkeye -- diğer ilkelerin sınırlarını ihlal etmeden, mahkeme sürecini mümkün olduğu kadar hızlandırmak ve verimli kılmak -- sadık kalma kararlılığını yansıtmaktadır. Aynı zamanda, halkın, ihtilafların halli için daha iyi yolların geliştirilmesi talebine de bir cevaptır. Örneğin, 1999 yılında Amerikan Barosu tarafından yürütülen bir ankete göre, cevapların %78 ine göre mahkemeler işlerini yapmakta fazla zaman harcıyorlar, %77 si ise mahkemeye başvurmak çok pahalıya 9

maloluyor gibi bir fikir belirtmiştir. Ankete katılanların %56 sı da hapis cezası yerine toplum hizmeti cezalarını tercih etmişlerdir. Daha sonra Eyalet Mahkemeleri Ulusal Merkezi adına Hearst Corporation tarafından yapılan bir anket te buna benzer sonuçlar elde etmiştir. Bu ankete göre cevap verenlerin yarısı kendi toplumlarındaki mahkemelerin cürüm davalarında zayıf veya orta bir performans sergilediklerine inanmaktaydı; yanıtların %50 sinin fazlası aile sorunlarında ve çocuk suçlarında mahkemelerin zayıf veya orta derecede başarı gösterdiklerine işaret ederken, ancak kontratlar, hizmetler veya yaralanmalarla ilgili davalarda ankaete katılanların yarısı iyi veya mükemmel bir performans gösterdiklerini ifade etmekteydi. En büyük endişeler azınlık gruplarında tesbit edilmişti. ABD Anayasa Mahkemesi Yargıcı merhum Thurgood Marshall ın kabul ettiği gibi, mahkemeler, doğaları ve tasarımları bakımından popülist (yani kararlarında halkın iradesini yansıtan) bir kurum değiller ve olamazlar. Marshall Bizim, yargıç olarak faydalanabileceğimiz tek gerçek güç kaynağının halkın saygısı olduğunu hiçbir zaman unutmamalıyız demiştir. M a h k e m e y e B a ğ l ı İ h t i l a f Ç ö z ü m l e r i Mahkemeye bağlı alternatif veya tamamlayıcı anlaşmazlık çözümü prosedürleri, bir davanın daha iyi, daha hızlı ve daha ucuz şekilde sonlandırılması yönündeki çabaların sonucudur. Davaların çoğu anlaşma ile sona erdiğine göre, bu programların, tarafların ihtilaflarının altında yatan sorunlara yönelecekleri, ve bunu prosedürün erken safhasında yaparak, duruşma öncesi hazırlıkların maliyetinden kaçınabilecekleri, ve bir anlaşmaya varma süresini kısaltabilecekleri ümit edilmişti. Arabuluculuk (yani profesyonel olarak eğitilmiş bir tarafsız kişinin tarafların bir anlaşmaya varmalarına yardımcı olması), günümüzde sık sık iş ihtilaflarında, boşanma ve çocuk velayeti davalarında, kişisel veya ekonomik zarar vakalarında, küçük şikâyetler için (örneğin $5,000 altında bir meblağ söz konusu olduğunda), su hakları ihtilaflarında ve ev sahibi ile kiracı arasındaki anlaşmazlıklarda başvurulan bir çözüm yoludur. Bazı hallerde cürüm işleyen bir kişinin veya bir çocuk suçlunun mağdur kişiye ödeyeceği para miktarını saptamak için de bu yol kullanılır. Arabuluculuk sonuçlarından memnun olmayan taraf ceza ödemek zorunda kalmadan dava açabilir. 10

Tahkim prosedürlerine gelince (teknik uzmanlıklarına dayanarak ihtilaf, tarafların seçtiği bir veya daha fazla tarafsız ın kararına bırakılır), bunlar genellikle inşaat, tıbbi hizmet, komisyonculuk hizmeti kontratları veya istihdam için gerekir. Tahkim kararları genellikle tarafları bağlar ve yeniden ele alınamaz. Erken tarafsız değerlendirme (bir uzmanın, iki tarafın sunduğu ayrıntılı bilgilere dayanarak sorunların ve zarar miktarının değerlendirmesi) veya kısa jüri duruşması (kanıt ve tartışma unsurlarının kısaca gayri resmi bir jüriye sunulması) daha nadir, genellikle karmaşık vakalarda veya yüksek meblağların sözkonusu olduğu davalarda kullanılır. Uygulanan değerlendirme anketleri, standart hukuk davalarına kıyasen arabuluculuk yönteminin davacı memnuniyeti ve anlaşmalara riayet açısından daha iyi nitelendirildiğini göstermektedir. Ancak, gerçekte maliyetinin daha düşük olması veya daha hızlı olması davanın hangi aşamasında bu yönteme başvurulduğuna, maliyeti kimin ödediğine ve programın kalite ve gözetimine bağlıdır. Tüketici kontratlarının bir şartı olararak öne sürülen tahkim kurullarının ne ölçüde hakkaniyetli olduğu konusunda da şüpheler dile getirilmiştir. İ h t i s a s M a h k e m e l e r i n i n D o ğ u ş u Özel durumlarda veya özel davacıların ihtiyaçlarına cevap verecek ihtisas mahkemeleri veya duruşmalar yeni değildir. Delaware Eyaletinin Chancery Mahkemesi kurulduğundan beri iş davalarına odaklanmıştır ve ilk çocuk mahkemesi 20. yüzyılın başında kurulmuştur. Ancak bazı vakaların karmaşık olması, bazı davacıların özel uzmanlık, uzman hizmet, özel prosedürler ve hatta özel mekânlar gerektirdikleri anlaşıldıkça, birçok eyaletteki mahkeme sistemleri yalnız iş davaları, aile ilişkileri, aile içi şiddet veya çocuk suçları davaları için özel mahkeme salonları ayırmışlar, yeni kurallar ilân etmişler ve uzmanlıkları yüzünden yalnız bu tür davalara bakan yargıçlar atamışlardır. Örneğin, ticaretle ilgili hukuki ve mali meseleler hakkında geniş bilgi ve deneyimi olan yargıçların atanmasından başka, birçok iş mahkemesi, karmaşık konuların hızlı halledilmesine yönelik prosedür ve süreçlerine, şahitlerin iş yerlerini terketmeden şehadet edebilmek için video-konferans sistemleri gibi en modern mahkeme enformasyon yönetimi ve görüntüleme imkânlarına sahiptir. 11

Aile içi şiddet mahkemeleri, çoğunlukla artırılmış güvenlik ve danışmanlık ile tedavi hizmetleri de sunar, her iki tarafın şahitleri ve destekleyicilerini ayrı yerlere oturmalarını sağlar. Aile mahkemeleri, çeşitli işlemlere tabi tutulan bir ailenin fertlerine bilgi ve hizmet akışını kolaylaştırmayı amaçlar, böylece aileyi ilgilendiren emirlerin tutarlı olduğunu ve gereken hizmetlerin hem aile fertlerine, hem de bir bütün olarak aileye sunulmasını temin eder. Bu koordinasyonun önemi aşağıdaki örnekle gösterilmiştir: Sarhoş olan babasının annesini dövdüğünü ve 1 yaşındaki kızkardeşinin ağlamasını durdurmak için şiddetle sarstığını gördükten sonra 13 yaşında bir erkek çocuk okulda bir kavgaya karışır. Bunun sonucunda çocuğun aleyhine bir çocuk suçluluğu dilekçesi yazılır; babaya karşı aile içi şiddet ve çocuğa zarar vermeden şikâyet edilir; anne boşanma ve babanın aileden uzak tutulması için müracaat eder. Bir aile mahkemesi olmayan bir bölgede, bu dava ayrı ayrı mahkemelerde görev yapan farklı yargıçlar tarafından görülür. Aile fakir ise, her dava için ayrı avukatlar mahkeme tarafından atanır, mahkemenin görevlendirdiği sosyal hizmet veya gözaltı memuru, aile ile ilgili bilgi toplayabilir ve yalnızca mahkemeye açık dosyalarda saklayabilir. Yargıçlar ailede olup bitenlerden haberdar değillerse, çocuk suçluluğu davasına bakan yargıç, çocuğu babasının vesayetine karar verirken, boşanma davasına bakan yargıç, çocuğu anneye emanet edebilir; aile içi şiddet şikâyetine bakan yargıç ise babayı hapse mahkûm eder, çocuğa zarar vermeden şikâyet üzerine de diğer bir yargıç, aile danışmanlığına karar verebilir; aile içi şiddet ve çocuğa zarar verme davalarında baba, alkolü bırakmak için değişen sürelerde çeşitli tedavilere katlanmak zorunda kalabilir. P r o b l e m Ç ö z e n M a h k e m e l e r Problem Çözen Mahkemeler 1989 yılında Miami Uyuşturucu Mahkemesi yle başlar. Heyecanlı destekçiler ve federal hükümetin sağladığı fonlar sayesinde bu mahkemeler bütün yurda yayılmış ve gelişerek uyuşturucu suçları dışındaki davalara da bakmaya başlamışlardır. Bu mahkemelerin doğuş nedeni, aynı kişileri aynı suç veya eylemlerden dolayı tekrar tekrar gören yargıçların boşuna uğraştıkları hissine kapılmaları olmuştur. Ancak felsefi kökenleri, kısmen de olsa 20. yüzyılın başında ortaya çıkan çocuk mahkemelerinin orijinal kavramından kaynaklanmıştır; burada yargıç devlet baba gibi 12

hareket edecek sözkonusu suçtan ziyade çocuğun sorunları, davranışı ve gereksinimleriyle ilgilenecekti. Problem çözen mahkemeler, zorlama güçlerini tehdit gibi kullanarak davalıları yalnızca tedavi veya diğer hizmetleri talep etmek ve katılmaya ikna etmekten başka, davalının uyuşturucu iptilasının altında yatan ruh sağlığı, öfkesini idare etmek veya fakirliğe bağlı sorunlarıyla ilgilenmek için gereken hizmetleri sağlar. Bunların yanısıra mahkemeler aşağıdakileri de üstlenirler : Davalının mahkeme emirlerine uyduğunu ve gözaltı memuru, tedavi personeli ve yargıç tarafından tedavideki ilerlemeyi kontrol etmek; Yargıcın davalı ile doğrudan bir ilişki kurarak, geleneksel olarak savcı ve avukatların üstlendikleri rolün azaltılması ve Davalı ile savcılık arasında varılan bir anlaşmaya göre, davalınin şartları yerine getirmesi ve yargıcın emrettiği programı tamamlaması halinde, dava düşecek ve hüküm sicilden silinecektir. Uyuşturucu Mahkemesi veya Ruh Sağlığı Mahkemesi nin diğer bir şekli de New York ta bir mahalleyi rahatsız eden vandalizm, dükkanlarda hırsızlık, fahişelik, ulaşım araçları bilet ücreti ödememek gibi ufak çapta, ancak çok sayıdaki şiddet içermeyen suçlara bakan Midtown Community mahkemesidir. Davalı suçunu kabul ettiği takdirde, yargıç ve avukat, ileri teknoloji araçları kullanarak davalının varsa, önceki suçlarını çok çabuk saptayabilirler, daha önce mahkeme emriyle uyuşturucu veya ruh sağlığı tedavisi veya başka hizmetler alıp almadığını da belirler. Bu bilgilerle birlikte davalı ile müzakerede bulunularak kişi gözaltı şartları çerçevesinde, sağlık, ruh sağlığı, istihdam, eğitim, konut ve mahkemede mevcut olan diğer sosyal hizmetlere gönderilir. Normal olarak, kişiden bir toplum hizmeti de talep edilir. Sorun çözen bu mahkemelerin yararları şunlardır: Emredilen programı tamamlayan suçluların başka bir suç işlemeleri, benzer nedenlerden hüküm giyip hapsedilen suçlulardan çok daha az olmaktadır. Suçlu doğrudan hesap vermek zorundadır ve mahkeme emirlerine uymaması çok hızlı ve kesin sonuçlara yol açar; Sağlanan tedavinin maliyeti, hapsetme maliyetinin çok altındadır. Hizmet koordinasyon promosyonu uygulanır ve bütün bu yararların sonunda, Halkın mahkemelere olan güven ve itimadı güçlenir. 13

Ancak sorun çözen mahkemeler daha önce sözü edilen ilkelere sürekli uyum bakımından bazı endişeler de doğurmaktadır. Bu endişelerin bazıları ihtisas mahkemeleri ve alternatif ihtilaf çözüm programlarıyla ilgilidir. Örneğin; Yargıçlar, geleneksel rollerinden ayrıldıklarında veya dikkatle hazırlanmış prosedür ve kanıt kuralları uygulanmadığında, yukarıda sözü edilen birinci ve ikinci ilkeye (kararların yalnızca ilgili hukuki faktörlere dayandırma, tarafsızlık ve herkese eşit davranma) ters düşme potansiyeli ortaya çıkar; Mahkeme süreçlerinin ihtisaslaşma eğilimleri, mahkemenin işlem verimliliğini ve etkili idari kontrolü kısıtlayabilir ve mahkemelerin kapsamlı sistemleri gözden kaçabilir. Bu da üçüncü ilkeye (işlemlerde hesap verebilme zorunluğu ve kamu kaynakların kullanımı) uyma bakımından sorgulanabilir; Bu programların çoğunu (süresi kısıtlı burslarla başlatıldıklarını akılda tutarak) sürdürmek için gereken ek kaynaklar, bazı hallerde mahkeme sisteminin diğer davalılarla ilgili temel işlemleri kısıtlayabilir, bu da dördüncü ilkeye (mahkemeler herkese açık olmalıdır) karşı bir tehdit oluşturur; Son olarak, Eyalet Mahkemeleri Yöneticileri Konferansı nın (Conference of State Court Administrators) genellikle sorun çözen mahkemelerin kullanımı lehinde olan yazılı beyanında şunları belirtiyor: Bir yıl zarfında bir davalıyı 15-20 kez görmek için, hem yargıç, hem de kâtibinin, suçunu kabul eden ve cezalandırılan bir davalıya kıyasla, daha fazla zaman ayırması gerektiği aşikârdır...bu ek iş yükü, yalnızca tedavi mahkemesi yargıcı ve mahkeme kâtibi veya kâtiplerini değil, aynı bölgede görevli ve iş yükünün bir kısmını üstlenmek durumunda kalan diğer yargıç ve kâtipleri de etkiler. O zaman beşinci ilkeye uyum (verimlilik ve sürat) azalabilir. 21. Y ü z y ı l d a K o r u y u c u Ö n l e m l e r Bu yeni yönelmeleri kabul eden mahkemeler, potansiyel yararların ve olası endişelerin farkındadırlar ve mahkemelerin etkililiğini artırmak ve ulaşılmasını kolaylaştırmaya çalışırken, Amerikan adalet sisteminin temeli olan diğer ilkeleri tehdit etmemenin önemini de bilmektedirler. 14

Yukarıda ve sonraki makalelerde sözü geçen yeni yönelmelerin temelinde yenilikçilik, test süreci, ve dağıtımın bulunması, Amerika nın federal yönetim sisteminin büyük güçlerinden biridir eyaletler, anayasal çerçeve dahilinde devletin temel sorumluluklarına yenilikçi yaklaşımların geliştirilmesi ve test edilmesi için laboratuar görevi yapabilirler. Etkili yaklaşımlar arayışı, günümüzde ABD sınırlarını aşmakta, Amerikan mahkemeleri başka devletlerde geliştirilen programları benimsemekte ve başka yerlerdeki mahkemeler de burada öğrendiklerini uygulamaktalar. 21. yüzyıla girerken, temelindeki bu dinamizm, Amerikan adaletinin saygın geleneklerinin hayatî koruma önlemleri olarak devam edecekleri umut ve garantisini sağlamaktadır. Richard Duizend, Harvard Universitesi nden Lisans ve Hukuk Diplomalarına sahiptir. ABD de ve bütün dünyada adaletin yönetim ve kalitesini iyileştirmek için danışmanlık, eğitim, araştırma, teknoloji, yönetim ve enformasyon hizmetleri sağlayan Eyalet Mahkemeleri Ulusal Merkezi nde mahkeme yönetimi danışmanlığı görevini yürütmektedir. 15

A B D M a h k e m e l e r i n i n D e ğ i ş e n Y ü z ü ABD de Uyuşturucu Mahkemeleri Yazan: Carson Fox ve West Huddleston 1980 yılının sonuna doğru Amerika Birleşik Devletleri ndeki mahkemelerin çoğu iş yükünün üstesinden gelemez haldeydi. Uyuşturucu ve uyuşturucu ile ilgili tutuklanmalar ve özellikle krak kokain olmak üzere, uyuşturucu bulundurma ve dağıtma için mecburi olan asgari hükümler hapihanelerin dolup taşmasına yol açmıştı. Florida nın Miami kentinde ve başka metropoliten bölgelerde, problem özellikle korkutucu idi. 1989 yılında hızla artan uyuşturucu ile ilgili davaları azaltmak için Miami mahkeme sistemi, hapis cezasına alternatif olarak, suçlulara yoğun bir uyuşturucu tedavi programı uygulamaya başladı. Programın adı Uyuşturucu Mahkemesi idi. 1994 yılında, ABD de 12 Uyuşturucu Mahkemesi vardı Bugün 1,200 den fazlası mevcuttur. Uyuşturucu mahkemeleri, mahkeme sisteminin gözetimi ile uyuşturucu tedavisinin imkânlarını birleştirmektedir. Hizmetlerin bu şekilde evliliği ile davalı veya katılımcı (bazen müşteri olarak da adlandırılır), yoğun bir uyuşturucu tedavisi, vaka yönetimi, uyuşturucu testleri, ve denetleme programına tabi tutulur, ayrıca da düzenli olarak yargıç önünde durum değerlendirmesi yapılır. Tedavi ve adalet görevlileri ekibi programı denetler ve her mahkeme celsesinden önce her vakayı gözden geçirir. U y u ş t u r u c u M a h k e m e s i E k i b i Ekip genellikle bir yargıç, savcı, savunma avukatı, tedavi sunucusu, yasa yürütme memuru gözaltı memuru, vaka yönetmeni ve program koordinatöründen oluşur. Bazen staffing (personel toplantısı) denen ekip toplantılarında son celseden beri 16

katılımcıdaki gelişmeler tartışılır. Ekip üyeleri, katılımcının program kurallarına uyması veya uymamasına göre, yaptırım veya teşvik önerilerinde bulunurlar. Uyuşturucu mahkemeleri suç, alkol ve uyuşturucudan uzak durulmasını ister. Katılımcılar, ayrıca ek eğitim veya meslek eğitimi imkânları aramak zorundadırlar. Uyuşturucu mahkemeleri programlarının çoğu, katılımcının en az bir yıl süre ile mahkemenin denetiminde kalmasını gerektirir. Yoğun uyuşturucu tedavisi ve vaka yönetiminden başka, başarılı katılımcı adalet sisteminden bazı ödüller alır. Cezası hafifletilebilir, suçlamalar kaldırılabilir veya gözetim süresi daha erken sonlandırılır. Uyuşturucu mahkemesine katılım isteğe bağlıdır. Alternatif hapis de olsa, katılımcının seçeneği vardır. Davalı, uyuşturucu mahkemesini seçerse, programa kabul edilmeden önce seçilmeye layık olduğuna karar verilmelidir. Uyuşturucu mahkemesi ekibi, eyalet yasalarında yön verici ögeler arar ve toplumun ihtiyaçlarını göz önünde bulundurarak seçilebilirlik kriterleri geliştirir. Seçilebilirlikle ilgili göz önünde bulundurulan bazı konular şunlardır: Davalı alkol veya uyuşturucuya bağımlı mıdır? Davalı mahkemenin yetki bölgesinde oturuyor mu? Mağdur olan bir kimse var mı; zararı ödeme söz konusu mu; mağdurun itirazı var mı? Davalı şiddet kullanan biri mi? Seçilebilirlik hukuki ve klinik bir taramaya dayanır. Her eyaletin sistemi farklı ve de Uyuşturucu Mahkemesi nin hedef grupları da farklı olduğuna göre, programa giriş yöntemi de farklı olmaktadır. Normal olarak hukuki seçilebilirliği savcı saptar. Davalı şartlı salıverme koşullarını ihlal ettiği için uyuşturucu mahkemesine gitmişse, hukuki seçilebilirliğe gözetim memuru karar verebilir. Davalının yasal olarak seçilebilir olduğuna karar verildikten sonra, tedavi bölümü bir klinik tarama yapar. Bu tarama esnasında, bir tedavi uzmanı uyuşturucu mahkemesine başvuran kişiyle görüşür ve sorular sorar. Bu soruların amacı katılımcının uyuşturucu kullanımı sorunu olup olmadığını, olduğu takdirde ne tür bir sorun olduğunu açığa çıkarmaktır. (Klinik tarama, daha uzun söyleşi süreciyle başlayan ve katılımcının programa kabul edildikten sonra yürütülen tedavinin gereken düzeyini saptayan ve katılımcının 17

uyuşturucu mahkemesine katılımı boyunca sürdürülen klinik değerlendirme ile karıştırılmamalıdır.) Uyuşturucu mahkemesine katılmadan önce davalı program gereksinimlerini avukatıyla, program koordinatörü ve yargıçla tartışır. Uyuşturucu mahkemeleri hem ağır, hem hafif suçlarla ilgili olduğuna göre, ve bazı katılımcıların durumu itiraz öncesi, bazılarının da itiraz sonrası olabildiğinden, katılımcıların hukuki statüleri farklı olur. Bazıları aleyhine resmen dava açılmış, bazıları ise resmen dava edilmemiştir. Bazılarının hapsedilmesi söz konusu, bazılarının ise olmayabilir. Bir davalının uyuşturucu mahkemesine seçilebileceğine karar verildiğinde kişi programın tüm kural ve şartlarına uymayı kabul etmelidir. Davalı, dava açılmadan programa katılırsa, kurallara uyma bir kefalet şartı olabilir. (Kefalet, kişi tutuklandıktan hemen sonra belirlenen ve davalının mahkemeye geleceğini garanti etmeyi amaçlayan bir para meblâğıdır. Kefalet kişisel taahhüt de olabilir, o zaman para sözkonusu olmaz. Davalı kefalet yatırdığı zaman serbest bırakılır, ancak mahkemenin yetkisi veya kefaletin özel koşullarına uymak mecburiyetindedir.) Davalı, dava açıldıktan sonra programa katılırsa, program kurallarına uyması şartlı salıverme koşulu olabilir. G e l e n e k s e l Y ö n t e m l e r Uyuşturucu mahkemeleri, uyuşturucu bağımlısı suçlularla ilgilenmek için alışılmış mahkeme sistemine alternatif olarak, uyuşturucu mahkemelerini seçen yerel yargı makamlarının tabanda başlayan bir çabasının sonucudur. Bu tür suçları içeren davalarda geneksel yaklaşımda, davalıların çoğu tedavi edilme imkânına sahip olmadan, şartlı salıvermeye tabii tutulurlar veya hapis cezası alırlardı. Tedavi imkânı olduğu takdirde ve mahkeme cezanın bir parçası olarak tedavi emri verdiğinde, mahkeme, vaka yönetimi, tedavi ve denetim yaklaşımları arasında hiçbir resmi ortaklık yoktu. Suçlular tedavi koşullarına uymadıklarında veya uyuşturucu testi pozitif çıktığı zaman, suçluyu tedaviye bağlayacak bir yaptırım veya teşvik sistemi mevcut değildi. Çoğu zaman programa uymayan suçlular tedaviden çıkarılırlardı. Şartlı salıverilen suçlular tekrar yargıç önüne çıkarılır ve kendilerini, ilk 18

celsede tecil edilmiş olan hapis süreleri ile karşı karşıya kalırlardı. Tedavi programlarından çıkarılan suçlular kısa zamanda kendilerini tekrar hapishanede bulurlardı. Böylece, geleneksel sistem adaletin bir döner kapı sını oluşturmuştu. Yargıçlar, savcılar ve savunma avukatları, aynı davalıların, uyuşturucu bağımlılıkları yüzünden hırsızlık suçundan her ay mahkemeye döndüklerini görmeye alışmışlardı. Tedavi görmedikçe suçlular aktif bağımlılıklarına devam etmekte ve bu bağımlılıklarını besleyebilmek için başkalarını mağdur etmekteydiler. U y u ş t u r u c u M a h k e m e l e r i Ç e r ç e v e s i Birçok uyuşturucu mahkemesi programları arasında benzerlikler olmakla beraber, 1990 lı yılların ortasına kadar standartlar mevcut değildi. ABD Adalet Bakanlığı ve Uyuşturucu Mahkemeleri Profesyonelleri Birliği (National Association of Drug Court Professionals) yardımıyla 1996 yılında bir grup pratisyen, uyuşturucu mahkemelerinin temel standartlarını saptamak için bir araya geldi. Bir yıl boyunca toplandıktan sonra1997 yılında Adalet Bakanlığı Uyuşturucu Mahkemelerinin Tanımı: Kilit Unsurları (Defining Drug Courts: The Key Components) başlığı altında yayınladığı bir kitapta uyuşturucu mahkemeleri çerçevesinin 10 kilit unsuru ortaya kondu. Çerçevenin ilk kilit unsuru uyuşturucu mahkemesinin alkol ve uyuşturucu tedavisi hizmetlerinin adalet sistemiyle bütünleşmesini izah etmektedir. Bu bütünleşmenin bir parçası olarak program, yukarıda anlatıldığı gibi, çeşitli mesleklerden bir ekip içermekte. Program yetkilileri bazen kaynak komitesi veya danışma kurulu olarak adlandırılan bir yönetim komitesi de kurabilmekteler. Bu komite programın toplumun geniş tabanından destek almasına yardımcı olmaktadır. Uyuşturucu mahkemesi ekibinin üyeleri, ruh sağlığı tedavisi, meslek eğitimi hizmetleri, eğitim hizmetleri, yerel okul sistemi, yerel iş adamları, yerel yönetim, dini toplum temsilcileri ve konuyla ilgilenen diğer vatandaşlar bu komitede çalışabilir. Bu komite politika ve prosedürlerle ilgili önerilerde bulunabilir. Program için para toplayabilir, ve program mezuniyeti gibi özel projelerle programa yardımcı olabilir. İkinci kilit unsur uyuşturucu mahkemelerinin muhalefet üzerine kurulmadığını anlatmaktadır. Geleneksel adalet sisteminde, savcı ve savunma avukatı muhalif gibi hareket eder, savcı devletin çıkarlarını, savunma avukatı da müvekkilinin çıkarlarını 19

temsil eder. Uyuşturucu mahkemelerinde bu görevlerde geleneksel karşıtlık unsuru mevcut değildir. Savcı ve savunma avukatı uyuşturucu mahkeme ekibinde çalışırlar - - ikisinin de amacı katılımcının iyileşmesidir. Her ikisi, diğer ekip üyeleri ile birlikte yargıca katılımcının davranışında değişiklikler yaratacak yaptırım ve/veya teşvik önerilerinde bulunurlar. Üçüncü kilit unsur ile uyuşturucu mahkemeleri, katılımcıları ağır ceza sisteminin erken aşamalarında saptayarak onları tedaviye almaya çalışmaktadır. Araştırmalara göre, tedavinin bir kriz anında, örneğin bir tutuklama veya şartlı salıverme celsesinden hemen sonra başlatılması daha başarılı sonuçlar verir. Suçlunun programa katılmaya uygun olduğu saptandıktan sonra kişi hemen tedaviye ve mahkemenin denetimi altına alınır. Dördüncü kilit unsur, uyuşturucu mahkemelerinde tedavi ve rehabilitasyon hizmetlerinin sürekli olması gereğini tartışır. Uyuşturucu tedavisinden başka, uyuşturucu mahkemeleri ruh sağlığı danışmanlığı, meslek eğitimi, sürekli eğitim, sağlık hizmetleri ve toplumda gereken diğer hizmetleri sunar. Tabiatıyla, bazı toplumların daha fazla hizmetleri olabilir, fakat yönetim komitesi kaynak saptayabilir ve gereken hizmetlerde boşlukları doldurmaya yardımcı olabilir. Beşinci kilit unsur çerçevesinde, katılımcılar düzenli olarak alkol ve uyuşturucu testlerine tabi tutulurlar. Testler gelişi güzel zamanlama ile yapılmalı, gözlemlenmeli ve sık aralıklarla yapılmalıdır. Normal olarak tedavide görev alanlar veya yasa yürütme yetkilileri bu testleri uygular. Birçok uyuşturucu mahkemesi değerlendirmelerinde, programdan yararlanan katılımcılar uyuşturucu testlerinin iyileşmelerinde önemli bir rol oynadıklarını belirtmişlerdir. Altıncı kilit unsur, uyuşturucu mahkemesinin katılımcıların davranışına verdiği cevapları yöneten koordine stratejiyi vurgular. Uyuşturucu mahkemesi ekibinin toplantılarından sonra, yargıç ile katılımcı arasındaki düzenli toplantılar ekibe, katılımcının programa uyup uymadığına göre, cevaben hemen yaptırım veya teşvikler uygulama imkânı sağlar. Bu cevaplar, katılımcıların davranışlarını değiştirmelerini motive etmeyi amaçlar, cezalandırma niyeti içermez. Cevaplar 20