III. HAFTA İŞ HUKUKU İş Kanununun Bölümleri İş Yeri Kavramı (İş Kanunu Madde 2) İşveren tarafından mal veya hizmet üretmek amacıyla maddî olan ve olmayan unsurlar ile işçinin birlikte örgütlendiği birime işyeri denir. İşverenin işyerinde ürettiği mal veya hizmet ile nitelik yönünden bağlılığı bulunan ve aynı yönetim altında örgütlenen yerler (işyerine bağlı yerler) ile dinlenme, çocuk emzirme, yemek, uyku, yıkanma, muayene ve bakım, beden ve meslekî eğitim ve avlu gibi diğer eklentiler ve araçlar da işyerinden sayılır. 1 İşyeri, işyerine bağlı yerler, eklentiler ve araçlar ile oluşturulan iş organizasyonu kapsamında bir bütündür. 2 İşyerini, bir işveren tarafından sürekli biçimde teknik bir amacın (mal veya hizmet üretimi gibi) meydana getirilmesi için maddi olan veya olmayan araçlar ile iş gücünün bir araya getirilmesi sureti ile ortaya çıkan teşkilatlanma olarak tanımlayabiliriz. İşyeri olarak kabul edilen yerler; 1. Mal ve hizmet üretiminin yapıldığı yer (ana işyeri) 2. İş yeri olarak sayılan ilave alanlar, a) Niteliği itibari ile tamamlayıcı ürünlerin üretildiği yerler, b) İdarenin bulunduğu yönetim birimleri, 3. Eklenti alanları (garajlar, eğitim binaları vs.) 4. Araçlar (personel servisi, iş yeri tarafından temin edilen araçlar, 3 iş makineleri) İş Yerinin Kurulması İş yeri açma Kriterleri; 1. İnsan sağlığına zarar vermemek, 2. Çevre kirliliğine yol açmamak, 3. Yangın, patlama, genel güvenlik, iş güvenliği, işçi sağlığı, trafik ve karayolları, imar kat mülkiyeti ve doğanın korunması ile ilgili düzenlemelere aykırı davranmamak, uygun olarak iş yerini düzenledikten sonra başvuru formunu doldurarak yetkili mercie ibraz eder. 4
İşyeri açma ve çalışma ruhsatı İşyeri Açma ve Çalışma Ruhsatlarına İlişkin Yönetmelik kapsamında; Bir iş yerinin açılabilmesi için İşyeri Açma ve Çalışma Ruhsatlarına İlişkin Yönetmelik maddelerinin eksiksiz olarak yerine getirilmesi gerekir. Bu yönetmelik 3572 sayılı İşyeri Açma ve Çalışma Ruhsatları Hakkında Kanun (14/06/1989) kanununun 2005 yılında değiştirilerek güncellenmiş halidir. 5 1. Belediye sınırları ve mücavir alanlar dışı ile kanunlarda münhasıran il özel idaresine yetki verilen hususlarda il özel idaresi, 2. Büyükşehir belediyesi sınırları ve mücavir alanlar içinde büyükşehir belediyesinin yetkili olduğu konularda büyükşehir belediyesi, 3. Bunların dışında kalan hususlarda büyükşehir ilçe veya ilk kademe belediyesi, 4. Belediye sınırları ve mücavir alanlar içinde belediye, 5. Organize sanayi bölgesi sınırları içinde organize sanayi bölgesi tüzel kişiliği, tarafından verilir. 6 İş Yerinin Bildirilmesi (4857 Madde 3) Bu Kanunun kapsamına giren nitelikte bir işyerini kuran, her ne suretle olursa olsun devralan, çalışma konusunu kısmen veya tamamen değiştiren veya herhangi bir sebeple faaliyetine son veren ve işyerini kapatan işveren, işyerinin unvan ve adresini, çalıştırılan işçi sayısını, çalışma konusunu, işin başlama veya bitme gününü, kendi adını ve soyadını yahut unvanını, adresini, varsa işveren vekili veya vekillerinin adı, soyadı ve adreslerini bir ay içinde Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Bölge Müdürlüğüne bildirmek zorundadır. 7 Alt işveren, bu sıfatla mal veya hizmet üretimi için meydana getirdiği kendi işyeri için yine bildirim yapmak ile yükümlüdür. Ayrıca, İş kanununda 3. Maddeye eklenen fıkra gereğince; işveren şirket ise bu bildirim işveren tarafından değil, ticaret sicil memurluğunca yapılacaktır. Ticaret sicil memurlukları ilgili belgeleri bir ay içerisinde Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığının ilgili bölge müdürlüklerine gönderirler. 8
İş Yerinin Devri Ayrıca, 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanununa göre, sigortalı çalıştırmaya başlaya bir işveren, en geç sigortalı çalıştırmaya başladığı tarihte, iş yerini iş yeri bildirgesi ile Sosyal Sigortalar Kurumunun ilgili ünitesine bildirmek ve tescil ettirmek zorundadır. İşyeri veya işyerinin bir bölümü, hukukî bir işleme dayalı olarak başka birine devredildiğinde, devir tarihinde işyerinde veya bir bölümünde mevcut olan iş sözleşmeleri bütün hak ve borçları ile birlikte devralana geçer. Devralan işveren, işçinin hizmet süresinin esas alındığı haklarda, işçinin devreden işveren yanında işe başladığı tarihe göre işlem yapmakla yükümlüdür. 9 İşyerinin devri halinde, devirden önce doğmuş olan ve devir tarihinde ödenmesi gereken borçlardan devreden ve devralan işveren birlikte sorumludurlar. Ancak bu yükümlülüklerden devreden işverenin 10 sorumluluğu devir tarihinden itibaren iki yıl ile sınırlıdır. Devreden veya devralan işveren iş sözleşmesini sırf işyerinin veya işyerinin bir bölümünün devrinden dolayı feshedemez ve devir, işçi yönünden fesih için haklı sebep oluşturmaz. Devreden veya devralan işverenin ekonomik ve teknolojik sebeplerin yahut iş organizasyonu değişikliğinin gerekli kıldığı fesih hakları veya işçi ve işverenlerin haklı sebeplerden derhal fesih hakları saklıdır. İşyerinin devri başlığı altında verilen hükümler, iflas dolayısıyla malvarlığının tasfiyesi sonucu işyerinin veya bir bölümünün başkasına devri halinde uygulanmaz. İş Yerinin Kapatılması Herhangi bir sebeple işyerinin faaliyetlerine son veren ve işyerini kapatan işveren, bir ay içinde Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığının ilgili bölge müdürlüğüne bildirmek zorundadır (Madde 3). İşyerinin bütünüyle kapatılarak kesin ve devamlı suretle faaliyete son verilmesi halinde, işveren sadece durumu en az otuz gün önceden ilgili bölge müdürlüğüne ve Türkiye İş Kurumuna bildirmek ve işyerinde ilan etmekle yükümlüdür (Madde 29). 11 12
İşletme İş Sözleşmesi veya Hizmet Akdi İşletme kavramı İş Kanununda açıkça tanımlı değildir. Ana işveren altişveren gibi kavramlar tanımlanırken kullanılmıştır. İşletme; iktisadi bir amacı gerçekleştirmek için bir girişimciye ait bir veya birden fazla işyerinin örgütlenmesinden oluşan bir birimdir. İş yeri kavramı teknik bir amaca yönelik iken, işletme kavramı iktisadi bir amaca yöneliktir. İşyerinde üretim yapılır, işletmede kâr veya zarar edilir. İşletme tek bir işyerinden oluşabileceği gibi birden fazla işyerinden de oluşabilir. 13 Bir tarafın (işçinin) bağımlı olarak iş görmeyi, diğer tarafın (ücret ödemeyi üstlendiği (taahhüt ettiği) sözleşmeye iş sözleşmesi veya hizmet akdi denir. İşçi-İşveren İş Sözleşmesi Unsurları İş Ücret Bağımlılık 14 İş Sözleşmesinin Özellikleri 1-) Kişisel ilişki kurulması 2-) İşçi ve işverene karşılıklı borç yükler a-) İçi borcu: iş görme borcu, itaat etme borcu, sadakat borcu b-) İşveren borcu: Ücret ödeme, eşit muamele, gözetme 3-) Devamlılık, sözleşmenin ön gördüğü, süre içerisinde kişisel ilişkiler ve borçlar yerine getirilmelidir. Aksine bir hüküm bulunmadıkça iş sözleşmesi, kural olarak özel bir şekle bağlı değildir. İşverenle sözlü olarak anlaşmaya varıp çalışmaya başlayan bir kişi de iş sözleşmesiyle çalışan bir işçi gibi iş kanunundan yararlanılır. Ancak, bir uyuşmazlık çıktığında hangi konularda anlaşmaya varıldığını ispatlamak sorun olur. Kanun yazılı şekil aramasa da sözleşmeyi yazılı olarak yapmakta yarar vardır. İş kanunu, sadece süresi bir yıl veya daha uzun olan süresi belli iş sözleşmelerinin yazılı şekilde yapılması şartını aramıştır. 15 16
İŞ SÖZLEŞMESİNİN TÜRLERİ 1-) Sürekli ve Süreksiz İş Sözleşmeleri 2-) Belirli-Belirsiz Süreli İş Sözleşmeleri 3-) Tam Süreli ve Kısmi Süreli İş Sözleşmeleri 4-) Deneme Süreli-Deneme Süresiz İş Sözleşmeleri 5-) Takım Sözleşmesi 6-) Çağrı Üzerine Dayalı İş Sözleşmesi 7-) Mevsimlik İş sözleşmesi 8-) Geçici Süreli İş Sözleşmesi Sürekli ve Süreksiz İş Sözleşmeleri (İş Kanunu Madde 10) Nitelikleri bakımından en çok 30 iş günü süren işlere süreksiz iş, bu işlere ilişkin yapılan sözleşmelere de süreksiz iş sözleşmesi denilmektedir. Niteliği bakımından 30 günden fazla süren işlere sürekli iş, yapılan sözleşmeye de sürekli iş sözleşmesi denilmektedir. Örn; Bir su kuyusu açma işi, fiilen 30 iş gününde bitirilirse süreksiz iş, Tek katlı bir bina yapım işi, 45 iş gününde tamamlanırsa sürekli iş olarak değerlendirilir. 17 18 Sürekli ve süreksiz ayrımı yapılmasının önemli bir sebebi vardır; Belirli ve Belirsiz Süreli İş Sözleşmeleri İş kanununun 10. maddesine göre, İş Kanununun pek çok önemli maddesinin süreksiz işlere uygulanmaması, bunlar yerine Borçlar Kanunu Hükümlerinin Uygulanmasıdır. 10. Maddeye göre; Bu Kanunun 3, 8, 12, 13, 14, 15, 17, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 34, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 75, 80 ve geçici 6 ncı maddeleri süreksiz işlerde yapılan iş sözleşmelerinde uygulanmaz. Süreksiz işlerde, bu maddelerde düzenlenen konularda Borçlar Kanunu hükümleri uygulanır. ifadesi yer almaktadır. 19 İş sözleşmesi yapılırken, ne zaman sona ereceği kararlaştırılmamışsa süresi belirsiz iş sözleşmesi söz konusudur. Taraflar sözleşmenin ne zaman sona ereceğini herhangi bir şekilde belirtmişler ise bu sözleşmeye süresi belli iş sözleşmesi denir. Örn; Eğer inşaat mühendisi olarak bir yapım işinde çalışıyorsak, yapım işinin tam olarak ne sürede, hangi tarihte bitirileceği tam olarak belirlenmemiş ise sözleşmenin bitiş tarihi, inşaatın bitiş tarihi olarak kabul edilir. 20
Sözleşmede çalışma süresinin belirli olup olmaması oldukça önemlidir. Bu önem kendini, sözleşmenin sona ermesi veya feshinde uygulanacak kuralların farklı olmasında kendini gösterir. Süresi belirli iş sözleşmesi ile çalışmak işçi aleyhine, işveren lehine sonuçlar doğurmaktadır. İşverenin, kanundan doğan yükümlülüklerden kurtulmak için, işçiyi ardı ardına yenilenen belirli süreli iş sözleşmeleri ile çalıştırılması halinde, bu durum uygulamada zincirleme iş sözleşmesi olarak adlandırılmakta ve sözleşmenin başından beri süresi belirsiz bir iş sözleşmesi olarak kabul edilmesi sureti ile işçinin hakları korunmakta, kayıpları önlenmektedir. Örn; Sürenin bitimiyle kendiliğinden sona eren belirli süreli bir iş sözleşmesinde, işçinin ihbar ve kıdem tazminatı hakkı yoktur. Süresi belirli iş sözleşmesi ile çalışan işçiler, iş güvencesi hükümlerinden (Madde 18-21) yararlanamazlar. 21 Belirsiz iş sözleşmesi ile çalışan işçiye emsal işçi denir. Diğer işçilere nazaran emsal işçiler, daha üstün görülür. 22 Emsal İşçi ile Diğer İşçiler Arasındaki Sınırların Gözetimi Tam Süreli ve Kısmi Süreli İş Sözleşmeleri (Yarı zamanlı / Tam zamanlı) Belirli süreli çalıştırılan bir işçi, emsal işçiye göre haklı nedenler olmadıkça farklı muameleye (daha çok iş yaptırma, daha fazla sorumluluk verme gibi) tabi tutulamaz. Belirli süreli iş sözleşmesine gere çalışacak işçiye verilecek ücret, emsal işçinin çalışma süresi karşılığı aldığı para ile ile orantılı olmalıdır. Kıdem almaları emsal işçiye göre belirlenir. İşçinin günlük ve haftalık kanuni çalışma sürelerine uygun olarak çalışmayı üstlenmesi halinde tam süreli ; haftada iki gün, her iş günü için iki saat gibi çok değişik seçenekler dahilinde çalışmayı üstlenmesi durumunda kısmi süreli iş sözleşmesi söz konusudur. Haftada en fazla 45 saat ve günde en fazla 11 saat çalışan işçiye tam süreli işçi denir. 23 24
Ülkemizde genellikle, öğrenciler, emekliler, ev kadınları kısmi süreli iş sözleşmeleri ile çalışmayı tercih etmektedir. Batı ülkelerinde ise çalışanlar daha çok ücret yerine, daha çok boş zaman talebi içinde olduklarından, kısmi süreli çalışmalar büyük önem kazanmıştır. İşyerinin kısmi sözleşmeli işçi çalıştırmayı seçmesinin iki önemli nedeni vardır. Deneme Süreli-Deneme Süresiz İş Sözleşmeleri Sözleşme ister süresi belirli, ister belirsiz olsun sürekli bir işi konu alan bir iş sözleşmesi yapılırken taraflar, isterlerse bir deneme süresi kararlaştırabilirler. Bu süre içerisinde işçi, o iş yerindeki çalışma ortamına ayak uydurup uyduramayacağını, işveren de işçinin verimini, uyumunu ve mesleki bilgisini deneyerek, yaşayarak anlamış olacaklardır. Böyle bir deneme isteği daha çok işveren tarafından gelir. Tazminattan kurtulma, sendikalaşmayı önlemek. 25 26 Deneme sürecinin hukuki açıdan anlamı, bu süre içinde gerek işverenin gerekse işçinin herhangi bir tazminat ödemeksizin derhal sözleşmeyi sona erdirebilme imkanına sahip olmasıdır. İş kanunun 15. Maddesinde bu husus düzenlenmiştir. 15. Maddeye Göre; Taraflarca iş sözleşmesine bir deneme kaydı konulduğunda, bunun süresi en çok iki ay olabilir. Ancak deneme süresi toplu iş sözleşmeleriyle dört aya kadar uzatılabilir. Sözleşmede deneme süresinin öngörülmesi durumunda da yine tek bir iş sözleşmesi yapılır. Deneme düresi için ayrı, sonrası için ayrı iş sözleşmesinden söz edilemez. İşe başlayan işçinin, İş Hukukundan ve Sosyal Güvenlik Hukukundan doğan bütün hakları işlemeye başlar. Deneme süresi buna engel değildir. Deneme süresi içinde taraflar iş sözleşmesini bildirim süresine gerek olmaksızın ve tazminatsız feshedebilir. İşçinin çalıştığı günler için ücret 27 28 ve diğer hakları saklıdır.
Takım Sözleşmesi Takım sözleşmesinde; Bir işçi gurubunu (takımını) temsilen, içlerinden birinin takım kavuzu sıfatı ile işverenle yaptığı ve yazılı yapılmadıkça geçerli sayılmayan bir iş sözleşmesi türüdür. Uygulamada daha çok, inşaat işlerinde, yükleme-boşaltma işlerinde ve mevsimlik işlerde bu tür sözleşme uygulanır. Takım kılavuzu takım elemanları adına sözleşme yapar, Yapılan sözleşme mutlaka yazılı olur, Sözleşmede her işçinin kimliği ve alacağı ücret ayrı ayrı gösterilmelidir. İşçiler işe başladıklarında takım kılavuzunun fonksiyonu sona erer. Takım kılavuzu da diğerleri gibi bir işçidir. İşçiler ücretlerini ve diğer haklarını takım kılavuzundan değil, işverenden talep edebilirler. 29 30 Çağrı Üzerine Dayalı İş Sözleşmesi Bir yazılı sözleşme ile işçinin yapmayı üstlendiği işle ilgili olarak kendisine ihtiyaç duyulması halinde iş görme ediniminin yerine getirileceğinin kararlaştırıldığı iş ilişkisi olup, çağrı üzerine çalışmaya dayalı kısmi süreli bir iş sözleşmesidir. 31 Çağrı Üzerine Dayalı İş Sözleşmesinin Taşıması Gereken Özellikler 1. Hafta, ay veya yıl gibi zaman dilimi içerisinde işçinin ne kadar süre ile çalışacağını taraflar belirlemedikleri taktirde haftalık çalışma süresi 20 saat kararlaştırılmış sayılır. 2. Belirtilen sürede, işçi çalıştırılsın ya da çalıştırılmasın ücret almaya hak kazanır. 3. İşçi sözleşme imzalandıktan sonra iş görme borcunu yerine getirmekle yükümlüdür. 4. Sözleşmede günlük çalışma süresi belirtilmemiş ise, işveren işçiyi en az günde 4 saat çalıştırmak zorundadır. 5. Aksi belirlenmedikçe iş çağrısının en az dört gün önceden yapılması gerekmektedir. 32
Mevsimlik İş sözleşmesi Geçici Süreli İş Sözleşmesi Yıl içinde belirli dönemlerde tekrarlanan işler için yapılan sözleşmeler mevsimlik iş akitleridir. Mevsimlik iş sözleşmesi, sadece bir mevsim için yapılmış ise belirli süreli, her yıl tekrarlanıyor ise belirsiz süreli sözleşmeler olarak kabul edilir. Bu sözleşme türü, turizm, eğlence sektörlerinde ve otellerde sıkça uygulanır. Çalışılmayan günlerde sözleşme askıya alınır, yıllık ücretli izin hakkı yoktur. Bir işverenin belirli bir süre aralığında ihtiyaç duyduğu işçiye veya işçilere sözleşme yapmasıdır. Uygulamada çok sık olmaktadır. Örn; hastalanan ve tedavisi uzun sürecek bir işçinin yerine veya hamile kalan bir bayanın yerine geçici süreli işçiler alınır. Asıl işçi işyerinde çalışmaya başladığında diğer işçi ile yapılan geçici iş sözleşmesi son bulur. Geçici İş sözleşmesi ile geçici iş ilişkisi karıştırılmamalıdır. 33 34 Sözleşme Yapılabilme Koşulları 1-) Tarafların ehliyeti gerekir (hukukta ehliyet kişinin reşit olması (+18) 2-) Mümeyyiz olmama (iyiyi-kötüyü birbirinden ayırabilme yeteneği) 3-) Mahçur olmama (malları üzerine, malların kullanımında yetki sahibi olması, kısıtlama bulunmaması) 4-) Yapılacak sözleşmenin yazılı olması önerilir, bir aydan daha az süreli iş sözleşmeleri yazılı olmayabilir. 5-) Bir yılı aşan süreli iş sözleşmelerinin yazılı yapılması zorunludur. (Madde 8) 6-) Süresi ne olursa olsun belirli süreli iş sözleşmeleri yazılı yapılmak zorundadır (Madde 11) 35 7-) İş kanununda da yer alan takım sözleşmeleri yazılı yapılmak zorundadır. 8-) Yazılı bir sözleşme yapılmadığı taktide, işveren işçiye en geç iki ay içinde genel ve özel çalışma koşullarını, günlük yada haftalık çalışma süresini, temel ücretini, ücret ödeme dönemini, fesih halinde tarafların uymak zorunda oldukları hükümleri gösteren yazılı bir belge vermekle yükümlüdür. 36
İş Sözleşmesinde Yazılı Olarak Bulunması Zorunlu Hususlar 1. İşçi ve işveren adları ve kimlikleri 2. İşyerinin adresi 3. Yapılacak iş 4. Sözleşme süresi (süresi belli ise) 5. Ücret (takım sözleşmesi ise her işçinin ücreti) 6. Ücretin ödenme şekli ve zamanı 7. Tarafların ileri sürdükleri şartlar (isteğe bağlı eğer var ise) 8. Akdin yapıldığı tarih 9. Tarafların imzaları 37 Hizmet Akdi Yapma Sınırları 14 yaşını doldurmamış insanları çalıştıramazsınız. 15 yaşını doldurmuş, 19 yaşından gün almamış olanlar (genç işçiler) haftada 40, günde 8 saat çalışabilirler. 14 yaşını doldurmuş, 16 dan gün almamış (çocuk işçiler) haftada 5 gün, günde 7 saat çalışırlar. Çocuk işçiler eğer okula gidiyorlar ise haftada 10 saat çalıştırılmalıdır. Çocuk işçiler milli ve dini bayramlarda çalıştırılamazlar. Çocuk işçilerin çalışma süreleri günde 2-4 saat arasında ise 30 dk., 4 saatten fazla ise 1 saat mola verilmelidir. 38 İş Sözleşmesi Örneği Hizmet Akdi Yapma Sınırları Maden ocaklarında, kablo döşemelerinde, boru hattı döşemelerinde, kanalizasyon ve su hattı döşemelerinde, 18 yaşını doldurmamış erkek ve her yaşta kadın çalıştırılamaz. Gebelik halinde doğum öncesi 8 hafta, doğum sonrası 8 hafta ücretli izin alabilirler. 18 yaşını doldurmamış kişiler gece çalıştırılamaz. Kadınlar belirli bir servis şartıyla gece çalıştırılabilirler. Yabancıların çalıştırılmasında, ilgili ülkenin iç işleri bakanlığından özel izin alınır. 39 40
41 42 43