Silvikült ltür Tekniği (12. Hafta) Prof. Dr. Musa GENÇ Süleyman Demirel Üniversitesi Orman Fakültesi Orman Mühendisliği Bölümü Silvikültür Anabilim Dalı Isparta musagenc@sdu.edu.tr http://kisisel.sdu.edu.tr/akademik/musagenc KAYNAK: Genç, M., 2004: Silvikültür Tekniği. Süleyman Demirel Üniversitesi Yayını, No. 46, Isparta, 357 s.
DİKKAT 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanununun ilgili maddeleri gereğince bu eserin bütün b n yayın, tercüme ve iktibas hakları Prof. Dr. Musa GENÇ Ç e aittir. Prof. Dr. Musa GENÇ Ç in yazılı izni olmaksızın n ticari amaçlarla çoğaltılamaz, lamaz, kopya edilemez ve yayımlanamaz. Bu esasa uymayanlar hakkında, 5846 SY nın Beşinci Bölüm üb ünde yer alan maddelere göre g hukuk ve ceza davaları açma hakkı,, eser sahibince saklı tutulmaktadır.
SEÇME İŞLETMES LETMESİ Musa GENÇ - 2010
Ormancılık tarihinde, plansız ilk işletme şekli seçme işletmesii letmesidir. Temel prensip, uygun aralıklarla meşcereye gidip, öncelikle gaye çapına ulaşmış ve zorunlu diğer bireyleri kesip çıkarmak; kestiğimiz bireylerin bıraktığı boşluklara kendiliğinden gençliğin gelmesini sağlamaktır. Gaye çapı, genellikle 50-70 cm arasında değişir. Seçme işletmesii letmesinde müspet-olumlu- pozitif seleksiyon esastır. 5-8-10-12 yıl (Türkiye de 10 yıl) aralıklarla meşcerelere gidilir ve kötü vasıflı, hasta ve yaralı bireylerle istenmeyen türler başta olmak üzere, gaye çapına gelmiş fertler kesilip çıkarılır.
Silvikültürel müdahale bu şekilde yapıldığında, meşcerede daima iyi nitelikli fertler ekseriyeti oluşturur ve bunlar korunur. İyi nitelikliler seçilip sahada bırakılırken daima kötü nitelikliler çıkarıldığından, bu çalışma, müspet seleksiyona dayalı seçme işletmesii çalışmasıdır. Yapılan müdahalelerle her defasında iyi nitelikli fertler seçilip alınırsa, meşcerenin kalitesi giderek bozulur. Böyle bir uygulama menfi-olumsuz olumsuz- negatif seleksiyona dayalı seçme işletmesi demektir ki, 1960 öncesi Türkiye de ormanlarımız bu şekilde işletilmiştir. Geriye kalan degrade orman manzaraları halen onarılmayı beklemektedir.
Seçme Ormanı Çeşitleri Dünya üzerinde 4 tip seçme ormanı kuruluşu mevcuttur. Bunlar; Optimal kuruluşa sahip seçme ormanı Üst tabakaca zengin seçme ormanı Alt tabakaca zengin seçme ormanı ve Bozuk (degrade) seçme ormanıdır.
Seçme Ormanı Çeşitleri Optimal kuruluşa a sahip seçme ormanı: Her çap kademesinde ağaç vardır. Büyük çaplı ağaçların sayısı az, küçük çaplıların sayısı fazladır. Gaye çapına ulaşmış fertler üst tabakada, gençlik ise alt tabakada yoğunlaşmıştır.
Ata 1995 Musa GENÇ - 2010
Türkiye de, optimal kuruluşa sahip seçme ormanı bulunmamaktadır. Menfi seleksiyona dayalı seçme işletmesi nedeniyle, göknar ormanlarımızdakiler de dahil, Türkiye de karşımıza 3 tip seçme kuruluşu çıkar. Musa GENÇ - 2010
Üst tabakaca zengin seçme ormanı: Meşcereye müdahale azdır. Gençlik oldukça azdır. Kalın çaplı ağaçların sayısı çok fazladır. Ağaçların çap kademelerine dağılımı düzenli değildir. Bir tabakalı kuruluşa doğru bir eğilim mevcuttur. Musa GENÇ - 2010
Ata 1995 Musa GENÇ - 2010
Alt tabakaca zengin seçme ormanı: Ormana fazla müdahale edilmiş ve hep kalın çaplı ağaçlar kesilmiştir. Üst tabakada ağaç sayısı oldukça azdır. Bazı çap kademelerinde hiç ağaç kalmamıştır. Ara ve alt tabakada fazlasıyla birey vardır. Musa GENÇ - 2010
Ata 1995 Musa GENÇ - 2010
Bozuk seçme ormanı: Bütün tabakalardaki birey sayısı azalmıştır. Menfi seleksiyon yanında denetimsiz ve korumasız kalmış seçme işletmesi ormanlarında görülür. Ata 1995
Üst tabakaca zengin seçme ormanlarında eta yıllık artımdan daha fazla alınırken, alt bakaca zengin seçme ormanında eta çok az alınarak, servet birikimine gidilir. Degrade seçme ormanında ise, öncelikle mutlak koruma sağlanır. Dikimlerle takviye edilir. Bu amaçla gerektiğinde ön n tesis kurularak bunun siperinde siper altı dikim yapılır. Seçme ormanı kuruluşunun devamından vazgeçilirse alan, sıcaklık-kuraklık ve don zararları ile diri örtü istilası olan yerlerde SAD; uygun yerlerde ise BATİ ve dikimle maktalı işletmeciliğe dahil edilir. Ne yazık ki, Türkiye de BATİ ne konu çok geniş bozuk seçme ormanları bulunmaktadır. Musa GENÇ - 2010
Kesim Tekniği Seçme işletmesi uygulanacak orman alanı için öncelikle, orman amenajmanı planlama ilkelerine göre bir dönüş müddeti (Türkiye için i in 10 yıl) belirlenir. Alanın tamamı (örneğin 5000 ha) bu dönüş müddetine (örneğin 10 yıl) bölünür ve her yıl müdahale edilecek kesim bloğu büyüklüğü hesaplanır. Her yıl bir kesim bloğunda (örneğin 500 ha) müdahaleler yapılır. Çünkü, her yıl eşit miktarda eta almak genel prensiptir. Yıllık eta miktarı, o bloktaki yıllık artım dönüş müddeti ile çarpılarak hesaplanır. Temel kural, kesim artım m kadar olmalıdır. Musa GENÇ - 2010
Seçme işletmesinde kesim blokları, kesim yılları ve yıllık eta miktarları. Kesim Bloğu Kesim Yılı I 2009 II 2010 III 2011 IV 2012 V 2013 VI 2014 VII 2015 VIII 2016 IX 2017 X 2018 Yıllık Eta
Seçme işletmesinde her yıl farklı bir blokta yapılan kesimlerde amaç, faydalanma ile birlikte bakım ve gençleştirmeyi bir arada yapmaktır. Seçme işletmesinde bol tohum yılıy tayini yoktur. Gençlik alana kendiliğinden gelir. Optimal kuruluşa sahip seçme ormanı meşcerelerinde, silvikültürel müdahale yapılırken gençleştirme dikkate alınmaz. Fakat, meşcerede ışık ve yarı-ışık ağaçları yanında kayın gibi 3-4 yaşından itibaren ışık gereksinimi artan, bu ışık verilmezse gençliği çalılaşan türlerde, kesimler sırasında, bu özellikler de dikkate alınır ve gençliğin ihtiyaç duyduğu ışık meşcereye sokulur.
Çam türlerinde bu amaçla tıraşlama kesim bile yapılabilir. Galip tabakada yer alan istikbal ağaçları himaye edilir, hem artım hem de gençleştirme yönünden iyi bir tepe geliştirmeleri için ne gerekiyorsa yapılmaya çalışılır. Ara tabakada yer alan meşcere elemanlarından seçkin gövdelere hizmet edilerek, bunların ihtiyat ağaca acı olarak varlıklarını sürdürmeleri sağlanır. Doğal gençleştirme koşullarının devamlılığı sağlanarak, kesilen ağaçlarla oluşan boşluklara genç bireylerin gelip yerleşmesi kolaylaştırılır.
Görüldüğü gibi, seçme ormanında yapılan müdahaleler, öncelikle galip ve ara tabakada yer alan istikbal gövdelerinin ıslahına ve himayesine yöneliktir. Gençleştirme koşulları zaten mevcuttur, dolayısıyla gençleştirme tali bir hedef olarak görülür. Bu bağlamda, seçme ormanında yapılan müdahaleleri şöylece özetleyebiliriz: Galip meşcerede cerede, zarar görmüş veya hastalıklı (özellikle urlu) bireylerle, aşağıya sarkan dallarıyla orta (ara) meşcerede yer alan ve gelecekte galip tabakaya çıkacak fertlere zarar vermeye başlayan kesime olgun hale gelmiş, gaye çapına ulaşmış ağaçlar hemen kesilir.
Ara meşcere cere, dalsız gövde oluşumunu sağlamak için prensip olarak korunur. Ancak kurumuş veya ölmek üzere olan hastalıklı gövdelerle, ezilmiş haldeki kalitesiz veya zorunlu durumlarda kaliteli gövdelerin bir kısmına ve galip meşceredeki ağaçlara yandan ve alttan zarar vermeye başlayan bireylere, mutlaka müdahale edilir. Alt meşcerede de, galip ve ara tabakadaki istikbal gövdelerinde doğal dal budanmasını sekteye uğratmamak için sık durum korunur. Bu arada, yaralı, urlu, ileride iyi gövdeler yapamayacak bireylerle, meşcerede bulunması istenmeyen türlerin bir kısmı (hepsi değil!) uzaklaştırılır.
Bu açıklamaların da net bir şekilde ortaya koyduğu gibi, seçme ormanı meşcerelerinde yapılan müdahalelerde öncelik, meşcere bakımına aittir. Müdahaleler devamlı, fakat mutedil bir şekilde gerçekleştirilir. Meşceremizde değişik yaşlılık ve netice olarak farklı gelişme çağları söz konusudur. Bu nedenle, gençliğin bulunduğu kısımlarda gençlik bakımları, sıklığın bulunduğu kısımlarda sıklık bakımları yapılmaktadır. Sırıklık-direklik ve ağaçlık çağındaki kısımlarda ise, yukarıda sıralanan hususlar göz önünde bulundurularak mutedil yüksek y aralama müdahalelerine devam edilir.
Meşcere Kuruluşu Genellikle saf göknar ormanlarıdır. Ender olarak karışık meşcerelere de rastlanır. Ancak bu meşcerelerde de asli tür göknardır. Tepeler altlı üstlü değil, genellikle yan yanadır (basamaklı kuruluş). Basamaklı tabakalılık k ve kapalılık hakimdir.
Meşcere Kuruluşu Seçme ormanı meşcereleri, değişik yaşlı meşcerelerdir. Adet olarak en fazla olanlar gençlerdir. Servet yaşlı bireylerde, adet gençlerde toplanmıştır. Bütün müdahalelerde, bu yapının devam ettirilmesi esastır.
Asli Orman Ağacı Türlerimizde Seçme İşletmesi Uygulama Olanakları Silvikültürel gerekçelerle, asli orman ağacı türlerimizden göknarların saf meşcereleri ile göknar hakimiyetindeki karışık meşcereler dışında seçme işletmesi önerilmez. Hatta, saf göknar veya göknar hakimiyetindeki karışık meşcerelerde bile, seçme kuruluşu mevcut değilse, seçme işletmesi i uygulanmamalıdır. Bu düşünceyi doğuran nedenler, asli orman ağacı türlerimiz bazında aşağıda açıklanmıştır:
Doğu u kayını Gençleştirme için özel çalışmaların yapılmadığı seçme kuruluşu içinde kayın gençliği elde etmek çok zordur. 3-5 yıl arayla yaşanan bol tohum yıllarında, kayın fıstıkları mineral toprakla buluşmazsa, üzerleri toprakla kapatılmazsa çimlenme sekteye uğrar. Doğu kayını, her yaşta tepesini yayan bir türdür. Tepe çatısında açılan her boşluğa süratle gelişir ve meşcere içine giren ışık yoğunluğu sürekli düşük kalır. Oysa, uzun yıllar yetersiz ışık koşullarında siperde kalan kayın gençliği tepe sürgününü ve dikine büyüme yeteneğini tamamen kaybeder. Musa GENÇ - 2010
Tepesini yaymış gençliğe, daha sonra ışık verilse bile, artık dikine büyüme yapamaz. Çalılaşıp diri örtü haline gelir. Neticede, neslini getirip yerleştirse de gelişmesini kendisi engelleyen kayın, zamanla yaşlanıp yok olmakta veya sürgünlerle varlığını devam ettirmektedir. Doğaldır ki, bu koşullarda seçme işletmesi uygulaması, ancak İsviçre de görüldüğü gibi entansif bir işletmecilikle mümkündür. Kayında seçme işletmesini, entansif işletme şartlarından mahrum Türkiye için, en azından bugün önermek mümkün değildir.
Doğu u ladini Ladin gençliği 0,5-,0,6 kapalılık derecesinde (%25-35 ışık entansitesinde) oluşabilir. Seçme işletmesinde kapalılığın bu denli düşürülmesi mümkün değildir (En düşük 0,7-0,8 olabilir!). Ayrıca, Doğu ladini ara tabakada bile varlığını idare süresinin yarısına kadar devam ettirebilir. İdare süresinin ikinci yarısında, Doğu ladini meşcerelerinde, bırakınız 4. sınıf gövdeleri (ezilmiş fertler), 3. sınıf gövdeler (geri kalmış fertler) bile çok az sayıdadır. Yaşlı ladin meşcereleri tek tabakalıdır. Bunlardan dolayı, ladinde seçme işletmesi önerilmemektedir. Musa GENÇ - 2010
Meşe Taksonları Meşelerin ışık isteği çok fazladır, Meşe gençliğine üçüncü gelişme dönemiyle birlikte (gençlik 2 yaşı şını tamamladığı ığında) yeterli ışık verilmezse deformasyonlar başlar. Meşe meşcerelerine fazla ışık sokulursa, bu defa su sürgünü oluşumu büyük bir sorun olarak karşımıza çıkar. Saf meşe meşcerelerinde dahi, hem gövde gerilmesini teşvik etmek hem de su sürgünü oluşumuna engel olmak için, en azından ara tabakanın mümkün olduğunca uzun süre meşcerede kalması için yüksek aralama uygulanmaktadır.
Meşe Taksonları Ara tabakanın uzun süre tutulamadığı ortamlarda, ya alt tesis kurulur ya da olabildiğince uzun süre, meşcereler sık vaziyette tutulur. Nitekim, Almanya daki Quercus petreae meşcereleri 250 yaşına kadar sık bir vaziyette tutulmakta, 250 yaşından sonra da Fagus sylvatica ile alt tesis kurulmaktadır. Ancak, sözü edilen bu uygulamaların hiç biri, seçme işletmesinin ruhuna uygun değildir. Dolayısıyla, meşelerde seçme işletmesi kesinlikle uygulanamaz.
Çam Taksonları Çam taksonlarımız da meşeler gibi yarı-ışık veya ışık ağacıdırlar. Sarıçam 0,6-0,7 kapalılık derecesinde gençlik getirebilir; fakat, kapalılık 3 yaşında 0,4 e, 5-6 yaşında 0,2-0,3 e ve 7-8 yaşında 0,1-0,2 ye düşürülür. Karaçam gençliği 0,5-0,6 kapalılıkta gelebilir; fakat kapalılık 3-5 yaşında 0,2-0,3 ve 10-12 yaşında 0,1-0,2 olmalıdır. Kızılçam gençliği ancak 0,2-0,3 kapalılıkta oluşabilir ve en geç 2 yaşında iken gençliğin üzeri tamamen boşaltılır. Keza, sarıçam ve karaçam, sadece iyi bonitetlerde ve 0,2-0,3 kapalılık derecelerinde ikinci bir tabaka kurabilir. Bu tabaka da ancak 20-30 yaşlarına kadar gelişme enerjisini koruyarak kalabilir.
Çam Taksonları Bütün bu açıklamalar net bir şekilde ortaya koymaktadır ki, çam taksonlarımızda basamaklı kuruluş tesisi mümkün değildir. Dolayısıyla, seçme işletmesi uygulanamaz. Toros sediri Toros sediri bazı yayınlarda yarıışık, bazılarında ise ışık ağacı olarak gösterilmiştir. Arazi gözlemlerimize göre, deniz iklimine açık, yaz aylarındaki sis oluşumları ile nem açığı azalmış ortamlarda ve en azından fizyolojik derinlik nedeniyle toprak altında depolanmış sudan faydalanma olanağının olduğu yerlerdeki sedirler yarı-ışık ağacı karakterine bürünürken;
Toros sediri Nem sorunun yaşandığı alanlarda ışık ağacı özelliği göstermektedir. Toros sediri meşcerelerinde, özellikle kapalılığın 0,5 in altına düştüğü alanlarda ikinci hatta üçüncü tabakaya rastlamak mümkündür. Fakat, ara ve alt tabakadaki bireyler, tepeleri, üstteki ağaçların alt dallarına değmeye başladığında ve uzun süre bu halde kaldığında, büyüme enerjisini kaybetmektedir. Ayrıca, sedir gençliği 0,5-0,6 kapalılık derecesinde oluşabilir; fakat, gelişebilmesi için kapalılığın, 5-7 yaşında 0,3-0,4 e indirilmesi gerekir.
Toros sediri Gençlik 9-10 yaşına geldiğinde bu defa kapalılık 0,1-0,2 ye düşürülür ve bu halde bile ancak 20-30 yıl kalabilir. Görüldüğü gibi, Toros sedirinde de basamaklı kuruluşu uzun yıllar sürdürmek olanaksızdır. Kaldı ki, Toros sediri gençliğinin oluşabilmesi için gereken 0,5-0,6 kapalılık derecesi, seçme işletmesi uygulanan meşcerelerinin tamamında hiç bir zaman kurulmaz.
Göknar Taksonları Göknarlar seçme kuruluşuna en uygun taksonlardır. % 3-5 gibi çok düşük ışık entansitesinde (0,7-0,8 0,8 kapalılık derecelerinde) bile gençlik getirebilirler. Bu bireyler 80 yaşına kadar bile çok az ışık koşullarında ve tepe sürgünleri çok az artım yaparak, fakat gelişme enerjisini yitirmeden hayatta kalabilir. Öyle ki, ara ve alt tabakadaki bireyler yeterli ışık şartlarına kavuştuklarında, kısa sürede 50 cm lere ulaşan tepe sürgünleri geliştirmeye başlar.
Göknar Taksonları Bir süre sonra, ışık yetersizliği başladığında, tepe sürgününün yıllık boy artımı yeniden birkaç cm ye düşer. Fakat yan sürgünlerin gelişimi genellikle değişmez. Sonunda, ana aks üzerinde minare şerefesi dediğimiz oluşumlar meydana gelir. Kısacası, göknar taksonları basamaklı kuruluşa sahip ise, mutlaka seçme işletmesine tabi tutulmalıdır. Hatta, uzun uğraşlar gerektirse de, göknarlarla seçme kuruluşu tesis etmek ve bu kuruluşu sürdürmek her zaman için mümkündür.
Leylek yuvası Minare şerefesi Yaşlı Uludağ göknarlarında leylek yuvası ve minare şerefesi oluşumları. Ayancık-Çangal 1300-1400 m (Foto: F. Saatçioğlu; Saatçioğlu 1976)
Uygulama Koşulları Seçme kuruluşuna sahip meşcerelerde uygulanabilir. Saf göknar meşcereleri veya göknar hakimiyetindeki karışık meşcereler olmalıdır. İşletme, entansif (yoğun) bir yol ağına veya alternatif transport imkânlarına sahip olmalıdır. Sadece, entansif orman işletmeciliği uygulanan orman işletmelerinde başarı sağlanabilir. Başarı için deneyimli (tecrübeli) orman mühendisleri çalıştırılmalıdır.
Ekolojik Koşullar Uygun türlerle ve uygun koşullarda kurulmuşsa, ideal orman kuruluşu ve ideal işletme şeklidir. Gençleştirme sorunu yoktur. Diri örtü istilası ve toprak bozulması görülmez. Gençlik yakıcı-kurutucu sıcaklara, don zararlarına ve diri örtü baskısına karşı güvencededir. Basamaklı tepe yapısı sayesinde rüzgâr hızı kırıldığı için,rüzgâr-fırtına zararları en aza inmiştir. Sözün kısası, doğaya uygun işletme şeklidir.
Avantajları Orman toplumu sürekli mevcut olduğundan, toplumun tercih ettiği bir işletme şeklidir. Her yaştan ve çaptan birey bulundurması yanında basamaklı tepe çatısı ile son derece dekoratif bir orman kuruluşudur. Yaban hayatı için ideal bir ortamdır. Doğal hatta yapay gençleştirmede karşılaşılan sorunların tamamı hemen hemen yoktur. Böcek ve mantar hastalıkları en alt seviyededir. Hacim veriminin daha fazla olduğu tahmin edilmektedir. Zengin bir gen kombinasyonuna sahiptir.
Dezavantajları Sadece saf göknar ve temel meşcereyi göknarın oluşturduğu, seçme kuruluşuna sahip meşcerelerde uygulanabilir. Çok geniş alanlarda uygulandığı için damga, tevziat, kesim, sürütme ve bölmeden çıkarma işleri oldukça zordur. Her bir birey için tek tek fikri mesaide bulunulması gerekir. Bu nedenle tek ağaça işletmesi olarak da isimlendirilir. Teknik elemanın engin bir deneyime, teknik ve biyolojik bilgi birikimine sahip olması şarttır. Entansif işletme koşulları mevcut değilse, başarılı olmak mümkün değildir.
VEJETATİF F GENÇLE LEŞTİRMEYE DAYALI İŞLETME ŞEKİLLERİ (Baltalık İşletmeleri)
Yaygın ve genel ismiyle baltalık işletmesiletmesi olarak bilinir. Doğal gençleşme bütünüyle yeni oluşan sürgünlerle gerçekleşir. Bu nedenle, sürgün n işletmesii diye de isimlendirilmektedir. Türkiye de sadece geniş yapraklı türlerde uygulanır. İğne yapraklı türlerden Çin göknarı (Cunninghamia lanceolata), Kaliforniya sahil sekoyası (Sequoia sempervirens), Kuzey Afrika da yetişen Tetraclinis articulata, çamlardan Pinus canariensis ve Pinus oocarpa da da sürgün işletmesiletmesi mümkündür.
Sürgünler oluştukları tomurcuk tipine göre beş gruba ayrılır: Mevcut (preventif( - provantif) tomurcuklardan gelişen en sürgünler: Ağaç-ağaççıkların kök boğazında, gövdesinde veya ana aksları üzerinde bulunan uyku halindeki yan tomurcuklardan gelişen sürgünlerdir.
Doğada karşılaşılan vejetatif üreme biçimleri. Solda: a - adventif sürgün, b - preventif sürgün; Sağda: Adventif kök sürgünleri (Atay 1990 dan). Musa GENÇ - 2010
Yan dallardaki lateral tomurcuklar her zaman sürgüne gelişmez. Fakat, kabuğun hemen altındaki konumlarını sürdürmek için kambiyumla birlikte dışa doğru kalınlaşan gövdede, hep varlıklarını devam ettirirler. Uyku halindeki bu tomurcukların özü, geliştikleri gövdenin özüne kadar ilerlemiş olabilir. Ağacın gelişmesi sekteye uğradığında, örneğin şiddetli yaralanmalarda, bu tomurcuklar sürgün geliştirme eğilimi gösterebilir. Musa GENÇ - 2010
Uyku halindeki tomurcukların üzerindeki kabuk çok kalın olursa, bu tomurcuklardan yeni sürgünlerin oluşması mümkün olmayabilir. Ağaçlar yaşlandıkça kabuk kalınlığı artar; uyku halindeki tomurcukların gövdeyle olan irtibatı azalır. Dolayısıyla, ağaçların sürgün verme yeteneği de, yaşlanmaya paralel olarak giderek kaybolur. Musa GENÇ - 2010
Preventif tomurcuklardan gelişen sürgünler, kök boğazında ya da toprak seviyesinden farklı yüksekliklerde oluşabilir. Fakat, toprak seviyesinde veya çok az yukarda oluşan sürgünlerden sağlıklı fertler geliştiği halde; Toprak seviyesinden çok yukarılarda oluşan sürgünlerden, genellikle eğri, çatal, kırılmaya ve çürümeye karşı direnci zayıf bireyler meydana gelir. Su sürgs rgünleri de, toprak seviyesinden çok yukarılarda bulunan preventif tomurcuklardan gelişir.
Acer negundo da preventif sürgünler (Foto: M. Genç) Musa GENÇ - 2010
Önde gürgende, arkada meşede preventif su sürgünleri Musa GENÇ - 2010
Gürgende Preventif Su Sürgünü Musa GENÇ - 2010
Gürgen Musa GENÇ - 2010
Toros Göknarında Preventif Su Sürgünleri Musa GENÇ - 2010
Uludağ Göknarında Preventif Su sürgünleri Musa GENÇ - 2010
Uludağ Göknarı Musa GENÇ - 2010
Yaşlı kütüklerdeki çürüme, oluşan genç bireylere sirayet edebilir. Fakat, difüzyona izin veren geçirgen bir oduna sahip akçaağaç (isfendan) türlerinde, genç odunla ölü odun arasındaki bağlantı (irtibat) balsamla kesildiğinden, kütükteki çürüme sürgüne nüfuz edememektedir. Meşelerde, kütük çapı ve yeni oluşan sürgünün toprak seviyesinden yüksekliği arttıkça, kütükteki çürümenin sürgüne sirayet etme (geçme-bulaşma) olasılığı da artmaktadır. Musa GENÇ - 2010
Sonradan oluşan (adventif( adventif) tomurcuklardan gelişen en sürgünler Belirli türlerde yaraların kenarında veya köklerindeki kambiyumda gelişen kallus dokusundan oluşan tomurcuklara adventif tomurcuklar veya yara tomurcukları ya da arızî tomurcuklar; Bu tomurcuklarından gelişen sürgünlere ise, adventif sürgünler, yara sürgünleri veya arızî sürgünler denir. Bazen, preventif tomurcuktan gelişen sürgün kesilirse, kesim yerinde meydana gelen kallus dokusunda adventif tomurcuklar ve adventif sürgünler gelişebilir.
Toprak altı (root-sucker) veya üstü (root-sprout) kök sürgünlerinin gelişmesini sağlayan adventif tomurcuklar, silvikültürel uygulamalar için de çok önemli bir kaynaktır. Çünkü, toprak altındaki köklerde meydana gelen adventif tomurcuklardan gelişen bireyler, kütüklerdeki preventif tomurcuklardan gelişen bireylere kıyasla daha sağlıklı ve sağlamdır. Zira, kendi kökleri vardır ve yanlarında mücadele etmeleri gereken başka sürgünler de yoktur. Musa GENÇ - 2010
Köklerde gelişen adventif sürgünler sığla, kayın, titrek kavak, akkavak, ıhlamur ve yalancı akasyada çok yaygındır. Fakat, kayın kütüklerinin kesit yüzeylerinde, kabukla odun arasında, bu türe özgü ama genellikle kısa ömürlü adventif sürgünler de gelişmektedir. Bu sürgünlere de, preventif tomurcuklardan gelişen sürgünlere denildiği gibi, kütük sürgünü denir. Musa GENÇ - 2010
Acer negundo da adventif sürgünler (Foto: M. Genç) Musa GENÇ - 2010
Şekli ekli bozuk kütük k k ve gövde sürgs rgünleri On yıllarla ifade edilebilen bir süre önce farklı yüksekliklerden kesilmiş bir ağacın kütüğünde ya da gövdesinde, kambiyum ve kabuk üzerinde oluşan kallustan gelişen, genellikle eğri duruşu ve yavaş büyümesiyle hemen belli olan, çarpık şekilli sürgünlerdir. Bu sürgünlerin preventif veya adventif tomurcuktan mı ya da her ikisinden mi geliştiği belli değildir. Musa GENÇ - 2010
Bu sürgünler, çoğu kez, aralarında 2,5 cm kadar mesafe olacak şekilde oluşur. Ve aralarındaki rekabet o kadar şiddetlidir ki, birbirlerine kesinlikle yardımcı olmazlar; bodur kalırlar. Aralama çalışmaları sırasında çıkarıldıkları için, meşcerelerde çok az sayıda bulunur. Bu tip sürgünlerin, daha ziyade, ABD deki bodur Pinus rigida meşcerelerinde çok sık tekrarlanan orman yangınları sebebiyle oluştuğu ifade edilmektedir. Musa GENÇ - 2010
Yavaş büyüyen, şekli bozuk kütük ve gövde sürgünü. Tahminen 200 yıl önce kesilmiş veya yanmış bir kütük üzerinde bulunan her iki sürgün yaklaşık 80 yaşındadır. Fotoğraftaki diğer ağaçlar kütük veya genç kütük sürgünlerinden gelişmiştir (Smith ve ark. 1996 dan). Musa GENÇ - 2010
Genç kütük k sürgs rgünleri Kalınlığı 5 cm den ince kütüklerde bulunan preventif tomurcuklardan oluşan, dolayısıyla anatomik ve fizyolojik menşeleri preventif sürgünlerle aynı sürgünlerdir. Sadece diri odun içeren bu ince kütüklerde kallus hızla oluştuğundan, baltalıklarda büyük bir sorun olan öz çürüklüğünden etkilenme büyük ölçüde azalmıştır. Genç kütük sürgünlerinden ekseriyetle sağlıklı ve güçlü bireyler ortaya çıkar. Çünkü, yeterince beslenmelerini sağlayacak güçlü bir kök sistemine sahiptirler.
Hemen hemen bütün sürgün verme yeteneğindeki türlerde genç kütük k sürgs rgünü oluşabilir; Fakat, bu sürgünler bilhassa, meşe, kestane, ceviz ve yalancı ceviz (Carya sp.) gibi büyük tohumlu türlerde çok önemlidir. Bu türlerde gençlik, nadiren çok sayıdadır. Fakat, alana bir yerleştiler mi, yaşlı ağaçların gölgesinde uzunca bir süre hayatta kalırlar.
Yaşlı ağaçların bile toprak yüzeyine yakın kısımlarında yetecek kadar sürgün tomurcuğu mevcuttur. Siperde kalan gençlik, ışıksızlık sebebiyle ölüp tekrar gelişebilir. Takip eden süreçte, tamamen bozulsalar bile, canlandırma kesimleri ile oluşturulan genç kütükler üzerinde, arzu ettikleri koşullar da sağlanmışsa hızla büyüyebilirler.
Diğer taraftan, gençleştirmenin bu özel kaynağı, baltalık işletmelerinden çok, koru ormanı işletmelerinde önemlidir. Ülkemizdeki tıraşlama baltalık işletmelerinde de bu olanaktan ziyadesiyle faydalanılır. Musa GENÇ - 2010
Meşe gençliğinde birkaç yıl yaşanan ışık açlığı ve siper baskısı nedeniyle oluşmuş bozulmalar (Çizen: T. Odabaşı; Saatçioğlu 1978 den). Musa GENÇ - 2010
Meşe gençliğinde 15-16 yıl devam eden ışık açlığı ve siper baskısı nedeniyle oluşan bozulmalar (Çizen: T. Odabaşı; Saatçioğlu 1978 den). Musa GENÇ - 2010
Odunlaşmış (lignotuber) tomurcuk sürgs rgünleri: Avustralya orijinli okaliptuslarda görülen özel bir vejetatif gençleşme şeklidir ve bu gençleşme şekli, büyük ölçüde sadece bu cinse aittir. Bu cinste tomurcuğun tamamı, gençliğin veya küçük fidanların yaprak koltuğunda oluşur ve büyük ebatlara erişir; Fakat, dışarıdan görülmez. Çünkü, ağacın gövdesinde gömülü vaziyettedir.
Odunlaşmış tomurcuk sürgünleri: Ağaçların toprak üstü kısmı kesilip uzaklaştırıldığında veya bir şekilde zarar gördüğünde, gövde 20 cm çapa henüz ulaşmamışsa, lignotuberlerde oluşan filizlenme, tepe oluşumu için yeterlidir. Pek çok okaliptus türü, aynı zamanda yaprak koltuğunda preventif tomurcuk da taşımaktadır ve bunlardan kütük sürgünü ya da su sürgünleri geliştirebilir.
Oluştukları yere göre sürgünler ikiye ayrılır: Kütük k sürgs rgünleri Kesilen ağacın toprak üstü kısımlarında gelişir. Adventif sürgünler kesim yüzeyinde, preventif sürgünler kütükte kalan gövde kısmında meydana gelir. Preventif sürgünler daima adventif sürgünlere tercih edilir. Çünkü, kütükten koparak ayrılmaya karşı daha dayanıklıdır. Meşe, kestane, gürgen, akçaağaç, ıhlamur, kızılağaç ve dişbudakta sıkça görülür. Kütük sürgünleri kayında zayıftır; dolayısıyla adventif sürgünler önem kazanır.
Kök k SürgS rgünleri Kesilen veya kesilmeyen ağaç, ağaççık ve çalılarda, köklerdeki yaralanmalar sonrası oluşan adventif tomurcuklardan gelişen sürgünlerdir. Saplı ve sapsız meşe, tüylü meşe, gürgen, çınar yapraklı akçaağaç ve kayın türleri endojen kök sürgünü vermedikleri gibi, çok nadir olarak ekzojen kök sürgünü geliştirirler. Ova akçaa aağacı, Sorbus aria ve Sorbus torminalis çok az kök k sürgünü verdiği i halde, Quercus ilex, Alnus glutinosa, Populus tremula, Robinia pseudoacacia ve ıhlamur türlerinin kök k k sürgs rgünü verme yetenekleri fevkalade yüksektir.
Örneğin, Populus tremula da gövdenin kesimi veya kütüğün ölümü sonrası, kökler uyku durumuna geçer ve hayatta kalırlar. Toprak yüzeyi yeterli ışığa ve sıcaklığa kavuştuğunda uyku halindeki kökler uyanır ve bu alanlar kök sürgünleri ile adeta istilâ edilir. Kök sürgünleri her zaman kütük sürgünlerine tercih edilmektedir. Musa GENÇ - 2010
21,2 milyon ha orman alanımızın yaklaşık 5,7 milyon hektarı (% 27 si si) baltalık ormanıdır. Bozuk baltalık niteliğindeki yaklaşık 4 milyon ha alan, enerji ormanı olarak hemen değerlendirilmeyi beklemektedir. 2008 yılına y kadar İç, Doğu ve Güneydoğu Anadolu ile Trakya da mevcut bozuk baltalık ormanlarında 620 000 ha enerji ormanı tesis edilmiştir (Baltalık ormanlarının n % 15 i). Tamamı dikkate alındığında, Türkiye rkiye ormanlarının yaklaşı şık % 32 si enerji ormancılığı ığına uygundur.
Orman Varlığı ığımız OGM 2006: Orman Varlığımız. Temin edilebileceği adres: http://www.ogm.gov.tr/orm_var.htm
Enerji ormanı tesisi İskandinav ülkelerinde de çok revaçtadır. Bu ülkelerde mini rotasyon planları (2-3 yıllık) işletilen enerji ormanları, söğüt, kavak, huş ve triploid kızılağaçlarla kurulmakta; elde edilen odun hammaddesi, elektrik üretiminde değerlendirilmektedir. Musa GENÇ - 2010
Türkiye de kurulan enerji ormanları ise, tamamen yakacak odun üretimine yönelik olarak işletilen klasik enerji ormanlarıdır. Bizdeki amaç, koru ormanları üzerindeki yakacak odun baskısını ilk etapta azaltmak, uzun vadede yok etmektir. Baltalık ormanlarımızın % 72 den fazlasını meşe baltalıkları oluşturur. Türkiye de meşenin dışında kayın, gürgen, kestane, dışbudak, kızılağaç, defne, orman gülü, söğüt, okaliptüs ve yalancı akasya baltalıkları da mevcuttur.
Manisa - Selendi enerji ormanı (Foto: A. Tolunay). Musa GENÇ - 2010
Baltalık işletmeleri dörde ayrılır: Seçme baltalık işletmesi Tıraşlama baltalık işletmesi Tetar işletmesi Dal işletmesi Musa GENÇ - 2010
Seçme Baltalık İşletmesi ve Kesim Tekniği Önce bir dönüş müddeti, gaye çapı ve gaye boyu saptanır. Dönüş müddeti 15 yıl ve idare süresi 30 yıl; Dönüş müddeti 10 yıl, idare süresi 30 yıl; Dönüş müddeti 9 yıl, idare süresi 27 yıl veya Güney Fransa da uygulandığı gibi dönüş müddeti 9 yıl, idare süresi 36 yıl olabilir.
Dolayısıyla, baltalık sahasında iki, üç veya dört yaş sınıfından bireyler bir aradadır. Baltalık sahasında yapılan ilk kesimde, gelişen sürgünlerin tamamı çıkarılmaz. Sadece gaye çapına ve boyuna ulaşan sürgünler kesilir. Diğerleri artım için bırakılır. Bu sahaya, dönüş müddeti sonrası ikinci defa girildiğinde, yine gaye çapına ve boyuna ulaşan sürgünler kesilir. İdare süresini dolduran sürgünler ise çapına ve boyuna bakılmaksızın kesilip yeni sürgünlerin gelişmesi sağlanır ve çalışma bu şekilde devam eder gider. Musa GENÇ - 2010
Orman toplumunda devamlılık vardır. Bu sebeple, göze hoş görünür. Ancak, ilerleyen zaman içinde, kütüklerin sürgün verme yetenekleri azalmaktadır. Bilhassa meşe ve yalancı akasya gibi ışık ağaçlarında, yeni oluşan sürgünler ışık azlığından dolayı, yeterince gelişememektedir. Zamanla, sürgün sayısı da azalır. Keza, kütükler sürekli nemli kaldığından, daha kısa sürede elden çıkmaktadır. Bozuk meşe baltalıklarının bu denli artmasının temel nedeni olarak, tekniğe aykırı uygulanan seçme baltalık işletmesi gösterilmektedir. Musa GENÇ - 2010
Tıraşlama Baltalık İşletmesi ve Kesim Tekniği En önemli baltalık işletmesi şeklidir. Önce, idare süresis saptanır. Balatalık işletmesi uygulanacak saha, idare süresine bölünerek yıllık k kesim alanı miktarı hesaplanır. Bu değerlerle, baltalık k kesim düzeni kurulur. İdare süresi: Türlere ve elde edilecek odun hammaddesinin kullanım alanlarına göre değişir. Örneğin;
Sepet çubuğu üretilen söğüt baltalığında 1-33 yıly Kazma ve kürek sapı üretilen kestane baltalığında 8-10 yıly Sırık ve direk üretilen kestane baltalığında 12-15 15 yıl y Deniz inşaatlarına kazık üretilen kestane baltalıklarında 20-25 25 yıly
Yakacak odun üretilen meşe baltalıklarında 15-25 yıl y l (Türkiye rkiye de 20 yıl) y Kalın çaplı odun üretilecek kızılağaç baltalıklarında, 30-40 hatta 60 yıly Okaliptüs baltalıklarında, 12-15 15 yıly Yalancı akasya baltalıklarında orta bonitlerde 20-30 yıl, y iyi bonitetlerde 40 yıl, y maden direği üretiminde 15-20 yıly
Kesim zamanı Yaprak dökümünden sonra başlar, yeni yaprakların oluşumundan 3-4 hafta öncesine kadar devam eder. İdeal kesim zamanı ilkbahar başıdır. Fakat, çalışma koşullarının güçlüğü nedeniyle tercih edilmez. Türkiye de sonbahar kesimleri uygulanmaktadır. Ancak, mümkün olan yerlerde ocak, şubat ve mart aylarında kesim yapmak daha doğrudur.
Kesim yüksekliy ksekliği Sürgünlerin oluşma yerine göre belirlenir. Kütük yüzeyinin kenarında, adventif sürgün veren akasya, atkestanesi, gürgen g karaağaç ve kayın türlerinde, topraktan veya yaşlı kütüğün eski kabuğundan 3-55 cm yukarıdan kesim yapılır.
Kesim yüksekliy ksekliği Kütük gövdesinde, preventif sürgün veren kızılağaç, dışbudak,, huş,, akçaa aağaç ve kestanelerde topraktan veya yaşlı kütüğün eski kabuğundan 5-10 cm yukarıdan kesim yapılır. Kesimi toprak seviyesinden yaptığımızda, yeni oluşan sürgünler, oluştukları anaçtan bağımsız kökler geliştirmektedir ve bu her zaman arzu edilen bir durumdur.
Nitekim, Akdeniz Bölgesindeki kurak yetişme ortamlarında kurulan Quercus ilex baltalıklarında, bu amaçla kesimler toprak seviyesinden yapılmaktadır. Fakat, Kuzey Hindistan ın kurak veya dönemsel olarak kuraklığın yaşandığı kısımlarındaki Shorea robusta baltalık ormanlarında toprak seviyesinden yapılan kesimler başarısız olmuştur.
Başarısızlık nedeni olarak, kesim yerinin birkaç cm altındaki tomurcukların hemen her zaman tahrip olması; toprak seviyesinden kesilen kütüklerdeki tomurcukların da muhtemelen bütünüyle kaybedilmesi gösterilmektedir.
Bu olgu, bilhassa kurak ve yarı-kurak bölgelerimizdeki baltalıklar için, bizde de önemli bir sorun olabilir; mutlaka araştırılmalıdır. Keza, su baskınlarına maruz arazilerdeki söğüt ve kızılağaç baltalıklarında yapıldığı gibi kesim, suların ulaştığı azami yükseklik dikkate alınıp 5-10 cm daha yukarıdan yapılmalıdır.
Kesim tekniği İnce sürgünler, baltayla bir defada ve kesim yüzeyi güneye bakacak şekilde, düz ve parlak bir satıh bırakılarak kesilir. Kalın kütüklerde kesim yüzeyi çatı şeklinde (Λ) olmalıdır. V şeklinde kesilen kütüklerin ömrü, su birikmesi sebebiyle kısalmaktadır. Kesme işleminin baltayla yapılması zorunlu değildir. Çünkü motorlu testere ile kesilen kütüklerde de yeterli sayıda sürgün oluşmaktadır.
Tıraşlama balatalık işletmesinde, daha kalın çaplı ve uzun boylu materyal elde edilmek istendiğinde, seçilen kaliteli sürgünler bir idare süresi s resi kadar daha alanda bırakılır. Bu işleme bırakmarakma denir. Bırakma münferit nferit bırakmab veya ocak bırakmab şeklinde uygulanır. Bırakılan sürgünler veya ocaklar, ikinci kesim döneminde d mutlaka kesilmelidir. Bırakma ile kalın çaplı odun üretimine gitmek, civardaki kütüklerin çürümesini hızlandırdığından ve ışık alımını azaltarak oluşan sürgünlerin gelişimini engellediğinden önerilmez.
Bakım m ve koruma Kesimi takip eden birinci gelişme döneminin sonuna doğru yaz aylarında (temmuz-ağustos) seyreltme yapılmalıdır. Bu seyreltme masraflı bulunarak yapılmazsa, idare süresinin yarısında bu defa ayıklama kesimleri mutlaka yapılır. 20 yıllık idare süresiyle işletilecek yakacak odun üretimi için kurulan baltalıklarda, 1-2 yaşlarında yapılacak seyreltmeyle her ocakta 4-64 6 adet (600-1000 adet/ha), İdare süresinin yarısında (7-10 yaşlarında) yapılacak ayıklamayla klamayla, her ocakta 2-32 3 adet (300-500 adet/ha) sürgün bırakmak uygun olabilir.
Elde edilecek ürün değerlendirilebilecekse seyreltmeyi 4-5 yaşlarında da yapabiliriz. Hem seyreltme hem de ayıklama çalışmaları en erken ağustoseylül aylarında yapılmalı ve böylece sonbahar donlarından zarar görme olasılığı çok yüksek yeni sürgünlerin oluşması mümkün olduğunca engellenmelidir. Otlatma, hatta ot biçimi baltalıklarda büyük zararlara neden olmaktadır. Gözlemlerimize göre, kesimin ardından ilk yıl ot biçmeye, ilk 4 yıl otlatmaya kesinlikle izin verilmez. Fakat, yasaklayıcı bir zihniyetle çalışmak hiç bir zaman kalıcı çözüm değildir. Musa GENÇ - 2010
Bu nedenle, baltalığın diğer parsellerinde, en azından ot biçimine izin verilmelidir. Hatta, bu amaçla, baltalıkta korunga, fiğ vb. ekimleri de yapılabilir. Yaşlanmış kütükler, ilk kesim yerinin hemen altından kesilerek canlandırma kesimlerine tabi tutulabilir. Çürümüş ve/veya sürgün verme yeteneği azalmış kütüklerin yerine, meşe ekim-dikimi yapılarak yenileme ihmal edilmemelidir. Musa GENÇ - 2010
Dikilecek gövdesiz tohum fidanları yahut 50-100 cm boyundaki fidanlar özenle seçilmelidir. Yenileme çalışmaları kapsamında, Afrika savanlarındaki Azadirachta indica ve Cassia siamea baltalıklarında gövdesiz tohum fidanları kullanılmaktadır. Bunun için, 1,5-2,5 cm kalınlığa sahip kuvvetli fidanlık fidanları kök boğazından 22,5-25,0 cm yukarıdan kesilmekte ve kök budaması yapılarak dikime hazır hale getirilmektedir.
İngiltere nin güneyinde ise, değişik nedenlerle ıhlamur, hlamur, dişbudak ve kestane baltalıklarında oluşan boşlukların doldurulmasında hendek daldırmas rmasından faydalanılır. Bunun için, baltalıkta yapılan genel kesim sırasında, belirli sayıdaki kısa boylu sürgs rgünlerin, toprak seviyesinden itibaren yaklaşı şık k yarısı kesilmekte; ardından kırmadan bükülüp, açılan hendeklere yerleştirilmekte; kancalı ağaç çivilerle sabitleştirilip üzerleri toprak veya toprağıyla birlikte sökülmüş çim kesekleriyle kapatılmaktadır.
Ayrıca, daldırma işleminden önce sürgünler, kırılmalarına sebep olunmayacak şekilde hafifçe bükülerek, toprakla temasa geçecek alt kısımlarındaki kabuk uzunlamasına kesilerek ya da kabukta kısmi yaralamalar yapılarak köklenme teşvik edilmektedir. Çalışmayı takip eden 2. veya 3. vejetasyon dönemi d sonunda yeterince köklenmiş genç bireyler anaçtan ayrılmakta ve boşlukların doldurulmasında kullanılmaktadır.
Özellikle meşe, e, gürgen, g kayın, kızılağaç ve kestane baltalıklarında gövdesiz tohum fidanı kullanımı, dişbudak ve kestane baltalıklar klarında hendek daldırmas rması uygulamasının Türkiye de de yararlı sonuçlar vereceği düşünülmelidir. Ekim veya dikimle alana getirilen genç bireyler, sürgünlerin boğucu etkisine karşı kollanır. Bu fidanlar, birkaç yıl l sonra veya çoğunlukla yapıldığı gibi, idare süresinin sonunda diğer sürgünlerle beraber kesilerek, baltalık işletmesine dahil edilir.
Koruya dönüştürme işlemlerine başlanmış bir meşe baltalığı. Önde her kütükte bir tane olacak şekilde yaşlanmaya bırakılmış sürgünler; arkada bir sonraki dönem koruya dönüştürmeye alınacak parsel (Evens a atfen Atay 1990 dan).
Ihlamur baltalığının 20 yaşındaki durumu (Evens a atfen Atay 1990 dan). Musa GENÇ - 2010
Tetar İşletmesi Ağaç gövdelerini yerden 2-3 m yükseklikten kesip, kesim yerinden sügün verdirmeye tetar işletmesi denir. Oluşan sürgünler ise baş sürgün olarak isimlendirilir.
Tetar İşletmesi Tetar işletmesine en uygun orman ağacı taksonları şunlardır: Söğüt Karakavak melezleri Gürgen Ihlamur Akçaağaç Çınar Yalancı akasya Meşe taksonları Dışbudak Dut Karaağaç Kayın Musa GENÇ - 2010
Tetar işletmesi ile şu ürünler elde edilir: Yemlik yaprak İpek böcekçiliği için yaprak Sırık Mertek Barut odunu Fıçı çemberi Sepet çubuğu Bağlama sürgünü Herek Yakacak odun Musa GENÇ - 2010
Tesis ve İşletme Tekniği Tarla ve bahçe sınırlarına, ana su arkları boyunca, çoğunlukla bir sıra boylu fidan dikilir. Baş sürgünlerinin birbirine değmemesi için fidanlar arasındaki mesafe, 2,5 m den az olmamalıdır. Türlere ve amaca göre idare süresi 3-12 yıl arasında değişir. Örneğin barut imalatında kullanılan 7 cm çapındaki söğüt çubuklarının üretimi için idare süresi 3-5 yıldır.
Söğütlerde tetar işletmesi uygulaması (Foto: B. Pamay; Atay 1990 dan). Musa GENÇ - 2010
İngiltere de New Forest Ormanında kayınlarda tetar işletmesi (Evens a atfen Atay 1990 dan). Musa GENÇ - 2010
Dışbudakda tetar işletmesi uygulaması. Samsun Terme, Ağustos 2004, Foto: M. Genç
Dışbudakda tetar işletmesi uygulaması. Samsun Terme, Ağustos 2004, Foto: M. Genç
Mertek vs. üretimi için idare süresi 8-10 yıl olarak uygulanır. Kavak, yalancı akasya ve çınarda ince materyal üretimi için 5-6 yıllık idare süreleri yeterlidir. Tetar işletmesi uygulanan gövdeler tek başlı olabileceği gibi, çatal gövdelerde çok başlı da olabilir. Tetar başları saptanan idare süreleri sonunda, genellikle tamamen kesilir. Kalın çaplı materyal elde etmek istenirse, birkaç sürgün bir idare süresi daha bırakılabilir. Musa GENÇ - 2010
Dal İşletmesi (Dal Faydalanması) Geniş yapraklı ağaçlarda dallar, ana gövdeden belli uzaklıkta kesilir ve yapraklı taze sürgünler elde edilir. Temel amaç, hayvan yemi olarak yaprak üretimidir. Ancak tahripkar uygulamalar sonucu, özellikle Doğu Anadolu daki meşe baltalıkları tamamen elden çıkmış durumdadır. Musa GENÇ - 2010
Yemlik yaprak faydalanması için tahrip edilmiş meşeler. Adıyaman Kâhta Köprüsü, Haziran 1984 (Foto: M. Genç). Musa GENÇ - 2010
Yapraklı dal faydalanması, Toros sediri ve Toros göknarı hatta ardıç türlerinde de, özellikle karlı günlerde yoğun bir şekilde uygulanmaktadır. Bu usulsüz ve tahripkar faydalanma nedeniyle, Toros Dağları nda her yıl büyük orman katliamları yapılmaktadır. İpek böcekçiliği için dutlarda uygulandığı gibi, dal faydalanması farklı amaçlarla da (örneğin, sepet çubuğu ve fıçı çemberi için çubuk temin etmek gayesiyle) yapılabilir. Musa GENÇ - 2010
KORULU BALTALIK İŞLETMES LETMESİ Musa GENÇ - 2010
En altta baltalık katının, baltalık katının; n; üstünde de çoğunlukla tohumdan gelmiş ağaçların oluşturduğu koru katının yer aldığı orman işletme biçimidir. İnce ve kalın çaplı yapacak odun üretimi yanında yakacak odun temininin de mümkün olduğu bir işletme türüdür. Korulubaltalık ormanı, 20-25 yıllık idare süreleri ile işletilen tıraşlama baltalık işletmelerinde, idare süresini dolduran parsellerde, kesimler sırasında az sayıda bırakma rakma yapıp, çok sayıda fidan dikerek kurulur.
Almanya da 25 yıllık idare süresiyle işletilen baltalıklarda, Koru katının en üst tabakasında yer alacak bireyler için benimsenmiş idare süreleri; meşede 125 yıl, dişbudakta 100 yıl, huş, kızılağaç ve gürgende 75 yıl, kavaklarda ve yalancı akasyada 50 yıldır. Musa GENÇ - 2010
Bu anlayışla tesis edilen meşe korulu baltalık meşcerelerinde, baltalık idare süresi 25 yıl olduğundan 5 dönüş müddeti sonunda, koru katı, en üst tabakadan aşağıya doğru sırasıyla 125, 100, 75 ve 50 yaşında; ekseriyeti tohumdan gelmiş ağaçlardan oluşur. En altta da 25 yaşındaki baltalık katı bulunacaktır.
Baltalık Katındaki Kesimden Önce Kesimden Sonra Baltalık katı 25, koru katı 100 yıllık idare süresiyle işletilen dışbudak korulu baltalık meşceresinin kesimden önce ve kesim sonrası görünüşü. Rakamlar, korulukların yaşlarını göstermektedir (Matthews 1997 den).
125 100 75 K 50 B 25 İdare süreleri baltalık katında 25 yıl, koru katında 125 yıl olan meşe korulu baltalık meşceresinde koru katı (K), baltalık katı (B) ve ortalama yaşlar (Ata 1995 ten) Koru katındaki tabakalarda yer alan ağaçlar yapacak; baltalık k katı ise, yakacak odun üretiminde kullanılır.
Koru Katının En Üst Tabakasında Yer alacak Koruluklar Koru Katının İkinci Tabakasında Yer Alacak Koruluklar Korulu baltalık işletmesinin tesisi (A) Koru katının en üst tabakasını oluşturacak fertlerin (korulukların), baltalık katında yapılan kesim öncesi seçilmesi, (B) İdare süresini dolduran baltalık katında yapılacak ikinci kesim öncesi, koru katının ikinci tabakasını oluşturacak fertlerin (korulukların) seçilmesi, (C) Üçüncü idare süresi öncesi korulu baltalık meşceresinin görünüşü (Nyland 2002 den faydalanılmıştır). Musa GENÇ - 2010
Tür r seçimi Koru katında yer alacak türler, tepesini yayarak fazla gölge yapmayan, hızlı gelişen, yapacak odun verimi yüksek ışık ve yarı-gölge ağaç türleri olmalıdır. Baltalık k katı ise, çoğu kez gölgeye dayanıklı, sürgün verimi yüksek, yakacak odun değeri fazla, kütükleri çabuk çürümeyen türlerden kurulmalıdır.
Koru katı için in uygun bazı türler: Saplı meşe Sapsız meşe Çoruh meşesi Macar meşesi Kasnak meşesi Kavak melezleri Kızılağaç Akçaağaç Çınar Kestane Yalancı akasya Toros sediri Çam türleri
Baltalık k katı için in uygun bazı türler Gürgen Kayın (erken çürüme sorun olabilir) Kestane Karaağaç Dişbudak Ihlamur İhtiyaç halinde, yeterli ışık k sağlan lanıp Kızılağaç Yalancı akasya Işıksızlığa karşı tahammülü çok düşük olan meşelerin baltalık katında kullanılması genellikle önerilmez. Musa GENÇ - 2010
Koru katı tabakalarındaki servet durumuna göre korulu baltalık ormanı meşcereleri üçe ayrılır: Koru katı zengin korulu baltalık: Koru katındaki servet 200-300 m 3 /ha dır. Normal korulu baltalık: Koru katındaki servet 100-200 m 3 /ha dır. Koru katı fakir korulu baltalık: Koru katındaki servet < 100 m 3 /ha dır.
Sahra akçaağacı Meşe Gürgen Karaağaç Üvez Ihlamur Korulu baltalık meşcereleri. Üstte: Koru katı fakir; Ortada: Koru katı zengin; Altta: Normal korulu baltalık meşceresi (Saatçioğlu 1978 den).
Korulu baltalık meşcerelerinde yapılan silvikültürel müdahaleler sırasında, koru katı için bırakılacak bireylerin seçiminde şu hususlar sırasıyla gözden geçirilir: Koru katı için in bırakb rakılacak birey (koruluk) adedi Korulukların alana dağı ğılımı Koruluk olarak hızlh zlı gelişen, en, fakat tepesini yaymayan türlerden, doğru ve sağlıkl klı bireylerin seçimi Koruluk sınıfı oranlarının korunması
Koruluklar kendi içinde beş sınıfa ayrılır. Bu sınıflar için GENÇ tarafından önerilen Türkçe ve halen kullanılmakta olan İngilizce ve Fransızca terimler şunlardır: Sınıf Türkçe İngilizce Fransızca 1. Namzet Teller Baliveau 2. Genç 2nd class standart Moderne 3. Orta Yaşlı 1st class standart Ancien 4. Yaşlı Veteran Bisancien 5. Kesimlik - Vieille ecorce
Genel bir kural olarak, korulu baltalık meşcerelerinde bütün sınıflardan toplam 50-100 adet/ha koruluk bulunmalıdır. Sürekli kalın çaplı ürün teminini garantiye almak için, koruluklar arasında doğru bir yaş dağılımı olmalıdır. Çünkü, dört kesim dönemi sonunda, seçilen her 10-20 namzetten ancak 1-22 tanesi yaşlı olarak kalmaktadır. Koruluk Sınıfları Namzet Genç Orta Yaşlı Yaşlı Kesimlik Kesim Dönemi 1. 2. 3. 4. 5. Koruluk Adedi/ha 50 30 20 10 Koruluk Adedi/ha 40 25 15 10 05
Çalışma alanına dağılmış yeterli sayıda koruluk bulmak her zaman mümkün olmaz. Hektar başına kararlaştırılan miktarlar (50-100 koruluk/ha), bu nedenle, genel bir ortalamadır. İyi niteliklere sahip koruluk bulunabilirse, zikredilen miktarlardan daha fazla seçim yapılabilir.
Fakat, koru katı zengin korulu baltalık tesisi için çok önemli bu tavsiye, koru katı fakir korulu baltalık tesis edilecekse, dikkate alınmamalıdır. Şiddetli ve kurutucu rüzgârlara karşı bir önlem olarak, orman sınırı boyunca veya orman ya da gezinti yollarının kenarında çok sayıda koruluk bırakılabilir. Yol kenarlarında bırakılan koruluklar sayesinde, bölmeden çıkarma ve taşıma giderleri de azalır.
Bakım İlk önce baltalık katında kesimler yapılır. Baltalık katındaki kesimler, tıraşlama baltalık işletmesi kesim tekniği esaslarına göre sürdürülür ve yeterli miktarda (60-70 adet/ha) namzet adayı bırakılır. Koru katında en üst tabakada yer alan kesimlikler (yaş 100-125) 125) yahut yaşlılar lar (yaş 80-100) 100), baltalık katı kesilir kesilmez hemen kesilir ve meşcere dışına çıkarılır. Geç kalınırsa, baltalık katında oluşan taze sürgünler zarar görebilir. Kabuklarından tanen elde etmek için yetiştirilen korulukların kabukları ilkbaharda soyulur ve bu ağaçlar gelecek kışa kadar böylece kalır.
Koru katının diğer tabakalarında bulunan hastalıklılar hemen kesilirken; zarar görmüş bireyler, yapılan değerlendirmeler kapsamında ya kesilip çıkarılır yahut yararlı hale getirilerek ihtiyaç olduğu sürece meşcerede kalmaları sağlanır. İşletme amacıyla kararlaştırılan meşcerede cerede bulunma oranları dikkate alınıp, namzet, genç,, orta yaşlı ve yaşlı tabakalarındaki sağlıklı bireylerden bazıları da, iyiler sahada bırakılarak (müspet seleksiyon) kesilip çıkarılabilir.
Kesim artıkları faydalı hale getirilir; gerekli arazi hazırlığı ve toprak işleme çalışmaları gerçekleştirilir. İhtiyaç halinde, koru katını oluşturacak türlerin fidanları, namzet tabakasındaki yerlerine dikilir. Bu fidanların boylu ve katlı fidanlar olması gerekir. Dikilen fidanlar, ocaklarda gelişecek sürgünlerin boğucu etkilerine karşı devamlı olarak korunur. Korulu baltalık ormanları, ormancılığı gelişmiş ülkelerde, bugün koruya dönüştürülmüştür. Musa GENÇ - 2010
İğne Yapraklılar ların n Korulu Baltalıklarda Kullanımı Fransa da, Akdeniz e bakan sahil bandındaki kurak, kireçtaşı ana kayaya sahip yamaçlarda, baltalık katında Quercus ilex in, koru katında Pinus halepensis in yer aldığı karışık meşcere görünümünde korulu baltalıklar, uzun yıllardan beri mevcuttur. Musa GENÇ - 2010
Baltalık katında idare süresi 25 yıldır ve tek tabakalı koru katını oluşturan kesimlikler kesilinceye kadar baltalık katında 3-5 defa kesim yapılmaktadır. Reçine üretiminde kullanılan Halep çamlarının gençleştirilmesi için mümkün olduğu kadar doğal gençleştirme ve tohum takviyesi ya da fidan dikimi tercih edilmektedir. Kore Cumhuriyeti ndeki uygulamada ise, baltalık katında yalancı akasya, koru katında Pinus rigida kullanılmaktadır.
Işıksızlığa karşı tahammülü çok düşük olan, yaprağını döken meşelerin baltalık katında kullanılması genellikle önerilmez. Fakat, Bergama-Kozak Yaylası nda 40-45 yaşlarındaki Pinus pinea meşcerelerinde, Pinus pinea da 10 x 10 m aralıkmesafeyle yapılan aralamaların ardından canlandırma ağırlıklı kesimlerle tesis edilen baltalık katında, ağırlıklı olarak Quercus cerris ile yakacak odun teminine başlanmaktadır. Bu çalışma, çok uzun yıllardır halkımız tarafından sürdürülmektedir.
Koru katındaki Pinus pinea altında, ağırlıklı olarak Quercus cerris ile kurulmuş baltalık katını içeren, korulu baltalık meşceresi. İzmir - Bergama - Kozak Yaylası, Haziran 2003 (Foto: M. Genç). Musa GENÇ - 2010
Orman amenajman planlarımızda korulu baltalık ormanlarına ait planlar yoktur. Ancak, yakacak odun temini ülkemiz için halen büyük bir problemdir. Hem yakacak hem de yapacak odun üretimini mümkün kılan korulu baltalık ormanı sahalarımızın planlara dahil edilmesi ve işletilmelerinin planlanması yararlı olacaktır. Bu bağlamda, en azından koruya tahvil sahalarımızdan bazıları, makul bir süre, korulu baltalık olarak işletilebilir.