Turgay Sebzecioğlu Ana Yönleriyle Minimalist Program Garavel: (Sofradan çevikçe kalkar ve aniden bir ağacın dalına zıplar) Hooop burdayım! Arif: (Şaşkın bakışlar içerisinde ağaçtaki Garavel e dönerek) Tamam da niye ordasın? (Gora filminden ) 1. Giriş Bu yazıda Minimalist Programın (MP) temel ilke ve kavramlarından, İlkeler ve Değiştirgenler Kuramından (Pirinciples and Parameters Theory) veya başka bir adlandırmayla Yönetim ve Bağlama yaklaşımından ayrılan ana yönleri üzerinde durulacaktır. Yirmi yıla yakın süredir Evrensel Dilbilgisine (Universal Grammar) yön veren MP nin, ilk olarak Noam Chomsky nin 1993 yılında yayımlanan yazısıyla (A minimalist program for linguistic theory. MIT occasional papers in linguistics no. 1. Cambridge, MA: Distributed by MIT Working Papers in Linguistics) sistemli olarak başladığı söylenebilir. Chomsky nin 1995 te çıkan kitabıyla (The Minimalist Program. Cambridge, Mass.: The MIT Press), MP, kapsamlı bir biçimde ele alınmış oldu. MP çalışmaları, dil tasarımının ekonomi ilkelerine duyarlı olduğu varsayımından yola çıkmaktadır. 2. Yönetim ve Bağlamadan Minimalist Programa 1950 lerden itibaren Üretici Dilbilgisi (Generative Grammar) dilbilimsel araştırmaların merkezini Dil Yetisi (Language Faculty) kavramına çevirmiştir. Bu yaklaşıma göre dil, insan türüne özgü bir yeti, zihinsel yetilerin bir parçası olarak tanımlanmaktadır. Üretici Dilbilgisinin dilbilim çalışmalarına getirdiği en önemli katkı, dilin sözdizimsel olarak sonsuz sayıda üretimini, sınırlayıcı kurallar ve yinelenen yöntemlerle çözebilen açıklayıcı modeller ortaya koyabilmesiydi. Evrensel Dilbilgisi (ED) kuramının paradigmasına uygun olarak farklı diller üzerine yapılan araştırmalar, alana bir dilbilgisinde olması gereken betimleyici yeterlik (descriptive adequacy) konusunda birçok veri sağlamıştır. Ne var ki, incelenen farklı diller çok farklı kuralların öne sürülmesine neden olunca betimleyici yeterlik ile açıklayıcı yeterlik (explanatory adequacy) arasında bir gerilime neden olmuştur. 1960 larda ve 70 lerde kurallar yığınına dönüşen 97
kuram, ilkeler ve değiştirgenlere (parameters) dayanan bir düzenlemeyle bir çıkış noktası bulmuştur. Böylece, dillere özgü olduğu düşünülen özellikler, evrensel ilkelerin değiştirgenleri içerisinde değerlendirilmiştir. Örneğin, İngilizceyle Türkçenin Eylem Öbeği (EÖ) farklı bir dizilim göstermektedir. İngilizce bir EÖ, [Eylem (E) + Ad Öbeği (AÖ)] sıralanışı gösterirken Türkçe EÖ, [AÖ + E] sıralanışı göstermektedir. Dile özgü bu değiştirgenler [AÖ + E + AÖ] gibi bir ilkeye bağlanarak tüm değiştirgenleri içeren evrensel bir nitelik kazanabilir. Bu yazının odağında MP yer aldığı için çok fazla ayrıntısına girmeden bazı değiştirgenleri karşılaştırmalı olarak (İngilizce-Türkçe) örnekleyelim: (1) a. Açık Taşıma karşısında Örtük Taşıma İngilizce: Who did you meet who? (açık taşıma) Türkçe: Kimle/Ali yle karşılaştım? (örtük taşıma) b. Üyeler ve İşlevsel Başlar İngilizce: I was watching television (Çekim Öbeği + EÖ) Türkçe: Ben televizyon izliyordum (EÖ + Çekim Öbeği) c. Sol/Sağ Çevre İngilizce: for music (ilgeç + AÖ) Türkçe: müzik için (AÖ + ilgeç) (1a) da yer alan İngilizce tümcede who soru adılı, tümcenin önüne taşınmak zorundadır. Türkçe tümcede ise, İngilizcede olduğu gibi, bir taşımaya gereksinim yoktur. Taşınma Mantıksal Yapıda gerçekleşmektedir. (1a-b) tümcelerinde ise, işlevsel ve sözlüksel başların çevresel farklılıkları gösterilmektedir. 98
İlkeler ve Değiştirgenler Kuramı (İDK), betimleyici yeterlikle açıklayıcı yeterlik arasındaki gerilime son verse de ED nin yapısı ile ilgili sorular sona ermemiştir. Dil yetisi zihinsel süreçlerin neresinde yer almaktadır, bu süreçlerle nasıl bir etkileşim içerisindedir? ED, dilin en açıklayıcı betimlemesini nasıl verebilir? Bu tür sorular Minimalist yaklaşımın ortaya çıkmasına neden olmuştur. Zaten Chomsky de hemen hemen her şeyin sorgulamaya açık olduğunu söylemekte, Minimalist bir yaklaşımla olaylara bakıldığında her şey için sorulması gerekenin O niçin orada? sorusu olduğu üzerinde durmaktadır. 3. Minimalist Programın Temel İlkeleri ve Teknik Kavramları MP nin temel ilkelerine ve teknik kavramlarına bakıldığında genel olarak Ekonomi İlkesi (Economy Principle) ile bağıntılı olduğu görülmektedir. MP çözümlemelerinde ortaya çıkan dil hesaplamaları, daha basit ve akılcı bir uyarlamayı göstermektedir. MP ye göre dil hesaplamaları, dil yetisinin beynin öteki bölümleriyle bağlantı kuran araalan temsillerini ilişkilendirmeyi sağlamalıdır. Araalan temsillerinin beynin öteki bölümleriyle ilintilendirilmesini biraz daha açarsak, Sesçil Yapı (Phonetic Form) ve Mantıksal Yapı temsillerinden yola çıkarak açıklama yapmak gerekmektedir. Sesçil Yapının algı (perception) ve sesletim (articulation) duyu-hareket dizgelerini (sensorimotor systems), Mantıksal Yapının ise kavramlar (concepts) ve niyetler (intentions) düşünce dizgelerini bağlantılandırdığı varsayılmaktadır. Bir başka açıdan Sesçil Yapının (SP) söyleyiş (pronunciation), Mantıksal Yapının (MY) ise anlam (semantic) ile ilişkili olduğu söylenebilir. Özetle, MP araştırmalarını yönlendiren temel güdülenmelerden biri de, dilin bütün bu bağlantılandırmaları en iyi biçimde gerçekleştiren dizge mi olduğu sorusudur. MP de MY ve SY terkedilmeyen kavramlardanken derin yapı ve yüzey yapı arasındaki ayrım türetim yaklaşımı çerçevesinde kaldırılarak, temsilci düzlemler basitleştirilmiştir. (2) de görüldüğü gibi, MP tasarımında sözlükçe (lexicon) mevcudiyetini korumaktadır. Yine, Aşamalı X Kuramı (X-bar Theory) çerçevesinde çözümlenen yapı gösterimleri, Yalın Öbek Yapı (Bare Phrase Structure) başlığı altında yapılan düzenlemelerle basitleştirilmiştir. MP nin İDK den ayrılan en önemli yönlerinden biri, yönetim (government) kavramından vazgeçilmiş olmasıdır. MP ye özgü bir diğer özellik ise, araalanlar (ses ve anlam) ile sözdizimi arasındaki etkileşimin çıkartım (spell-out) ile tek bir noktada birleştirilmesidir. 99
(2) Sözlükçe Çıkartım SY [sesçil bileşen] MY [anlambilimsel bileşen] MP, sözdizimsel türetimlerin safha (phase) olarak adlandırılan özel aşamalar ve alanlarda gerçekleştiği varsayımında bulunmaktadır. 3.1. Ekonomi İlkesi Ekonomi ilkesi, hem temsilci ekonomi (representational economy) hem de türetici ekonomi (derivational economy) olmak üzere iki ana başlık altında ayrıntılandırılabilir. 3.1.1. Temsilci Ekonomi Temsilci ekonomi ilkesine göre, dilbilgisel yapılar belirli bir amaç için türetilmiş olmalıdır; yani, tümce yapıları gerekli dilbilgisellik kısıtlamalarını yerine getiren tümcelerden daha büyük ve daha karmaşık olmamalıdır. MP de Tam Yorum İlkesi (The Principle of Full Interpretation), temsilci ekonomiyle ilişki içerisindedir. Tam Yorum İlkesine göre, bir tümce yapısındaki hiçbir öğe gereksiz veya fazlalık olmamalıdır ve hesaplama sürecindeki araalan seviyelerinde bir biçimde yorumlanabilmelidir. Hesaplama sürecinde yorumlanamayan öğeler, Mantıksal Yapıya (Logical Form) ulaşmadan yok olmalıdır. 3.1.2. Türetici Ekonomi Türetici ekonomi, taşımalarda yorumlanabilir özelliklerle yorumlanamaz özellikleri karşılaştıran (match) bir düzenlemeyi içermektedir. 100
3.3. Yalın Öbek Yapı Aşamalı X Kuramı (AXK), sözcük grubu yapılarının göründüğü kadar çeşitli ve karmaşık olmadığını göstermek için ortaya atılmıştır. Bu kuramda tüm sözcük grupları tek bir kalıptan yola çıkılarak çözümlenebiliyordu. Özel yapılarda ise genel kalıp üzerinden birkaç değişiklik yapılarak karmaşıklığa son verilmeye çalışılıyordu. MP de AXK den birçok yönüyle ayrılan yeni öbek kuramı Yalın Öbek Yapıda (YÖY) AXK nin öngördüğü yapıda yer alan tümleç (complement) ve gösterici (specifier) ayrımı silinmiştir. Öbek yapılar, birinci birleştirme (merge), ikinci birleştirme ve öteki birleştirmeler olarak biçimlenmektedir. YÖY ün AXK den farklılaşan diğer başlıca önemli yönleri şöyledir: YÖY türetimseldir; yani, tabandan yukarıya adım adım işlemlenir. AXK ise temsilcidir (representational). AXK de Yapılar bir hamlede kurgulanır, sözlüksel birimler bu kurgulamanın ardından yapıya yerleştirilir. YÖY peşin hükümlü bir yapı çerçevesi sunmaz. Bu yaklaşımdan dolayı, AXK nin tüm öbek yapı gösterimlerinde mutlaka olması gereken tümleç ve göstericiler ortadan kalkmıştır. AXK de ikili (binary) dallanmalar yanında birli (unary) dallanmalara izin verilirken YÖY de yalnızca ikili dallanmalara izin verilmektedir. YÖY baş (head) ile sonuncul (terminal) arasında bir ayrım yapmamaktadır. YÖY ün işleyişinin basit bir birleştirme içerdiğinden söz edilmişti. (3a) da görüldüğü gibi, the ve cat sözcükleri en basit biçimde {the, cat} dizisi olarak birleştirilebilirler. Sonraki aşamada ikili {the, cat} dizisinde başın ne olacağına karar vermek gerekmektedir. Belirtici Öbeği (BÖ) varsayımına göre baş the olarak belirlenir ve öbeğin etiketi (label) olarak atanır: {the, {the, cat}. Bir diziye yeni bir üye ekleneceğinde oluşan ikili diziye yeni bir etiket belirlemek gerekmektedir. (3b) de görüldüğü gibi, eklenen love eylemi yeni bir dizi oluşturur ve sözlüksel belirlemelerden kaynaklı olarak love yeni dizinin başı olur ve dizi love diye etiketlenir: {love, {love, {the, cat}. 101
(3) a. the b. love the cat love BÖ the cat (3b) de oluşan EÖ için bir özne gerekmektedir. (4a) da görüldüğü gibi, EÖ-içi Özne Yükleme Hipotezine (VP-internal Subject Hypothesis) göre they sözcüğü love etiketli diziye eklenir. Böylece ikili dizi bir büyükçül yansımayla genişler. (4a) daki öbeğin kategorisel gösterimi (4b) deki gibidir. (4) a. love b. EÖ BÖ They love the love BÖ cat E BÖ They E BÖ love the cat MP de sözcüklerin nasıl birleşerek öbek ve tümce biçimlerini oluşturduğunu görmek için bir tümce çözümlemesi yapmak yararlı olacaktır. (6) ve (8) de (5) ve (7) deki teki tümcelerin ağaç şeması (tree diagram) verilmiştir. (5) I am trying to allow you 102
(6) TÜMÖ T That ZÖ Adıl Z I Z am E trying EÖ Z to ZÖ E allow EÖ Adıl you (7) Ali dilbilimi sevdi (8) TÜMÖ ZÖ Ø A Z Ali EÖ -di A dilbilimi E sev- 103
(6) ile (8) deki ağaç şema karşılaştırınca, öbeklerin konumu arasındaki fark belirginleşmektedir. (8) de görüldüğü gibi, Türkçede öbeklerin başı her zaman için sağdadır. (6) ile (8) arasındaki konumsal benzerlik ise, özne konumu ile ilgilidir. 3.2. Yerellik MP yönelimli çalışmalarda yerellik (locality), Ekonomi İlkesi çerçevesinde ele alınmaktadır. ED nin temel bir ilkesi olan Yerellik İlkesi, bütün dilbilgisel işlemlerin yerel olması gerektiğini önermektedir. Sonlu olmayan dilsel anlatımların döngüsel yapısı yerel bir hesaplama (computation) ile sınırlandırılabilir. Dilsel hesaplamalarda karışıklığı azaltmaya yarayan yerellik özü itibariyle yeni bir kavram değildir. Evrensel Dilbilgisinin (ED) bir önceki biçimlenmesi olan İDK çerçevesinde yapılan çalışmalarda Alttaşlık Koşulu (Subjacency Condition), taşıma birden fazla sınırlama budağını (bounding nodes) geçemez, kuralıyla taşımayı sınırlandırmıştı. İDK den önceki ED çalışmalarında, benzer dönüşümlerin farklı yapılarda dilbilgisidışılığa neden olması belirli sözdizimsel alanlardan öğelerin dışarı çıkamayacağını söyleyen kısıtlama (constraint) kavramını ortaya çıkarmış; A-üstü A Kısıtlaması (A-over-A Constraint), Ne-adası Kısıtlaması (Wh-island Constraint), Karmaşık AÖ Kısıtlaması (Complex NP Constraint), Sıralı Yapı Kısaltması (Coordinate Structure Constraint), Tümcesel Özne Kısıtlaması (Sentential Subject Constraint) gibi kısıtlamalar ise, dışarıya çıkamamak ifadesinden hareketle sözdizimsel alanlar bir adaya benzetildiğinden genel olarak ada kısıtlamaları (island constraints) biçiminde adlandırılmıştı. İDK de alttaşlık kavramı, tüm bu kısıtlama çalışmalarını tek bir başlık altında toplamıştır. MP de alttaşlık başlığı altındaki çalışmalar, Nüfuz Edilememe Koşulu (The Phase Impenetrability Condition) ile yeni bir görünüm kazanmıştır. MP de önem kazanan döngüsel türetim (cyclic derivation) kavramı, türetimin öbekten öbeğe ilerlediği gözlemine dayanmaktadır. Bir başka ifadeyle, türetimler farklı aşamalarda yer almaktadır. Öbekler, güçlü öbek ve zayıf öbek olmak üzere iki biçimde sınıflandırılmaktadır. Güçlü öbekler veya temel tümcecik kategorileri, EÖ ve Tümleyici Öbeği (TÖ) olarak belirlenmiştir. Türetimlerin farklı aşamalarda yer aldığını ve temel tümcecik kategorilerinin (EÖ ve TÖ) hesaplanmasına karşılık olarak gelen Nüfuz Edilememe Koşuluna göre, daha yüksekte meydana gelen işlemlere, yalnızca bir aşamanın sınırı (yani belirticisi ve başı) ulaşabilir. 104
Yerel ilişkileri düzenleyen bir diğer ilke ise Görecelendirilmiş Yetinmecilik (Relativized Minimality) ilkesidir. Bu ilke, yerel ilişkileri, uygun en yakın çevreyle sınırlandırmaktadır. Bu ilke gösterimsel olarak şöyle açıklanabilir: (9) X Z Y (9) daki gösterime göre, Z nin Y ile potansiyel yerel ilişkiye girme olasılığı vardır. Bu durumda, X ile Y arasında potansiyel bir ilişki bulunamaz. Bu durum, minimal uzaklık (minimal distance) ilkeleriyle de benzerlik ve yakınlıklar içermektedir. Kısaca yerel ilişkilerin, mümkün olan en küçük alanda gerçekleşmesi beklenmektedir. Minimalist programda alttaşlık olsun, görecelendirilmiş yetinmecilik olsun hepsi kapsayıcı bir ilke olan en kısa taşıma (shortest movement) ilkesine bağlanmıştır. Lamidi (2006), en kısa taşıma ilkesinin işleyişiyle ilgili İngilizceden aşağıdaki örneği vermektedir: (10) a. whom 1 did he expect t 1 [to punish whom 2 ] b. *whom 2 did he expect whom 1 [to punish t 2 ] (10a) tümcesinde whom 1 en kısa taşıma ilkesine boyun eğerken, (10b) tümcesinde yer alan whom 2, whom 1 den daha uzaktayken taşındığı için ilkeyi çiğnemiştir. 3.3. İzler: Kopyala-Sil 1970 ve 80 lerde bir kurucunun (11a-b) de görüldüğü gibi, arkasında iz (trace) bırakarak taşındığı varsayılıyordu. Taşınan kurucu ile iz arasındaki ilişki zincir (chain) kavramıyla açıklanıyor; zincirin en yüksek üyesi baş (head), iz ise ayak (foot) olarak adlandırılıyordu. (11) a. He is reading a book. b. What is he reading i? Chomsky nin son dönem çalışmalarında taşımanın kopyalama kuramı (copy theory of movement) etkinlik kazanmıştır. Bu kurama göre, taşınacak kurucu taşınacağı konuma kopyalanır veya birleştirilir, ardından (12a) da görüldüğü gibi, gerçek konumundan silinir. Böylece (12b) yapısı ortaya çıkar. 105
(12) a. [ZÖ The police [Z have] [EÖ the police [E arrested] the suspect]] b. The police have arrested the suspect (12a) yı (12b) ye taşıyan işlem, bir nevi, bilgisayarda bir dosyayı başka bir yere taşırken yaptığımız kes-yapıştır işlemine benzemektedir. Taşımanın kopyalama kuramı, yine dildeki ekonomi ile etkileşim içerisindedir. Birleştirme (merge) her zaman için taşımdan daha az masraflıdır veya ekonomiktir. Bu değerlendirmenin, Boş Kategori İlkesinin (Empty Category Principle), izler tam olarak yönetilmelidir, koşulundan kaçınma ile bağlantılı olduğunu söyleyebiliriz. Kaynaklar Cho, S. (2002). The Phase Impenetrability Condition and its Cross-Linguistic Evidence. Studies in Generative Grammar. Volume 12, Number 1, s.467-490. Chomsky, N. (2010). Doğa ve Dil Üzerine (Çev. Ayşe Banu Karadağ). İstanbul: Sözcükler Yayınevi. Cook, V.J. ve Newson, M. (1996). Chomsky s Universal Grammar: An Introduction. Oxford: Blackwell. Lamidi, T. (2006). The Minimalist Program. An Encyclopaedia of the ArtsVol. 4 (2), s.92-96. Radford, A. (2006). Minimalist Syntax: exploring the structure of English. Cambridge: Cambridge University Press. Uzun, N.E. (2000). Anaçizgileriyle Evrensel Dilbilgisi ve Türkçe. İstanbul: Multilingual. http://en.wikipedia.org/wiki/minimalist_program (Erişim Tarihi: 07.06.2010). 106