&CHENGEN ANLA~MA81 VE AVRUPA BlRLlGl ÇERÇEVE&lNE DAHlL ED1LME81

&CHENGEN ANLA~MA81 VE AVRUPA BlRLlGl ÇERÇEVE&lNE DAHlL ED1LME81 Özge Aynagöz Çakmak* ABSTRACT In /985, the Federal Republic ofgermany, France, Belgium, Luxembourg and the Netherlands signed the Schengen Agreement on the gradual abalition of chedes at their common borders. Schengen Convention was drafted and signed on 19 ]une 1990. When it came into effect in /995, it abolished the internal borders of the signatory states and created a single external border. To ensure the realisation of "free movement of persons" according to the Treaty of Rome, this convention and its implementing provisions were incorporated into the framework of the European Union when the Treaty of Amsterdam came into force (1 May 1999). At present the Schengen acquis implements in 13 Member States (with the exception of the United Kingdam and Ireland) and two non-member States (Norway and Iceland). 1. Giriş 14 Haziran 1985'de imzalanan ve 1990 yılında bir uygulama sözleşmesi ile tamamlanarak 1995'te yürürlüğe giren Schengen Anlaşması, esas olarak Avrupa Ekonomik Topluluğu ülkelerinin bir bölümünün, Birlik çerçevesi dışında daha fazla işbirliği ve entegrasyon sağlama arzulanndan doğmuştur. AET'ye üye beş ülkenin (Fransa, Almanya, Belçika, Hollanda ve Lüksemburg) ortak sınırlarda uygulanan kontrollerin aşamalı olarak kaldırılmasına yönelik olarak ve Topluluğun hukuki çerçevesi dışında imzaladıklan bu anlaşma ile, AET içinde sınırların olmadığı bir ortak pazar yaratma amaçma paralel, çok önemli bir gelişme kaydedilmiştir. Özellikle, ortak pazar içinde sınır politikalannın uyumlaştırılmasının ulaşılabilir gözükınediği bir dönemde, Schengen Anlaşması'nı imzalayan söz konusu ülkeler, AET mevzuatı tarafından engellenınemiş olan bu ortak amaçlanm gerçekleştirmişler ve böylece Araş. Gör., Gazi Üniversitesi, İktisat Bölümü 20

Schengen Anlaşması ve Avrupa Birliği Çerçevesine Dahil Edilmesi 1 21 Topluluğun dışında gerçekleşen bu koordine hareket ile bir sınır politikası yaratmışlardır. Öte yandan zamanla Schengen Anlaşması ve 1995'de yürürlüğe giren Schengen Konvansiyonu'nun, Tek Pazar'ın yaratılması çerçevesinde sınır kontrollerinin kolaylaştırılması veya kaldırılması çalışmalanna bir model oluşturduğu da düşünülmüştür. Bu anlamda Konvansiyon, Schengen Anlaşması ile aynı tarihte imzalanan Tek Avrupa Senedi'nin en önemli amacına -ülke sınırlannın bulunmadığı tek bir iç piyasa yaratılması- ulaşmakta tamamlayıcı bir araç olarak görülmüşdür (Thym, 2002; 219). Bilindiği gibi, 1 Temmuz 1987 tarihinde yürürlüğe giren Tek Avrupa Senedi ile Topluluk Antlaşmalarında yeni düzenlemelere gidilmiştir. Tek Senetle hedeflenen, 31 Aralık 1992 tarihinde sona erecek dönem içinde malların, sermayenin ve kişilerin serbest dolaşımı önündeki engellerin kaldırılarak iç pazarın aşamalı olarak kurolmasıydı (DPT, 2002; 13). İşte bu noktada, 1993 yılı başında bu amacını büyük ölçüde sonuçlandıran Topluluğa üye bazı devletler, Tek Avrupa Senedi kapsamında sağlanan, kişilerin serbest dolaşımının, sadece üye devletlerin vatandaşlan için uygulanması gerektiğini ve bu anlamda iç sınırlardaki kontrollerin devam ettirilmesini savunurlarken, bazılan da iç sınırlardaki denetimlere artık gerek olmadığını kabul ediyorlardı. Aslında AB tarihinin yakın geçmişine bakıldığında, üye ülkelerin bir bölümünün, AB çerçevesi dışında daha fazla işbirliği ve entegrasyon sağlama arzusunda oldukları görülmektedir. İşte bu çeşit AB dışı işbirliğine en iyi örnek; 14 Haziran 1985 tarihli söz konusu Schengen Anlaşması ve daha sonra imzalanan Schengen Konvansiyonu'dur (Fletcher, 2003; 543). Lüksemburg'da küçük bir köy olan Schengen'de imzalanan bu Anlaşma, kişilerin serbest dolaşımının sağlanmasında önemli bir gelişme olarak görülmektedir. Söz konusu anlaşma ile, Avrupa Birliği'nin hukuki çerçevesi dışında Fransa, Almanya ve Benelüks ülkeleri, kendi ülkeleri içinde ikamet veya seyahat eden bütün insaniann serbest dolaşımı ilkesini getirmişlerdir. Aynca anlaşmaya dahil ülkeler arasında, iç sınırlarda denetimierin kalkmasının olumsuz etkilerinin karşılanması için, çeşitli konularda işbirliğine gidilmesi öngörülmüştür. 1997 yılında Topluluk hukukun bir parçası halini alan antlaşmaya bugün onbeş ülke dahildir. Bu ülkeler; İngiltere ve İrlanda hariç tümavrupa Birliği (AB) ülkeleri ile Birlik üyesi olmayan Norveç ve İzlanda'dır. İlk olarak 1985'de imzalanan bu anlaşmanın, Topluluk çerçevesi içine alınması yönünde yapılan tartışma ve çalışmalann neticelendirilmesi, ancak 1997 yılında söz konusu olmuştur. Bilindiği gibi, Paris'te altı ülke (Almanya, Fransa, İtalya, Hollanda, Belçika ve Lüksemburg) arasında imzalanan ve 25 Temmuz 1952 tarihinde yürürlüğe giren Av-

22 1 Özge Aynagöz Çakmak rupa Kömür ve Çelik Topluluğu, savaş sanayisinin temel girdileri olan bu maddelerin üretim ve kullanımının uluslarüstü bir kuruluşa bırakılınasını öngörmekteydi. Söz konusu kuruluşun gösterdiği başarı, Avrupa' da daha kapsamlı bir ekonomik birleşmenin gerçekleştirilebileceği yönündeki görüşlerin artmasına neden olmuş ve böylece ı Ocak ı958'de yürürlüğe giren Roma Antiaşması ile, Avrupa Atom Enerjisi Topluluğu ve Avrupa Ekonomik Topluluğu kurulmuştur. Bu antlaşmalar, ı Temmuz ı967'de Füzyon Antıaşması ile, hukuki varlıklarını korumalarına rağmen, bazı konularda birleştirilmişlerdir. Birleşmeden sonra Avrupa Toplulukları adını alan bu antlaşmalar, Tek Avrupa Senedi, MaastrichtAvrupa Birliği Antlaşması, Amsterdam Antiaşması ve Nice Ant Iaşması ile önemli değişikliklere uğramıştır. İşte gerek Avrupa Toplulukları gerekse de Maastricht Antiaşması'nda önemli değişikliklerin yapıldığı 16-17 Temmuz 1997 tarihinde yapılan Amsterdam Zirvesi, özellikle Schengen Anlaşması'nın Avrupa Topluluğu'na dahil edilmesi sürecinin neticelendirilmesi açısından önemlidir. Zirve sonrası imzalanan ve 1 Mayıs 1999'da yürürlüğe giren bu Antlaşma ile; Belçika, Hollanda, Lüksemburg, Fransa ve Almanya tarafından, "ortak sınırlarda kişilere uygulanan kontrollerin aşamalı olarak kaldırılmasını" amaçlayan Schengen Anlaşması'nın, Topluluk hukukunun bir parçası halini alması sağlanmıştır. Antlaşma' da ayrıca Topluluğun, Orta ve Doğu Avrupa ülkelerine genişlemesinden sonra kurumsal yapısının düzgün işlemesine yönelik değişikliklerin yapılması hedeflenmiş ve bunun yanı sıra Avrupa vatandaşlığı konusunda da önemli hükümler yer almıştır. 2. Schegen Anlaşması; Tarihi ve Gelişimi Belirttiğimiz gibi, AB üyesi ülkelerin sınır kontrolleri hakkında bir anlaşmaya varmalarının imkansız olduğunun düşünüldüğü bir ortamda, beş AB üyesi ülke, iç sınırları olmayan bir bölge, "Schengen Bölgesi", yaratmaya karar vermişlerdir. Schengen Anlaşması; hem iç sınırların kaldırılmasını, hem de dış sınırlardaki kontrollerin düzenlenmesini kapsayan bir sistem geliştirmiştir. Dış sınırlardaki bu düzenlemeler; ortak bir vize politikası, hava, kara ve deniz sınırlarındaki prosedürlerin ortak olarak düzenlenmesi ve Schengen Bilgi Sistemi'ni (SIS) içeren geniş bir işbirliği'dir (Grabbe, 2000; 525). Schengen Anlaşması, 1990 yılında bir uygulama sözleşmesi (Schengen Anlaşması'nın Uygulanmasına İlişkin Konvansiyon) ile tamamlanmış ve 1995'te yürürlüğe girmiştir. Başlangıçta beş üyesi bulunan Schengen Anlaşması, nereden geliderse gelsinler, ülkelerine giren bütün insanlar üzerindeki denetimleri devam ettirmek isteyen İngiltere ve İrlanda hariç, yavaş yavaş tüm AB üyesi ülkeleri kapsamıştır. İtal-

Schengen Anlaşması ve Avrupa Birliği Çerçevesine Dahil Edilmesi 1 23 ya 27 Kasım 1990'da, İspanya ve Portekiz 25 Haziran 1991'de, Yunanistan 6 Kasım 1992'de, Avusturya 28 Nisan 1995'de ve son olarak Finlandiya, Danimarka ve İsveç 19 Aralık 1996'da anlaşmaya katılmışlardır. Bu hükümetler arası işbirliği, Amsterdam Antiaşması'nın imzalanmasını takiben, 1997'de 13 ülkeye genişlemiştir. Böylece Amsterdam Antlaşması, 1985'den beri Schengen üyeleri tarafından alınan kararları ve uygulamaları, 1 Mayıs 1999'da AB yasasına dahil etmiştir. İsveç, Finlandiya ve Danimarka AB 'ne üyelikleri dolayısıyla, Schengen grubunun da bir üyesi haline gelmişlerdir. Kuzey Pasaport Birliği'ne ('Nordic Passport Union') üye olan diğer iki ülke; İzlanda ve Norveç ise 19 Aralık 1996'dan beri anlaşmaların gelişimine eşlik etmişlerdir. Schengen Yönetim Komitesinde oy hakları bulunmamalarına rağmen, fikirlerini ifade etme ve çözüm sunma hakları mevcut olan İzlanda ve Norveç ile AB arasında, bu işbirliğini geliştirmek amacı ile 18 Mayıs 1999'da bir anlaşma imzalanmış ve böylece söz konusu ülkeler, Schengen birleşmesinin inşasındaki yeni yasal araçların şekillenmesine katkıda bulunmaya devam etmişlerdir. AB dışında yalnız Norveç ve İzlanda'ya uygulanan bu anlaşmalar, daha sonra AB üyeleri tarafından benimsenmiştir (www.europa.eu.int). Anlaşmaya taraf ülkeler; Avusturya, Belçika, Danimarka, Fransa, Finlandiya, Almanya, Yunanistan, İzlanda, İtalya, Lüksemburg, Hollanda, Norveç, Portekiz, İspanya ve İsveç'tir. 2.1. Schengen Anlaşması'nın Uygulanmasına ilişkin Konvansiyon Schengen Anlaşması' nın imzatanmasından 5 yıl sonra ı 9 Haziran ı 990 tarihinde "Schengen Anlaşması'nın Uygulanmasına ilişkin" bir Konvansiyon imzalanmıştır. Konvansiyonu gene Belçika, Hollanda ve Lüksemburg'dan oluşan Benelux ülkeleri, Fransa ve Almanya imzalamış, daha sonra bu ülkelere İtalya, Portekiz, İspanya, Yunanistan, Avusturya, Danimarka, Finlandiya ve İsveç de katılmışlardır. Schengen İşbirliği Anlaşması, AB üyesi olmayan Norveç ve İzlanda ile 1996'da sonuçlandırılmış ve 25 Mart 2001 'den itibaren bu ülkeler, Schengen rejimini tamamen uygulamaya başlamışlardır. ı42 maddeden oluşan Konvansiyon, anlaşmanın nasıl uygulanacağını, anlaşmazlıkların nasıl çözümlenmesi gerektiğini ve sınır dışı etme, kişiye özel bilgilerin iletilmesi, silah ve uyuşturucu kontrolü, iltica gibi hassas konularla ilgili uygulamaları kapsamaktadır. Ana amacı, ortak sınırlardaki kontrollerin kaldırılmasını takiben, ortak bir güvenlik ve adalet alanı yaratılması olan Konvansiyon'un, önemli bazı noktaları şunlardır (www.europa.eu.int);

24 1 Özge Aynagöz Çakmak Schengen Anlaşması'nı uygulayan ülkelerin vatandaşları, iç sınırlarında herhangi bir noktadan kontrole tabi kalmadan geçiş yapabilirler. Anlaşmayı uygulayan bir ülke tarafından üçüncü bir ülke vatandaşına, belli bir bölge için kısıtlama taşımayan bir vize verildiğinde bu vize, sahibine, aynı amaç ve vizenin geçerlik süresi boyunca, sınır kontrolü olmadan diğer anlaşma ülkelerine giriş yapma hakkı verir. Anlaşmaya taraf bir ülkede ikamet izni alan herhangi bir üçüncü ülke vatandaşı, diğer ülkelere her 6 aylık dönem için 90 güne kadar vize gerektirrneksizin, geçerli pasaportu ile seyahat edebilir. Schengen ülkelerinde uyumlaştınlmış vize politikası ( vatandaşları için vize gereken üçüncü ülkelerin ortak bir listesi) Ortak Schengen standardına göre belirlenmiş dış sınır kontrolleri Tüm Schengen ülkeleri için, Schengen alanı içinde kişisel kimlik ve diğer bilgileri sağlayan Schengen Bilgi Sisteme giriş Yakın polis idaresi ve adli işbirliği Uyuşturucu ile ilgili suçlara karşı ortak çabalar Anlaşmada aşamalı olarak alınacak önlemler sıralanmıştır. Buna göre; iç sınırlarda denetimierin kaldınlması, formalitelerin kolaylaştınlması, vize düzenlemelerinin uyumlaştınlması, sınır politikaları arasında yakın işbirliğinin sağlanması ve uzun vadeli olarak da dış sınırlarda kontrollerin sıkılaştınlması öngörülmüştür. Şu anda geçerli olan Schengen Kanununun yasal belkemiği, söz konusu Schengen Konvansiyonu' dur. Schengen Kanununun 25 Mart '200 1 'de Norveç ve İzlanda'ya da uygulanmasıyla birlikte, tüm Schengen ülkeleri arasında iç sınır kontrolleri kaldınlmıştır. Schengen mekanizmasının merkezi, yukarıda değinilen "Schengen Bilgi Sistemi ('Schengen Information System'- SIS)" dir. Bu sistem, bir bilgi ağından oluşmakta ve bu ağ sayesinde, üye ülkeler pek çok kişisel bilgiye ulaşabilmektedir. Üye ülkeler bu bilgi ağını, merkezi sisteme bağlanmış ulusal bilgi ağları ile kullanmaktadırlar. SIS'in amacı, vize politikalarında ve göç ve kişilerin serbest dolaşımında işbirliğinin sağlanmasıdır. Schengen Bilgi Sistemi'ndeki ilk değişiklik, 1999 yılında gerçekleşmiş ve üye ülkeler 23 Ağustos 2001 'de sona eren söz konusu bilgi ağı anlaşmasının uzatılmamasına ve bu bilgi ağının, SISNET olarak adlandınlan ve göç verilerini de kapsayan bir "Avrupa Bilgi Sistemi" halini alacak olan yeni bir iletişim sistemi ile yer değiştirmesine karar vermişlerdir. 13 üye ve iki üye olmayan (Norveç

Schengen Anlaşması ve Avrupa Birligi Çerçevesine Dahil Edilmesi 1 25 ve İrlanda) ülkede işlem gören Schengen Bilgi Sistemi'nin, genişlemeden sonraki Birlik'de de işlem görecek şekilde dizayn edilmemiş olması nedeniyle yapılan ikinci değişiklik ise, gelecekteki üyelerin de bu sistemi kullanmasını mümkün kılmak için ve son bilgi teknolojisindeki en son gelişmeleri dikkate alarak düzenlenecek olan ve Konseyin 6 Aralık 2001'de kabul ettiği SIS (II)'dir (www.europa.eu.int). Schengen Bilgi Sistemine dahil olan bu Schengen ülkelerinde, dış sınır kontrolleri kuvvetlendirilmiştir. Bu sistem, çok geniş bir bilgi ağı ile sisteme dahil ülkelere hizmet veren bilgisayarlaştırılmış bir sistemdir. Bu sistem özellikle, Schengen ülkelerinin dış sınırlarından Birliğe giren üçüncü ülke vatandaşlarının hareketlerinin kontrol ve düzenlenmesinde önemlidir. 27 Haziran 1997 tarihinde Lizbon'da yapılan Schengen Anlaşması Yürütme Konseyi toplantısında Schengen Anlaşması'nın, Amsterdam Antiaşması'na dahil edilmesi kararlaştırılmıştır. Ayrıca toplantıda, güvenlik ve işbirliğini artırarak kişilerin serbest dolaşımlarını hedefleyen Schengen Konvansiyonu'nun, Avrupa düzeyinde bir örnek teşkil etmekte olduğunu vurgulamıştır. Avrupa Komisyonu da, anlaşmayı sınır politikasının belirlenmesinde itici bir güç olarak görmüş ve Anlaşma'nın özellikle Roma Antiaşması'nda belirtilen kişilerin, sermayenin, malların ve hizmetlerin serbest dolaşım özgürlüğünün gerçekleşmesine katkıda bulunacağı düşünülmüştür. Ayrıca Mart 1995'de çok sayıda AB ülkesinin anlaşmayı imzalamalarmı takiben, Avrupa vatandaşlarının kendilerini Schengen ve Schengen dışı ülkeler arasında, Topluluğun iç sınırlarında kontrol edilirken bulmalarına neden olacak ikili yapı da, Topluluk içinde endişe yaratmaktaydı. Sonuçta 1997 Amsterdam Konferansında, AB üyeleri antlaşmaya eklenen bir protokolle, Schengen birleşmesini topluluk yasasına dahil etmeye karar verdiler. Bu noktada ayrıca belirtmek gerekir ki, taraf ülkelerin Schengen birleşmesini, başarılı bir şekilde uygulamaya koymaları da söz konusu anlaşmanın sınır politikasının, Topluluk politikası haline getirilmesinde önemli bir rol oynamıştır (Wiener, 2000). Sonuç olarak Schengen Anlaşması'nın, Amsterdam Antıaşması'na eklenen bir protokolle Topluluk yasasına dahil edilmesine karar verilmiştir. 2.2. Schengen Anlaşması'nın Avrupa Birliği Çerçevesine Dahili Bilindiği gibi, 7 Şubat 1992'de imzalanan Maastricht (Avrupa Birliği) Antlaşması ile, Roma Antıaşması'nda önemli değişiklikler yapılmıştır. Bu değişikliklerin özellikle tek paraya geçiş ve Birliğin genişleme politikası açısından değerlendirilmesi amacıyla, 1996'da toplanan Hükümetler arası Konferans sürecinin tamamlanmasının ardından 16-17 Haziran 1997' de gerçekleştirilen Amsterdam Zirvesi sonrası, 2 Ekim 1997'de Amsterdam Antıaşması imzalanmıştır. 1 Mayıs 1999'da yürür-

26 1 Özge Aynagöz Çakmak lüğe giren Antlaşma çerçevesinde, Maastricht Antiaşması'nda öngörülen değişiklikler düzenlenmiştir (DPT, 2002; 47-48). Söz konusu Antlaşma ile, Topluluk Antlaşmaları'nda pek çok değişikliğe gidilmiştir. Topluluğun kurumsal yapısının genişlemeden sonraki durumu göz önüne alınarak güçlendirilmesi, mevcut Antlaşmalarda basitliğin sağlanması amacıyla madde numaralarının yeniden belirlenmesi, ekonomik ve parasal birliğin tamamlanması ve Avrupa vatandaşlığı gibi konularda hükümler içeren Antlaşma'yla, Schengen Anlaşması'nın Topluluk hukukunun bir parçası haline getirilmesi de sağlanmıştır (Bilici, 2002; 59). Amsterdam Antiaşması'na eklenen bir protokol ile, Schengen Anlaşması ile sağlanan tüm gelişmeler, AB çerçevesine dahil edilmiş ve böylece, 1986 Tek Avrupa Senedi'nde belirtilen kişilerin serbest dolaşımına amacına erişme yönünde önemli bir adım atılmıştır. Söz konusu birleşme sürecinin tamamlanması için, Avrupa Konseyi tarafından alınan kararla, 1 Mayıs 1999'da Schengen sekreteryası, Konseyin genel sekreterliği ile birleştirilmiştir. Bunu takiben, Konseye yardım amacı ile yeni çalışma grupları oluşturulmuştur. Böylece Schengen Anlaşması'nın, Topluluğun yasal çerçevesine dahil edilmesi ile, birbirine paralel iki yasal düzenlemenin birleştirilmesi sağlanmış ve Birliğin kurumlarının, Schengen ülkelerine uygun bir çerçeve oluşturması hedeflenmiştir (Petite, 1998). Amsterdam Antlaşması, Schengen Anlaşması'nı AB'nin yetki alanına dahil etmiştir ancak hemen belirtmek gerekir ki, Schengen bölgesi tüm AB üyelerini kapsamamaktadır. Özellikle ilk imzalandığı tarihten itibaren anlaşmanın dışında kalmayı tercih eden İngiltere ve İrlanda ile Danimarka'nın durumları diğer AB üyesi ülkelerden farklı gelişmiştir. Bu ülkeler ya Schengen'in dışında kalmayı ya da anlaşmayı bazı alanlarda uygulamaya koymayı tercih etmişlerdir. İlk bölümlerde anlatıldığı gibi, bazı ülkeler Schengen'i benimseme ve uygulamaya karar verirken İngiltere, İrlanda ve Danimarka Schengen'in ilk imzalandığı tarihlerde bu anlaşmaya karşı çıkmış ve sonradan Amsterdam Antiaşmasında kurulan esneklik prensibi temelinde bazı Schengen alanlarını seçip uygulamayı tercih etmişler. AB üyesi ülkeler arasında Schengen ile ilgili bu farklı yorumların sebebi incelenirken, ülkelerin farklı durumlarına bakmakta yarar bulunmaktadır. Örneğin İngiltere'nin coğrafi yerleşimi ile ilgili bir görüş, ülkenin bu tercihine bir cevap sağlamaktadır. Bu görüşe göre; bir ada olarak İngiltere sınır politikası alanında karşılaştırmalı bir üstünlüğe sahiptir. Yani, coğrafi konumu nedeniyle İngiltere, üçüncü ülkelerden hava veya deniz yoluyla girişi, kontrol altına almıştır. Schengen'e katılmak ise İngiltere'de bu sınır politikasında önemli deği-

Schengen Anlaşması ve Avrupa Birliği Çerçevesine Dahil Edilmesi 1 27 şiidikler demektir. Oysa İngiltere'nin kendi sınır politikası, kara Avrupası'ndan farklıdır çünkü bu ülkelerin daha uzun sınırlar nedeniyle iç kontrollere daha fazla gerek duydukları savunulmaktadır (Wiener, 2000). Bu noktada belirtmek gerekir ki, Schengen birleşmesi sonrası dış sınırlardaki kontrollerin etkinliği konusundaki endişe de, bazı ülkelerde şüphe yaratmış ve anlaşmada belirtilen, ülkelerin kendi pasaport kontrollerini kaldırmayı kabul veya ret etme hakkı, İngiltere'yi Schengen dışında kalmaya teşvik etmiştir. Danimarka ise 19 Aralık 1996'da Schengen Anlaşması'nın Uygulanmasına ilişkin Konvansiyon'u imzalamış, 25 Mart 2001'de yürürlüğe koymuş ve böylece Schengen birleşmesinin uygulanmasını kabul etmiştir. Ancak söz konusu ülkenin anlaşmaya katılımı sınırlı ölçüde olmuştur. Yani Danimarka, Schengen Anlaşması'ndaki bazı maddeleri seçip uygulama hakkını kullanmıştır. Amsterdam Antlaşması'yla, İngiltere, İrlanda ve Danimarka için özel düzenlemeler yapılmıştır. Buna göre; İngiltere ve İrlanda, tüm diğer AB üyesi ülkelerin aksine anlaşmayı her ne kadar imzalamamış olsalar da, eğer Konsey tarafından kabul edilirse, Schengen birleşmesinin tümünde veya bazı bölümlerine katılma hakları bulunmaktadır. Danimarka'nın durumu ise daha farklıdır. Danimarka, Schengen Anlaşması'nı imzalamasına rağmen, AB çerçevesi içinde alınan yeni kararları uygulayıp uygulama konusunda serbest kalmıştır. Ayrıca söz konusu bu üç ülkenin, anlaşma'nın diğer taraf ülkelerinin daha ileri düzeyde kararlarını engelleyemeyecekleri ve isterlerse ileri tarihlerde anlaşmaya katılabilecekleri de karara bağlanmıştır. Nitekim anlaşmaya bir bütün olarak veya bazı alanlarda katılım hakkı olan İngiltere ve İrlanda, bu yönde Konseye talepte bulunmuşlardır. Örneğin İngiltere, Mart 1999'da Schengen'in bazı boyutlarında (uyuşturucuya karşı savaş ve Schengen Bil- ~. gi Siteminde) yer almak isteğinde bulunmuştur ve İngiltere'nin talebini onaylayan Konsey kararı, 29 Mayıs 2000'de çıkmıştır. Aynı yönde bir başvuru da 16 haziran 2000 ve 1 kasım 2001 tarihli AB Konsey başkanlığına İrlanda tarafından yapılmıştır. İrlanda'nın söz konusu kısmi katılım talebi ve özellikle SIS'in uygulanması ve işlemesi ile ilgili tüm maddelerde yer almak isteği, Konsey tarafından incelenmiş 28 Şubat 2002 'de kabul edilerek 1 Nisan 2002' de yürürlüğe girmiştir (www.euro pa.eu.int). Amsterdam Antlaşması, "vize, göç, iltica ve kişilerin serbest dolaşımı ile ilgili diğer politikaların ve Schengen birleşmesini AB çerçevesi ile birleştiren bir protokolün aynı başlıkta toplanmasını sağlamıştır (Shaw, 1998; 76). Söz konusu protokol ile, Schengen Anlaşması'nı imzalayan tüm AB ülkeleri (İngiltere ve İrlanda hariç) AB'nin yasal ve kurumsal çerçevesi altında, iç sınırların kaldırılması yönünde işbirliği içine girmişlerdir. Amsterdam Antiaşması yürürlüğe girdikten sonraki beş yıl

28 1 Özge Aynagöz Çakmak içinde Konsey'in, Antlaşma'da belirlenen hedeflere ulaşmak için gerekli önlemleri alması kararlaştırılmıştır. İşte bu noktada ister Birlik vatandaşı ister üçüncü bir ülke vatandaşı olsun, tüm kişilere birliğin iç sınırlarında uygulanan kontroller sona ermiştir. Üçüncü ülke vatandaşlarına, Anlaşmaya taraf ülkelerden birinden aldıkları vize ile, üç aydan uzun olmayacak bir dönem içinde, üye ülkelerin tümünde serbest dolaşım imkanı tanınmıştır. 3. AB'ye Katılım Sürecindeki Ülkelerin Schengen Anlaşması Çerçevesinde Değerlendirilmesi Avrupa Birliği, Tek Pazar ve Tek Para ile çok önemli başarılar elde ettikten ve ekonomik entegrasyon aşamalarını adeta tamamladıktan sonra, Birliğin ilgisi; gündemde hep var olan ve tüm Avrupa ülkelerinin bu entegrasyon hareketine katılmasını öngören "genişleme" kavramı üzerine odaklanmıştır. Kendi ideallerini paylaşan Avrupa halklarının "çabalarına katılma" haklarının bulunduğunu inancına dayanan bu görüş, Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu Anlaşması'nın 98, Avrupa Ekonomik Topluluğu Anlaşması'nın 237 ve Avrupa Atom Enerjisi Topluluğu Anlaşması'nın 205. maddelerinde ifade edilmiştir. Söz konusu maddeler, "Her Avrupa Devleti'nin, Topluluğa üye olmak için başvuruda bulunabileceğinin hükme bağlamaktadır. Genişleme ile ilgili maddeler, daha sonra imzalanan Maastricht Andaşması ve bu Antlaşma ile Amsterdam Antiaşması'nın hükümlerinin birleştirilmesi ile oluşan "Konsolide Edilmiş Avrupa Birliği Antiaşması Metni"nde de yerini bulmuştur (Töre, 2002,43). Avrupa Birliği'nin ilk genişlemesi, 1972 yılında İngiltere, İrlanda ve Danimarka'nın Topluluğa tam üye olmaları ile gerçekleşmiştir. 1981 yılında Yunanistan, 1986 yılında ise İspanya ve Portekiz'in tam üyelikleri ile devam eden genişleme sürecinin dördüncü dalgası ise 1995 yılında Avusturya, İsveç ve Finlandiya'nın tam üyelikleri ile gerçekleşmiştir. Birliğin bu güne dek yaşadığı en kapsamlı genişleme süreci olan ve Birliğin beşinci kuşak genişlemesi olarak adlandırılan süreç ise Merkezi ve Doğu Avrupa ülkeleri (MDAÜ) ile Malta ve Kıbrıs'ın tam üyelik başvuruları ile başlamıştır. Söz konusu ülkeler, Avrupa Konseyi'nin 21-22 Haziran 1993 yılında gerçekleştirdiği ve tam üyelik kriterlerinin ayrıntılı bir şekilde belirlendiği Kopenhag Zirvesi sonrasında tam üyelik başvurularını gerçekleştirmeye başlamışlardır. Ancak esas olarak, genişlemeye yönelik somut adımların atıldığı 12-13 Aralık 1997 tarihlerinde gerçekleştirilen Lüksemburg Zirvesi'nde, Avrupa Birliği -MDAÜ ilişkilerinin yoğunlaşma sürecine girmiştir. Genişlemenin esasları ve takviminin belidendiği bu Zirve sonrasında yaşanan uzun gelişmelerden sonra nihayet, ı 2-13 Aralık 2002 Kopenhag Zirvesi'nde, 10 aday ülke ile Katılım Antlaşmasının ı6 Nisan 2003'de imzalanmasına ve Birliğin, bu ülkeleri ı Mayıs 2004'den itibaren üye olarak kabul etmesine yönelik karar alınmıştır.

Schengen Anlaşması ve Avrupa Birliği Çerçevesine Dahil Edilmesi 1 29 Çek Cumhuriyeti, Estonya, GKRY, Letonya, Litvanya, Macaristan, Malta, Polanya, Slovenya ve Slovakya'nın AB 'ne katılımını öngören Katılım Antiaşması 16 Nisan 2003 tarihinde Atina'da imzalanmış ve söz konusu Anlaşma'nın 1 Mayıs 2004 'de yürürlüğe girmesi kararlaştınlmıştır. AB'nin doğuya doğru olan bu son genişlemesinin en önemli sorunlarından biri de, aday ülkelerin Schengen alanına üyelik durumlarıdır. Bu açıdan aday ülkelerin AB'ye katılımları ile birlikte Schengen'in gerektirdiği önlem ve kurallara hazır bulunmalarını gerektirmektedir. k ~ t ı 1 ı r ı, ı ~ ~ ~.. Nitekim, söz konusu ülkelerle 16 Nisan 2003'de imzalanan Katılım Antlaşması'nın Ek I başlığı altında, Schengen'in AB çerçevesine eklenmesini sağlayan Schengen protokolüne, katılım tarihinden itibaren aday ülkelerin de katılacakları belirtilmiştir. Ancak, söz konusu ülkelerde Schengen birleşmesi'nin uygulanması, Konsey kararına bağlanmıştır. Konsey önce bu ülkeler tarafından katılım başvurusu için gerekli koşulların sağlandığını tespit edecek ve daha sonra, Avrupa Parlamentosu' na Sc hengen protokolünün uygulanmasını açısından aldığı kararı danışacaktır (Ivanica, 2003; 29). Daha açık bir ifade ile bu 10 yeni üye, katılımları ile birlikte Schengen birleşmesini prensipte gerçekleştirecek ve pratikte uygulamaya başlayacaklardır. AncakAB'ye üye olmak, otomatik olarak Schengen'e de dahil olmak anlamına gelmemektedir. AB 'ye katılımından sonra her bir ülke için özel bir S chengen değerlendirme süreci (Schengen birleşmesinin tüm gereksinimlerini karşılanması amacıyla) başlayacaktır. Bu gereksinimler arasında; vize politikaları, uyumlaştınlmış dış sınır kontrolleri, Schengen alanı içinde serbest dolaşım hakkındaki kurallar bulunmaktadır. Söz konusu gereksinimleri karşılayan ülkenin, AB Bakanlar Konseyi'nin iç sınır kontrollerinin kaldırılması için gerekli olan kararından sonra, Schengen bölgesine dahil olmasına izin verilecektir. Bu konuda özellikle Schengen Bilgi Sistemi önemli bir rol oynamaktadır. Şöyle ki, yeni üyelerin teknik olarak bu sisteme bağlanmaları, 2005 sonundan önce mümkün görünmemektedir ve bu yüzden bu tarihten önce sınır kontrollerinin kaldırılması ile ilgili bir kararın alınması da mümkün olmamaktadır (www.europa.eu.int). Bu yaklaşım, katılım müzakerelerindeki şu gerçeğe dayanır ki; kişilerin serbest dolaşımına yönelik birleşme güçlendirilirken, MDAÜ bir geçiş dönemini kabul etmek zorunda kalmışlardır. 7 yıldan fazla olan bu dönem, AB 'ye girişten sonra başlayacak ve bu süre içinde bu ülkelerin vatandaşlarına serbest dolaşım hakkı verilmeyecektir. AB üyesi ülkeler bakımından 13 üyesi bulunan Schengen alanı içinde aday ülkeler, İngiltere ve İrlanda'nın aksine, Schengen'e kısmi katılım hakkı elde edemedikleri gibi, katılımları ile birlikte, birleşmenin tüm gereklerini karşılamak durumunda bırakılmışlardır (Borissova, 2003; 107).

30 1 Özge Aynagöz Çakmak 4.Sonuç 1985 tarihli Schengen Anlaşması, kişilerin serbest dolaşımının sağlanmasında önemli bir gelişme olarak görülmektedir. Başlangıçta beş Avrupa ülkesinin (Fransa, Almanya ve Benelüks), AB'nin hukuki çerçevesi dışında oluşturdukları bu birleşmenin, Tek Pazar'ın yaratılması çerçevesinde sınır kontrollerinin kolaylaştırılması veya kaldınlması çalışmalarına bir model oluşturduğu düşünülmüş ve Amsterdam Antiaşması ile Schengen Anlaşması kuralları ortaklılık anlaşmasına dahil edilmiştir. Böylece, 'ortak sınırlarda kişilere uygulanan kontrollerin aşamalı olarak kaldırılmasını' amaçlayan Schengen Anlaşması, Topluluk hukukunun bir parçası halini almıştır. Beş AB üyesi ülke tarafından 1985'de imzalanan ilk anlaşmayı, 19 Haziran 1990'da imzalanan uygulama sözleşmesi (Schengen Anlaşması'nın Uygulanmasına İlişkin Konvansiyon) takip etmiş ve anlaşma 1995'de yürürlüğe konduğunda, imzacı ülkeler arasındaki iç sınırlar ortadan kalkmıştır. Ayrıca Schengen bölgesi için, sınır kontrollerinin belirlenen ortak kurallara uygun olarak yapıldığı tek bir dış sınır yaratılmıştır. Konvansiyonun imzalanmasını takiben, birleşmeye dahil olan ülkelerin sayısı da artmıştır. Birliğin beşinci kuşak genişlemesi olarak adlandırılan ve Orta ve Doğu Avrupa ülkeleri ile Malta ve Kıbrıs'ı kapsayan süreç, 1 Mayıs 2004'de bu ülkelerin tam üyeliklerinin gerçekleşmesi yönündeki Katılım Antıaşması ile sonuçlanmıştır. Ancak söz konusu ülkelerin, AB'ye tam üyelikleri, Schengen birleşmesine de derhal dahil olmaları anlamına gelmemektedir. Schengen birleşmesinin tüm şartlarının her bir yeni üye tarafından ayrı ayrı karşılandığına dair Konsey kararı sonrasında, bu ülkelerin Schengen bölgesine katılmalarına izin verilecektir. Geçiş dönemi başlığı altında özellikle Schengen Bilgi Sistemine uyurnun sağlanması sonrasında, söz konusu ülkeler, Schengen birleşmesine dahil edilecekler ve ancak bu tarihten sonra söz konusu ülke vatandaşları için de serbest dolaşım hakkı sağlanmış olacaktır.

Schengen Anlaşması ve Avrupa Birliği Çerçevesine Dahil Edilmesi 1 :S 1 KAYNAKÇA Bilici, N. (2002) " Avrupa Birliği- Türkiye İlişkileri", ASOMED YA, Eylül, 53-82. Borissova, L. (2003) "The Adoption of the Schengen and the Justice and Home Affairs Acquis: The Case of Bulgaria and Romania", European Foreign Affairs Review, 8, 105-124. DTM (2002) Avrupa Birliği ve Türkiye, Ankara. Fletcher, M. (2003), "EU Govemance Techniques in the Creation of a Comman European Policy on Immigration and Asylum", European Public Law, 9 (4), 542-562. Grabbe, H. (2000) " The S harp Edges Of Europe: Extending Schengen Eastwards", International Affairs, 76 (3), 519-536. Ivanica, M. (2003) An Overview of the Treaty of Accessian of Cyprus, Czech Republic, Estonia, Hungary, Latvia, Lithuania, Malta, Po/and, Slovakia, Slovenia to the European Union, Maastricht, European Institute of Public Administration. Petite, M. (1998). "The Treaty of Amsterdam", Jean Monnet Papers, Harvard Law School, http:/ /www.law.harvard.edu/programs/jean Monnet/papers/98/98-2-03. S ha w, J. ( 1 998) " The Treaty of Amsterdam: Challenges of Flexibility and Legitimacy", European Law Journal, 4 (1), 63-86. Thym, D. (2000) "The Schengen Law: A Challenge for Legal Accountability in the European Union", European Law Journal, 8 (2), 218-245. Töre, N. (2002) " Avrupa Birliği'nin Bitmeyen Senfonisi: Genişleme", ASOME DYA, Temmuz, 43-66. Wiener, A. (2000)" Forging Flexibility- the British 'No' to Schengen", ARENA Working Papers WP 00/1. www.europa.eu.int