C. MADDEN N ÖLÇÜLEB L R ÖZELL KLER 1. Patates ve sütün miktar nas l ölçülür? 2. Pinpon topu ile golf topu hemen hemen ayn büyüklüktedir. Her iki topu tartt n zda bulaca n z sonucun ayn olmas n bekler misiniz? 3. Nesneleri elinizle tartabilir misiniz? 68
Maddeyi Tan yal m 1. Kütle Merak Ediyorum Pirinç al rken kilogram, kahve al rken gram kullan l r. Bu fark nedendir? Kütle, madde miktar n n bir ölçüsüdür. Ayn büyüklükteki maddeler, farkl kütlelere sahip olabilir. Maddenin büyüklü ü kütlesini tahmin etmede yan lt c olabilir. Maddelerin kütlelerini do ru ve tam ölçmek için eflit kollu terazi ad verilen alet kullan l r. Eflit kollu terazilerde, tart lan maddenin kütlesi, bilinen kütlelerle karfl laflt r l r. Kütle birimi olarak gram ve kilogram kullan l r. Bu iki birim s ras yla; g ve kg sembolleriyle gösterilir. 1 kg = 1000 g ve 500 g = 0,5 kg d r. Sizler de çeflitli kat maddelerin kütlelerini tartarak ölçebilirsiniz. Ölçüm sonuçlar n g dan kg a, kg dan g a çeviriniz. Günlük yaflamda elektronik teraziden de faydalan r z. S v lar n kütlesi, kat larda oldu u gibi eflit kollu teraziyle tart larak ö renilebilir. Aç k pekmez veya tahin sat lan dükkânlarda önce bofl kap tart l r. Bu tart m sonucu elde edilen de er, kab n daras n verir. Sonra kap pekmez veya tahin ile doldurularak yeniden tart l r. kinci tart m n sonucu pekmez ile kab n brüt kütlesidir. Brüt kütleden dara ç kar l rsa net kütleye ulafl l r. 69 S: 42 E: 11
Kat lar n kütlesini ölçmek s - v lara göre daha kolayd r. S - v lar n kütlesini ölçmek gazlara göre daha kolayd r. Havas boflalt lm fl bir topu tartal m. Ayn topu havayla fliflirerek yeniden tartal m. ki tart m sonucunu birbirinden ç kard m zda buldu umuz fark, topun içindeki havan n kütlesidir. 2. Hacim Merak Ediyorum 1. Dünyan n baflka yörelerindeki insanlar da bizim kulland m z ölçü birimlerini mi kullan rlar? 2. Toz fleker neden litre ile ölçülerek sat lmaz? S v lar n hacmini ölçmek için dereceli silindir veya ölçülü kaplar kullan l r. S v ölçmede kullan lan kab n üzeri eflit aral klarla çizilmifltir. S v maddeleri ölçerken dereceli kab n düz bir zeminde olmas gerekir. S v madde dereceli silindir veya ölçülü kaba doldurulur. S v n n hacmini, bu kaplar n üzerindeki çizgiler ve rakamlar yard m yla ölçeriz. Bu kaplar, düzgün flekilli olmayan maddelerin de hacmini ölçmemizi sa lar. 70
Marketten al nan süt veya meyve suyu paketinin üzerinde 1 litre ya da 1000 mililitre yazmaktad r. S v maddelerin hacmini ölçmek için litre (L) ad verilen ölçü birimi kullan l r. Küçük meyve suyu kaplar ya da süt paketleri üzerinde 200 mililitre (ml) gibi hacim gösteren de erler görürüz. Küçük su fliflesinin üzerinde ise 0.5 L ya da 500 ml yazmaktad r. Üzerinde yaz landan anlafl labilece i gibi 1 L = 1000 ml ve 500 ml = 0.5 L dir. Sizler de ölçülü kap kullanarak çeflitli s v lar n hacimlerini ölçebilirsiniz. Ölçüm sonunda elde etti iniz de erleri ml den L ye ve L den ml ye çeviriniz. Bir kat n n hacmini do rudan dereceli silindir kullanarak ölçebilir miyiz? Maddeyi Tan yal m Bu ifllem için sadece dereceli silindir yeterli olmaz. Ölçüm yapabilmek için bir de s v ya ihtiyaç vard r. Dereceli silindire bir miktar su koyarak hacmini ölçelim. çine dereceli silindire s abilecek büyük-lükte bir tafl parças atal m. Dereceli silindirdeki su seviyesini yeniden belir-leyelim. ki ölçüm de eri aras ndaki fark tafl n hacmini verir. S: 43 E: 12 800 ml 700 600 500 400 300 200 100 71
Geçmiflten Günümüze Ölçüler Kütle ve ölçülere iliflkin ilk sistemler eski M s r ve Babil de gelifltirildi. Bunlar tar m ürünlerini tartmak, ekili arazileri ölçmek ve ticaret ifllemlerini standartlaflt rmak için gerekliydi. Teraziyi icat eden M s rl lar n standart tart kütleleri ve Cubit (kübit) denen (yaklafl k 52 cm ye eflit bir uzunluk) ölçme birimleri vard. Eski Yunanl lar ve Romal lar döneminde teraziler, ölçekler ve cetveller günlük yaflam n birer parças hâline gelmiflti. Günümüzün kütle ve ölçü birimleri olan metre ve kilogram 1790 lardan itibaren kullan lmaya baflland. Zaman ö renmek, insanlar n topra ekip biçmeye bafllamas yla önem kazand. Zaman do ru belirlemeye yönelik ilk ad m günümüzden üç bin y l önce at lm flt r. Eski M s r l gök bilimciler, Günefl in gökyüzündeki düzenli hareketinden yararlanarak gölge saati ni gelifltirdiler. Gölge saati, bir tür günefl kadran yd ve iflaretli yerlere düflen gölgenin konumuna göre zaman gösteriyordu. Zaman belirlemeye yarayan düzeneklerin en geliflmiflleri 17. yüzy l n ortalar ndan itibaren yap lmaya baflland. Cumhuriyetin ilk y llar nda Osmanl Devleti nin resmî ölçü birimleri kullan l yordu. Bu ölçüler di er uluslarla yap lan al flverifllerde kar fl kl a neden oluyordu. Çünkü di er ülkelerin kulland ölçü birimleri farkl yd. Osmanl Devleti nin s n rlar içinde bile tam bir birlik sa lanm fl de ildi. Örne in, bir yörede on befl okka olarak tart lan bir kütle, di er bir yörede on alt okka gelebiliyordu. Çünkü herkesin uyaca standart bir okka belirlenmemiflti. Uzunluk ölçüsü olarak kullan lan arfl nda da benzer problemler vard. Atatürk ün talimat ile 1931 y l nda yap lan düzenleme sonucu, uluslararas kabul görmüfl ölçü ve birimler, ülkemizde de kullan lmaya baflland. Uluslararas ölçü ve birimlerin kabulü, Atatürk ün bafllatt de iflim sürecinin yeni bir ad m olmufltur. Büyükflehir Ankara Dergisi, Y l:1, 24. say, sayfa:2, 2005 Kendimizi De erlendirelim 1. Bir gaz n kütlesi nas l ölçülür? 2. Kat maddelerin hacimlerini bulmak için hangi yöntemleri kullan r z? 3. S v lar n hacmini ölçmek için kulland m z yöntemle kat maddelerin hacimlerini ölçebilir miyiz? 4. Atatürk ün önderli inde uluslararas ölçü ve tart birimlerinin kabul edilmesinin önemi nedir? 72