ĐTÜ GELĐŞTĐRME VAKFI OKULLARI ÖZEL DR. NATUK BĐRKAN ĐLKOKULU VE ORTAOKULU KARDEŞİM VE BEN Neler oluyor hiç anlamıyorum! Galiba annem hasta. Sabahları insan neden kusar ki? Yüzü de hasta insanlar gibi bembeyaz. Ona kötü bir şey mi olacak? Gücü o kadar azaldı ki, kucağına çıkmak istediğimde beni yanına oturtup konuyu değiştiriyor. Sanki anlamıyorum Babam bile farklı davranıyor. İlk defa anneme mutfakta yardım ediyor, alışveriş torbalarının hepsini o taşıyor, üstelik benim odamı bile artık babam toplamaya başladı. Sık sık anneme Canın bir şey istiyor mu hayatım? diye sorar oldu. Kesinlikle benden bir şey saklıyorlar! Çok heyecanlıyım! Dün babam eve ne zamandır istediğim lego seti ile geldi. Sevinçten havalara uçtum. Yemekten sonra, hep önemli bir şey söyleyecekleri zaman yaptıkları gibi beni aralarına alıp koltuğa oturdular. Babam dedi ki: Sonunda ne zamandır istediğin şey oluyor. Bir kardeşin olacak. Artık ağabey oluyormuşum. Yani büyüyorum Sadece mum üflediğimde büyünür zannediyordum, meğer insanın kardeşi olunca da büyürmüş! Çok yoruldum bugün. Aslında beni okula yollamadıkları için bütün gün evde halam ile oyun oynadık ama aklım hep kardeşimin ne zaman eve geleceğindeydi. Ama halam şimdiden çok değişti. En sevdiğim sosisli sandviçi ve patates kızartmasını yememe izin verdi, hatta yemekten sonra çikolata bile yiyebildim. Sonra da oyalanmam için bana Ipad ini verdi. Ağabey olmak sanırım iyi bir şey! Şimdilik kardeşim için hazırladıkları odaya girmeme ve eşyalarına dokunmama izin vermiyorlar ama o eve gelince birlikte çok eğleneceğiz. Zaten ben annemin en büyük yardımcısı olacakmışım. Of! Nerede kaldılar? Hani annemin en büyük yardımcısı olacaktım? Kardeşime dokunmama bile izin vermiyor. Kucağıma almak da yasak. Çok küçük olduğu için annem hep onunla ilgilenmek zorundaymış. Bu haksızlık, ben de daha küçüğüm! Canım ara sıra biberon emmek bile istiyor. Ama Bir ağabeye hiç yakıştıramıyorlarmış. Çok saçma! Bu sabah canım okula gitmeyi hiç istemedi. Annem, kardeşime süt verdiği için beni servise indirmedi. Sanırım beni eskisi kadar sevmiyor. Bu kadarı da fazla! Ben de ağlarım, servise de binmem! Evde annemle birlikte kalmak istiyorum. Okula da gitsem hep aklıma annem ve kardeşim geliyor. Kim bilir evde neler yapıyorlardır? Hani birlikte eğlenecektik? 1
gerek. Bu örnekler birden fazla çocuk sahibi olan anne babaların hiç de yabancı olmadığı şeyler olsa Çocukların gözünden baktığımızda, kardeş sahibi olmak başlangıçta heyecan vericiyken aslında hiç de kolay bir şey değil. Süreç; heyecan ve mutluluk kadar hayal kırıklığı ve dışlanmışlık duygularını da beraberinde getiriyor. Bu, anne babalar için de çocuklarına nasıl davranmaları gerektiği ile ilgili kafalarının karıştığı zor bir dönem olabiliyor. Bu bültenimizde; kardeşin doğumu, değişen düzen ve çocuğunuza bu süreçte nasıl yardımcı olabileceğiniz ile ilgili yararlı gördüğümüz bazı konulara değinmek istedik. Aile bir sistemdir. Bu sisteme katılan her yeni üye ile birlikte sistemdeki kişiler arasında yeni dengeler kurulur. Bu dengenin yeniden kurulması bazen sancılı olabilir, özen ve emek ister. Kardeş sahibi olmanın bir çocuğa yaşatabileceği zorlukların yanında, yaşamda gerekli ve olgunlaşmaya yardımcı olan birçok kazanım getirdiğini düşünmekteyiz. Örneğin; çocuklar arasındaki rekabetin hiçbir yararı yok gibi görünse de, gerçek böyle değildir. Kardeşler, birbirlerine hayatın gerçekleri ile yüzleşmelerinde yardım ederler. Bu da, yalnız kendilerinin ilginin tümüne ve bütün avantajlara sahip olamayacakları ile ilgili bir gerçektir. Bu, zor ve acı verici olsa da önemli bir derstir. Bu şekilde, sevginin paylaşmakla azalmayacağını da öğrenirler. Kardeş olmak, paylaşma ve uzlaşma konusunda da çocuğa çok değerli deneyimler sağlar. Eğer rekabet, yapıcı şekilde çözümlenirse çocuk başkalarının güçlü yanlarının kişi olarak kendi değerini azaltmadığını öğrenir. Ayrıca kardeşler birbirlerinin, yaşamda karşılaşılan güçlüklerle baş ederken yanlarında olacak iyi bir destektir. Aileye yeni bir üyenin katılmasının çocuğun hayatında birçok farklılığı da beraberinde getirdiğini görebiliriz. Çocuğun, sadece günlük rutinini düşündüğümüzde, biz yetişkinler için çok doğal ve olması beklenen değişimler bile çocuk için uyum sağlaması zor durumlar haline dönüşebilir. Kardeşin doğumu ile birlikte anne, enerjisinin ve dikkatinin çoğunu devamlı bakıma muhtaç yeni bebeğe yöneltmek durumundadır. Çocuk annesi ve babasıyla eskisi kadar çok zaman geçirememektedir. Belli bir süre için artık çocuğun değil, bebeğin ihtiyaçları daha acil ve öncelikli hale gelir. Hatta çocuk zaman zaman bebeğin ve annenin uyku düzensizliğinden bile olumsuz etkilenebilir. Genellikle aileye yeni üyenin katılması ile birlikte babanın da yükü ve sorumlulukları artmıştır. Bebek bakımında anneye destek olan baba aynı zamanda ev içi işlerle de daha çok ilgilenmek durumunda kalabilir. Tüm bu değişimlerin aile içinde nasıl ele alındığı ve bunlarla nasıl baş edildiği, çocuğun yeni gelen kardeşe ve yeni hayatına karşı geliştireceği tutumu şekillendirir. Çocuk, kardeşin doğumu ile birlikte hatta annenin hamile olduğunu öğrendiği ilk andan itibaren birçok farklı duygu yaşar. Bir kardeşe sahip olmanın yarattığı duygular; heyecan, mutluluk, sevgi ve koruma hissi, yaşamında nelerin değişeceği ile ilgili merak ve kaygı, rekabet duygusu, anne babasının sevgi ve ilgisinin başka bir çocuğa da yöneleceğine dair kıskançlık ya da yeni gelecek olana 2
karşı kızgınlık gibi karışık ve çelişkili olabilir. Bunlar arasında çoğu zaman anne babayı belki de en çok zorlayan duygu, kardeşe ve ebeveynlere yönelen kızgınlık ve kıskançlık duygularıdır. Kıskançlığın temelinde çocuğun annesi ve babasının yalnızca kendisini sevmesi arzusu yatar. Kendisine yönelmesini beklediği sevgi ve ilginin bir başkasına yönelmesi karşısında çocuk üzüntü ve öfke duyar. Yeni doğan kardeşini kıskanan bir çocuk, anne babanın bilinçli ve olumlu tutumu ile kısa bir süre içinde yeni duruma uyum sağlayacaktır. Çocuğumun Kardeşini Kıskandığını Nasıl Anlarım? Sevilen ve tüm ilgiyi üzerinde toplayan bebek gibi davranarak kendini tahtından indiren kişiye benzemeye çalışabilir. Yemeğini kendi başına yerken annenin yedirmesinde direnmek, tuvaletini kaçırmaya başlamak, bebeksi konuşmaların ortaya çıkması, anne baba ile birlikte uyuma isteği, parmak emme, sebepsiz ağlamalar bu dönemde sıklıkla karşılaşılabilen tepkilerdir. Bu davranışlar ile çocuk, kendisinin de anne babasının bakımına muhtaç olduğu mesajını verir. Bu dönemde çocukta genel bir huzursuzluk hali, sakinleşmekte zorlanma ve çevresindekilere öfkeli davranma gibi davranışlar gözlemlenebilir. Bazen baş ağrısı ve mide bulantısı gibi psikosomatik belirtiler ortaya çıkabilir. Kimi zaman da, çocuk okula gitmek istemeyebilir. Bu durum aileye okul fobisini ya da okulda bir şeylerin yolunda gitmediğini düşündürse de, çocuk bu davranışı ile evde anne ile daha çok zaman geçirmeyi ve ona daha yakın olabilmeyi hedeflemektedir. Kimi çocuk kıskançlığını doğrudan açığa vurmaz. Kardeşe büyük bir düşkünlük gösterir. Bebeğin bakımında anneye yardım etmeye can atar. Hatta zaman zaman sevgisini (!) fazla şiddetli bir şekilde dışa vurur. Bu durum anne babayı sevindirir ve çocuğun duruma çok rahat uyum sağladığını düşündürür. Oysa genellikle çocuk olumsuz duygularını bastırarak annesinin kendisinden büsbütün uzaklaşmasını engellemeye çalışmaktadır. Bu Süreçte Anne Baba Olarak Ne Yapabilirim? Anne babanın kaç çocuğa sahip olmak istedikleri kararı kendilerinin vermeleri gereken bir karardır. Böyle önemli bir kararın sorumluluğu çocuğa bırakılmamalıdır çünkü çocuk bir kardeş sahibi olmak istediğinde aslında nelerle karşılaşacağını tahmin edemez. Aileye yeni bir üyenin katılmasının, ailede yeni dengelerin kurulduğu zor ama doğal bir süreç olduğu unutulmamalıdır. Yaşanabilecek zorlukları sakin ve soğukkanlılıkla ele almak ve uygun tepkiler verebilmek için özellikle annenin iyi bir destek sistemine (baba, aile büyükleri, yardımcılar vb.) sahip olması önemlidir. Ona destek olacak kişilerin müdahaleci olmadan, ailenin düzen ve kurallarını gözeterek destek olmaları annenin kendini iyi hissetmesine yardımcı olacaktır. 3
Çocuğa, annenin karnının belirginleşmesi ile aileye yeni bir üyenin katılacağı söylenmeli ve doğumdan önce, gelecekte onu nelerin beklediği uygun bir dille açıklanmalıdır. Evdeki ortamın bir süre için her zamankinden daha hareketli ve telaşlı olabileceği, yeni gelen kardeşin bakıma muhtaç olacağı, annenin bu süreçte bebek ile daha fazla vakit geçireceği bilgisi verilmelidir. Kardeşi için yapılan hazırlıklarda çocuğun da fikirlerini sunabileceği ortamlar yaratmak önemlidir. Kardeşi ile ilgili Sakın endişelenme. Seni de bebek kadar seveceğiz. cümlesi iyi niyetli olsa da, çocuğa anne babasının sevgisi için kardeş ile yarışması gerektiğini düşündürebilir. Sevginiz konusunda bir şeyin değişmeyeceği mesajını sözleriniz ile değil, davranışlarınız ile iletmeniz yeterli olacaktır. Kardeşe yönelik olumsuz duyguları reddedip üstünü örtmek yerine onları kabul edip çocuğunuzu anladığınızı göstermek çok önemlidir. Örneğin; Keşke geldiği yere geri yollasak onu! diyen bir çocuğa Eski günlerini özlüyorsun. Yeni duruma alışmak sana zor geliyor değil mi? diyerek cevap verilebilir. Bu durumda çocuk olumsuz duygulara sahip olduğunda da kendini suçlu hissetmeyecek ve bunları rahatça ifade edebilecektir. Kıskançlığı önlemek amacı ile çocuğa aşırı hoşgörü ve anlayış göstermek, daha önce konulan kuralları esnetmek bu süreçte çocuğa yardımcı olmaktan çok işleri daha da karmaşık hale getirebilir. Bu şekilde çocuğunuza farkında olmadan, telafi etmeniz gereken kötü bir durumda olduğu mesajını vermiş olursunuz. Aile büyükleri ile de bu konuya dikkat etmeleri için önceden konuşulması yararlı olacaktır. İlgi ve sevgiyi kanıtlamak için çocuğunuzun gelişimsel olarak ihtiyaç duyduklarının dışında ekstra bir çaba sarf edilmemelidir. Örneğin; eskiden beri kendi odasında yatan bir çocuğu kendi yanınıza almak da, yanınızda yatan bir çocuğu bebek geldikten sonra kendi odasında yatırma kararı da yanlıştır. Oda ayırma kararı bebek gelmeden önce verilmelidir. Bu, erken yaşlarda alınması ve uygulanması gereken bir karardır. 4
Zamanlama konusunda dikkat edilmesi gereken diğer bir konu ise, okula başlatma zamanıdır. Kardeşi görüp kıskanmasın diye, 3 4 yaş çocuğunu kardeşin doğumundan kısa bir süre sonra anaokuluna göndermek, çocuğun kendini evden atılmış duygusunu hissetmesine neden olabilir. Çocuğa, Sen artık ablasın/abisin. diyerek ondan yaşının üzerinde olgunluk beklenmemeli, onun da hala çocuk olduğu unutulmamalıdır. Büyük olmak her zaman; alttan almak, mantıklı düşünmek, hoş görmek ve taviz vermek anlamlarına gelmemelidir. Bu, çocuğunuza haksızlığa uğramışlık duygusunu yaşatabilir. Çocuğunuz, yaşının getirdiği hak ve imtiyazlara sahip olmalıdır. Örneğin; kardeşi daha erken saatte yatarken kendisinin daha uzun süre sizinle oturmaya hakkı olması gibi Anne babalar tarafından kardeşler arasındaki rekabetin normal ve kabul edilebilir sınırlarda olup olmadığı gözlenmeli, bu sınırlar aşılmadıkça onlara müdahale edilmemelidir. Sorunu kardeşlerin kendi aralarında çözümlemeleri gerektiği söz ve davranışlar ile gösterilmelidir. Hakem ya da taraf olma rolünden kaçınılmalı ancak kardeşlerin birbirlerine zarar verdikleri durumlarda müdahale edilmelidir. Temel olarak aile olmak; sevdiklerimiz ile ilişki kurmayı öğrenmemize, öfke ve anlaşmazlıklar ile başa çıkmak gibi önemli ve farklı beceriler edinmemize yardımcı olur. Genellikle bize en yakın olan insanlar ile kavga ederiz. Belki de, birbirimize karşı ne denli kötü davranırsak davranalım, bizi sevmekten asla vazgeçmeyeceklerini bildiğimiz içindir. Psikolojik Danışmanlık ve Rehberlik Bölümü 5
KAYNAKÇA: Prof. Dr. Sefa SAYGILI, Çocuklarda Davranış Bozuklukları, Türdav Yayın Grubu, 2011. Prof. Dr. Atalay YÖRÜKOĞLU, Çocuk Ruh Sağlığı, Özgür Yayınları, 2004. Prof. Tanya BYRON, Neden Kardeşlerimle Durmadan Kavga Ediyorum, Domingo Yayınevi, 2013. Popüler Psikiyatri, Sayı:44/2008. Prof. Dr. Mücahit ÖZTÜRK, Kardeş Kıskançlığı. 6