DOĞU KARADENİZ HAVZASI (TRABZON) AKARSULARI TARAFINDAN KARADENİZE TAŞINAN TOPLAM AZOT ve TOPLAM FOSFOR KONSANTRASYONLARININ BELİRLENMESİ

DOĞU KARADENİZ HAVZASI (TRABZON) AKARSULARI TARAFINDAN KARADENİZE TAŞINAN TOPLAM AZOT ve TOPLAM FOSFOR KONSANTRASYONLARININ BELİRLENMESİ Sinan NACAR 1, Adem BAYRAM 2, Uğur SATILMIŞ 3 1 Karadeniz Teknik Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, İnşaat Mühendisliği Bölümü, Hidrolik Anabilim Dalı, 61080, Kanuni Kampüs, Trabzon. sinannacar@hotmail.com 2 Karadeniz Teknik Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, İnşaat Mühendisliği Bölümü, Hidrolik Anabilim Dalı, 61080, Kanuni Kampüs, Trabzon. adembayram@gmail.com 3 Karadeniz Teknik Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, İnşaat Mühendisliği Bölümü, Hidrolik Anabilim Dalı, 61080, Kanuni Kampüs, Trabzon. ugrsatilmis@gmail.com ÖZET Karadeniz, kıyılarında yerleşim ve sanayi bölgeleri bulunan nehirlerin taşıdığı kirleticiler sebebiyle giderek büyüyen bir tehdit altındadır. Bu çalışmanın amacı, Doğu Karadeniz Havzası nda bulunan sekiz akarsu tarafından Karadeniz e taşınan toplam fosfor (TP) ve toplam azot (TN) konsantrasyonlarının mevsimsel değişimini belirlemektir. Bu akarsular Karadeniz in güneydoğu kıyısında bulunan ve bölgenin nüfus yoğunluğu en fazla olan ili Trabzon un sınırları içerisinde yer alan Ağasar, Fol, Galanima, Değirmendere, Yomra, Karadere, Manahoz ve Solaklı akarsularıdır. Su örnekleme çalışmaları 2015 Mart ile 2016 Şubat tarihleri arasında aylık olarak, her bir akarsu için akarsuların Karadeniz e döküldüğü noktalarda seçilen bir istasyonda gerçekleştirilmiştir. Elde edilen değerler Yerüstü Su Kalitesi Yönetmeliği ne (YSKY) göre irdelenmiştir. Yıllık ortalamalar dikkate alındığında TP bakımından Ağasar, Galanima, Değirmendere, Yomra, Karadere, Manahoz ve Solaklı akarsularının I. sınıf (yüksek kaliteli su), Fol Akarsuyu nun ise II. sınıf su (az kirlenmiş su) kalitesine sahip olduğu belirlenmiştir. TN bakımından ise Galanima akarsuyu II. sınıf su kalitesinde iken diğer yedi akarsuyun I. sınıf su kalitesinde olduğu belirlenmiştir. Mekânsal olarak, Trabzon un doğusunda bulunan akarsuların su kalitelerinin, batısında bulunan akarsulara göre daha yüksek olduğu anlaşılmıştır. Anahtar kelimeler: Doğu Karadeniz Havzası, Su Kalitesi, Toplam Azot, Toplam Fosfor 119

DETERMINATION OF THE POLLUTANTS CARRIED BY THE EASTERN BLACK SEA BASIN STREAMS (TRABZON) INTO THE BLACKSEA ABSTRACT The Black Sea is under increasing threat due to the pollutants carried by the streams as a result of discharge of domestic wastes from coastal settlements and industrial areas. The aim of this study is to determine the seasonal variability of total phosphorus (TP) and total nitrogen (TN) concentration carried from the eight Eastern Black Sea Basin streams to the Black Sea. The streams included in this study are Ağasar, Fol, Galanima, Değirmendere, Yomra, Karadere, Manahoz and Solaklı, within the boundaries of Trabzon Province, the most densely populated city located in the coast of southeastern Black Sea. The water sampling studies were monthly conducted in one station, which was selected at the point where the stream is discharged into the Black Sea, for each stream during a period between March 2015 and February 2016. The obtained values were examined according to the Surface Water Quality Regulation. Considering the yearly average values, Ağasar, Galanima, Değirmendere, Yomra, Karadere, Manahoz and Solaklı streams were determined to have high quality water and Fol Stream has slightly polluted water in terms of TP. When the streams are examined in terms of TN, Galanima stream has slightly polluted water while the other seven stream have high quality water. Spatially, it is understood that the water quality of the streams in the east of the Trabzon province is higher than the streams in the west. Keywords: Eastern Black Sea Basin, Water Quality, Total Phosphorus, Total Nitrogen GİRİŞ Su, insan sağlığı ve ekosistem için hayati bir rol oynamaktadır. Nehirlerin, göllerin, denizlerin ve içme suyu kaynaklarının bilinçsizce kirlenmesi dünya üzerindeki yaşamı tehlikeye atmaktadır. Belediye ve endüstriyel atıkların uygun olmayan şekilde bertaraf edilmesi ve tarımda zirai ilaçların ayrım gözetilmeksizin kullanılması gibi insan faaliyetleri, su kalitesinin bozulmasına sebep olan temel faktörlerdir (Azizullah et al 2011). Her gün dünya sularına tahmini 2 milyon ton kanalizasyon ve diğer atık sular boşaltılmaktadır. Gelişmekte olan ülkelerde, işlenmemiş kanalizasyon sularının %90'ının ve işlenmemiş sanayi atıklarının %70'inin yüzey su kaynaklarına boşaltıldığı gerçeği bu durumu daha da kötüleştirmektedir (Azizullah et al 2014). Geçtiğimiz yıllarda evsel atıkların kıyı yerleşimlerinden nehirlere boşaltılması ve nehirler tarafından taşınan endüstriyel ve evsel atıkların denize deşarj edilmesi Karadeniz in giderek daha fazla tehdit altında kalmasına neden olmuştur (Bozcaarmutlu vd., 2009). Karadeniz deki kirliliğin asıl sebebinin 120

denize dökülen nehir sularının içeriği olduğu Alkan vd. (2008) nin yaptığı çalışmada da ifade edilmektedir. Tuncer ve diğ. (1998), yaptıkları çalışmada Türk nehirleri yoluyla Karadeniz'e atılan nitrojenin, tüm azot deşarjlarının %13'ünü, boşaltılan fosforun yıllık fosfor deşarjlarının %8'ini oluşturduğunu ve ayrıca Türk nehirlerinden Karadeniz'e yılda toplam 36,300 ton azot ve 3,534 ton fosfor taşındığını ifade etmişlerdir. Karadeniz in güneydoğusunda yer alan Doğu Karadeniz Havzası (DKH) yıl boyunca yağış alan bir havza olması sebebiyle su kaynakları bakımından önemli bir yere sahiptir. Havza içerisindeki irili ufaklı birçok derenin, akarsuyun ve nehrin suları Karadeniz e dökülmektedir. Literatürde bu havzada yer alan farklı akarsularda, farklı zaman aralıklarında yapılmış su kalitesi çalışmalarına rastlanmaktadır (Bakan ve Büyükgüngör, 2000; Boran ve Sivri, 2001; Altın vd., 2009; Bayram ve Önsoy, 2011; Gültekin vd., 2012; Satılmış ve Bayram, 2014; Nacar ve Satılmış, 2017; Bayram, 2017). Yapılan bu çalışmada 786,326 toplam nüfusu (TÜİK, 2018) ile Doğu Karadeniz Bölgesi nin en büyük kenti Trabzon un il sınırları içerisinde yer alan Ağasar, Fol, Galanima, Değirmendere, Yomra, Karadere, Manahoz ve Solaklı akarsuları tarafından Karadeniz e taşınan kirleticilerin belirlenmesi amaçlanmıştır. Bu akarsularda yerinde alınan yüzeysel su örneklerinin, su kalitesi değişkenlerinden TN ve TP konsantrasyonları belirlenmiş ve Yerüstü Su Kalitesi Yönetmeliği ne (YSKY, 2016) göre değerlendirilmiştir. ÇALIŞMA ALANI Türkiye nin en önemli doğal kaynaklarından biri olan su kaynaklarını tespit etmek, geliştirmek ve kullanmak amacıyla ülke yüzeyi 26 drenaj havzasına ayrılmıştır. Türkiye'nin kuzey doğu kıyısında yer alan DKH bu havzaların 22. sidir. DKH, Karadeniz kıyılarının fazla yağış alması ve Türkiye'nin yıl boyunca yağış alan tek bölgesi olması nedeniyle Türkiye'deki su kaynakları bakımından önemli olan havzalardan biridir. Havzanın nüfus yoğunluğu bakımından en büyük ili olan Trabzon ve çevresi su kaynakları bakımından oldukça zengindir. İlde debileri çok yüksek olmamakla birlikte, çok sayıda kaynak ve yaz-kış kurumayan akarsular vardır. Bu akarsular çok sayıdaki kaynaklar ve her mevsim görülen yağışlarla beslenmektedir (Gültekin vd., 2012). Yapılan bir ön arazi çalışması ile bu su kaynaklarından drenaj alanları, yıllık ortalama su potansiyelleri gibi parametrelerin yanı sıra su kalitesinde önemli etkilere sahip olabilecek akarsu anakol ve yankolları üzerindeki yerleşim ve sanayi bölgesi yoğunluğu belirlenmeye çalışılmıştır. Yapılan bu ön çalışma sonrası Trabzon il sınırları içerisinde yer alan ve sularını Karadeniz e döken Ağasar, Fol, Galanima, Değirmendere, Yomra, Karadere, Manahoz ve Solaklı akarsuları çalışma alanı olarak belirlenmiştir (Şekil 1). 121

Şekil 1. Çalışma alanı ve su örneklemelerinin yapıldığı istasyonlar Bu akarsuların her biri için akarsuyun denize döküldüğü noktalarda birer istasyon seçilmiş ve su örneklemeleri bu istasyonlardan gerçekleştirilmiştir. Su örneklemelerinin yapıldığı istasyonlara ait görüntüler Şekil 2 de verilmiştir. Şekil 2. İstasyonlardan alınmış memba görüntüleri Ağasar Fol Galanima Değirmendere Yomra Karadere Manahoz Solaklı 122

Bu akarsu ve istasyonlara ait koordinatlar, drenaj alanları ve yıllık ortalama su potansiyelleri Tablo 1'de verilmiştir. Tablo 1. Akarsu ve istasyonlara ait bilgiler İstasyon K D Drenaj alanı (km 2 ) Yıllık ortalama su potansiyeli (hm 3 ) Ağasar 41 03ʹ 26.14ʺ 39 13ʹ 07.51ʺ 135 88 Fol 41 02ʹ 48.69ʺ 39 16ʹ 40.22ʺ 200 130 Galanima 41 01ʹ 07.80ʺ 39 35ʹ 46.20ʺ 265 112 Değirmendere 41 00ʹ 06.00ʺ 39 45ʹ 25.80ʺ 1061 560 Yomra 40 57ʹ 10.80ʺ 39 52ʹ 03.00ʺ 105 68 Karadere 40 56ʹ 05.40ʺ 40 03ʹ 38.40ʺ 735 434 Manahoz 40 54ʹ 52.80ʺ 40 06ʹ 41.40ʺ 235 230 Solaklı 40 56ʹ 35.40ʺ 40 16ʹ 01.80ʺ 760 605 YÖNTEM Su örnekleme çalışmaları 2015 Mart-2016 Şubat döneminde, 30 günlük aralıklarla, toplamda on iki kez gerçekleştirilmiştir. Bu süre zarfından Trabzon il sınırları içerisinde kalan sekiz akarsuyun denize döküldüğü noktalarda belirlenen bir istasyondan alınan yüzeysel ham su örneklerinde toplam fosfor (TP) ve toplam azot (TN) analizleri gerçekleştirilmiştir. Su örneklerinin alınması, muhafazası ve laboratuara nakli, standart yöntemlere uygun olarak gerçekleştirilmiştir (APHA, 1998). Su örneklerinin alınmasında, 500 ml hacimli polietilen tetraftalat (PET) numune kapları kullanılmıştır. Su örneklerinin olası kirliliğini önlemek için, numune kapları önce sıcak su ve fırça yardımıyla sonra da 1 M HNO 3 ile temizlenmiş, son olarak da saf su ile durulanmış ve kurutulmuştur. Örnekleme sırasında, su örneklerinin alınacağı numune kapları bu kez akarsuyun suyu ile birkaç kez çalkalanmış, üzerinde hava kalmayacak şekilde doldurulmuş ve kapakları sıkıca kapatılmıştır. Her bir istasyonundan bu şekilde birbirinin yedeği toplam iki su örneği alınmıştır. Toplanan su örneklerinin +4ºC de muhafazası için buz kasetleri ile donatılmış büyük hacimli numune kapları kullanılmıştır. Kullanılan buz kasetleri 220 ve 400 gramlık olup, Arçelik (NF 90) marka soğutucunun derin dondurucu kısmında -24ºC de muhafaza edilmişlerdir. Laboratuara getirilen su örneklerinin sıcaklıkları kontrol edilmiş, +4ºC yi geçmedikleri ve 48 saate kadar bu durumlarını muhafaza ettikleri anlaşılmıştır. Yüzeysel ham su örneklerinin laboratuarda çeşitli parametreler için analiz edilmesinden önce filtre edilmesi gerekmektedir. Filtrasyon işlemi için 47 mm çaplı süzme haznesine sahip Sartorius marka vakumlu filtrasyon seti ve gözenek büyüklüğü 0.45 µm olan 47 mm çaplı selüloz nitrat filtreler kullanılmıştır. Yüzeysel ham su örnekleri filtre edildikten sonra Alman menşeli Dr. Lange Cadas 200 marka UV-vis spektrofotometre ve ilgili küvet testler (kit) kullanılarak analiz edilmiştir. Çalışmada kullanılan küvet testlere ait bilgiler Tablo 2 de verilmektedir. 123

Tablo 2. Çalışmada kullanılan Dr. Lange Küvet Testler Parametre Kod No Ölçüm Aralığı ph Aralığı Sıcaklık Aralığ TP (mg/l) LCK 349 0.05 1.50 2 10 15 25 TN (mg/l) LCK 138 1 16 3 12 15 25 BULGULAR VE İRDELEME Tüm akarsuların Mart 2015-Şubat 2016 dönemi TP ve TN konsantrasyonu değerlerine ait temel istatistikler Tablo 3 te verilmiştir. Tablo 3. Çalışılan akarsuların TP ve TN parametrelerine ait temel istatistikler Akarsu Parametre Ortalama Minimum Maksimim Standart Sapma Ağasar TP 0.064 0.015 0.142 0.034 TN 1.440 0.568 2.300 0.609 Fol TP 0.093 0.014 0.222 0.067 TN 1.881 1.250 2.950 0.610 Galanima TP 0.076 0.036 0.212 0.048 TN 4.059 2.530 6.180 1.067 Değirmendere TP 0.074 0.018 0.289 0.078 TN 1.994 0.801 4.010 0.961 Yomra TP 0.020 0.010 0.031 0.008 TN 2.463 2.010 3.040 0.386 Karadere TP 0.010 0.000 0.030 0.008 TN 1.211 0.340 2.390 0.595 Manahoz TP 0.009 0.000 0.017 0.006 TN 1.328 0.680 1.930 0.395 Solaklı TP 0.015 0.003 0.025 0.006 TN 1.557 0.543 2.370 0.694 Değerlendirmede kullanılan YSKY nin ölçülen parametreler için belirlemiş olduğu su kalitesi sınıflandırması Tablo 4 te verilmiştir. Çalışmanın bulgular ve irdeleme bölümü her bir akarsu için ayrı başlıklar halinde sunulmuştur. Tablo 4. YSKY nin TP ve TN parametrelerine göre su kalitesi sınıflandırması Su Kalitesi Parametreleri Su Kalite Sınıfları (YSKYDYDY 2016) I II III IV TP 0.05 0.16 0.65 >0.65 TN 3.5 11.5 25 >25 124

1. Ağasar Akarsuyu Ağasar Akarsuyu için TP konsantrasyonunun minimum değeri 0.015 mg/l olarak Mart ayında ve maksimum değeri 0.142 mg/l olarak Şubat ayında ölçülmüştür. Yıllık ortalama TP konsantrasyonu değeri ise 0.064 mg/l olarak hesap edilmiştir. TN konsantrasyonu bakımından değerlendirme yapıldığında en düşük değer olan 0.568 mg/l Ekim ayında en yüksek değer olan 2.300 mg/l ise Aralık ayında ölçülmüştür. Yıllık ortalama TN konsantrasyonu ise 1.440 mg/l olarak hesap edilmiştir. Yılık ortalama TN ve TP konsantrasyon değerleri YSKY ye göre değerlendirildiğinde Ağasar Akarsuyunun her iki parametreye göre de I. sınıf (çok iyi) su kalitesine sahip olduğu belirlenmiştir. Ağasar Akarsuyu TP ve TN konsantrasyonlarının yıl boyu değişimi Şekil 3 te verilmiştir. Şekil 3. Ağasar Akarsuyu için TP ve TN konsantrasyonlarının değişimi 2. Fol Akarsuyu Fol Akarsuyu için minimum TP konsantrasyon değeri 0.014 mg/l olarak Nisan ayında ve maksimum konsantrasyon değeri 0.222 mg/l olarak Aralık ayında ölçülmüştür. Yıllık ortalama TP konsantrasyonu değeri ise 0.093 mg/l olarak hesap edilmiştir. Bu değerler YSKY ye göre değerlendirilecek olduğunda Fol Akarsuyu nun TP konsantrasyonu bakımından II. sınıf (iyi) su kalitesine sahip olduğu belirlenmiştir. TN konsantrasyonu bakımından değerlendirme yapıldığında en düşük değer olan 1.250 mg/l Mayıs ayında en yüksek değer olan 2.950 mg/l ise Ocak ayında ölçülmüştür. Yıllık ortalama TN konsantrasyonu ise 1.881 mg/l olarak hesap edilmiştir. Fol Akarsuyu TP ve TN konsantrasyonlarının yıl boyu değişimi Şekil 4 te verilmiştir. Şekil 4. Fol Akarsuyu için TP ve TN konsantrasyonlarının değişimi 125

Yılık ortalama TN konsantrasyon değeri YSKY ye göre değerlendirildiğinde Fol Akarsuyunun I. sınıf (çok iyi) su kalitesine sahip olduğu belirlenmiştir. Ayrıca Fol Akarsuyu yıllık ortalama TP konsantrasyonu bakımından II. sınıf su kalitesine sahip olan tek akarsu olarak belirlenmiştir. 3. Galanima Akarsuyu Galanima Akarsuyu için minimum TP konsantrasyon değeri 0.036 mg/l olarak Mart ayında ve maksimum konsantrasyon değeri 0.212 mg/l olarak Eylül ayında ölçülmüştür. Yıllık ortalama TP konsantrasyonu değeri ise 0.076 mg/l olarak hesap edilmiştir. Bu değerler YSKY ye göre değerlendirilecek olduğunda Galanima Akarsuyu nun TP konsantrasyonu bakımından I. sınıf (çok iyi) su kalitesine sahip olduğu belirlenmiştir. TN konsantrasyonu bakımından değerlendirme yapıldığında en düşük değer olan 2.530 mg/l Temmuz ayında en yüksek değer olan 6.180 mg/l ise Ocak ayında ölçülmüştür. Yıllık ortalama TN konsantrasyonu ise 4.059 mg/l olarak hesap edilmiştir. Yılık ortalama TN konsantrasyon değeri YSKY ye göre değerlendirildiğinde Galanima Akarsuyunun II. sınıf (iyi) su kalitesine sahip olduğu belirlenmiştir. Galanima Akarsuyu TP ve TN konsantrasyonlarının yıl boyu değişimi Şekil 5 te verilmiştir. Ayrıca Galanima Akarsuyu yıllık ortalama TN konsantrasyonu bakımından II. sınıf su kalitesine sahip tek akarsu olarak belirlenmiştir. Şekil 5. Galanima Akarsuyu için TP ve TN konsantrasyonlarının değişimi 4. Değirmendere Akarsuyu Değirmendere Akarsuyu için TP konsantrasyonunun minimum değeri 0.018 mg/l olarak Temmuz ayında ve maksimum değeri 0.289 mg/l olarak Ocak ayında ölçülmüştür. Yıllık ortalama TP konsantrasyonu değeri ise 0.074 mg/l olarak hesap edilmiştir. TN konsantrasyonu bakımından değerlendirme yapıldığında en düşük değer olan 0.801 mg/l Haziran ayında en yüksek değer olan 4.010 mg/l ise Ocak ayında ölçülmüştür. Yıllık ortalama TN konsantrasyonu ise 1.994 mg/l olarak hesap edilmiştir. Değirmendere Akarsuyu TP ve TN konsantrasyonlarının yıl boyu değişimi Şekil 6 da verilmiştir. Yılık ortalama TP ve TN konsantrasyon değerleri YSKY ye göre değerlendirildiğinde Değirmendere Akarsuyunun her iki parametreye göre de I. sınıf (çok iyi) su kalitesine sahip olduğu belirlenmiştir. 126

Şekil 6. Değirmendere Akarsuyu için TP ve TN konsantrasyonlarının değişimi 5. Yomra Akarsuyu Yomra Akarsuyu için minimum TP konsantrasyonu değeri 0.010 mg/l olarak Mart ve Ocak aylarında ve maksimum konsantrasyon değeri ise 0.310 mg/l olarak Aralık ayında ölçülmüştür. Yıllık ortalama TP konsantrasyonu değeri ise 0.020 mg/l olarak hesap edilmiştir. TN konsantrasyonu bakımından değerlendirme yapıldığında en düşük değer olan 2.010 mg/l Mayıs ayında en yüksek değer olan 3.040 mg/l ise Kasım ayında ölçülmüştür. Yıllık ortalama TN konsantrasyonu ise 2.463 mg/l olarak hesap edilmiştir. Yılık ortalama TN ve TP konsantrasyon değerleri YSKY ye göre değerlendirildiğinde Yomra Akarsuyunun her iki parametreye göre de I. sınıf (çok iyi) su kalitesine sahip olduğu belirlenmiştir. Yomra Akarsuyu TP ve TN konsantrasyonlarının yıl boyu değişimi Şekil 7 de verilmiştir. Şekil 7. Yomra Akarsuyu için TP ve TN konsantrasyonlarının değişimi 6. Karadere Akarsuyu Karadere Akarsuyu için minimum TP konsantrasyonu değeri 0.000 mg/l olarak Kasım ayında ve maksimum konsantrasyon değeri ise 0.030 mg/l olarak Aralık ayında ölçülmüştür. Yıllık ortalama TP konsantrasyonu değeri ise 0.010 mg/l olarak hesap edilmiştir. TN konsantrasyonu bakımından değerlendirme yapıldığında en düşük değer olan 0.340 mg/l Haziran ayında en yüksek değer olan 2.390 mg/l ise Aralık ayında ölçülmüştür. Yıllık ortalama TN konsantrasyonu ise 1.211 mg/l olarak hesap edilmiştir. Karadere Akarsuyu TP ve TN konsantrasyonlarının yıl boyu değişimi Şekil 8 de verilmiştir. 127

Şekil 8. Karadere Akarsuyu için TP ve TN konsantrasyonlarının değişimi Karadere Akarsuyu ayrıca yıllık ortalama TN konsantrasyonu bakımından çalışılan sekiz akarsu arasından en düşük değere sahip olan akarsu olma özelliğine sahiptir. Yılık ortalama TN ve TP konsantrasyon değerleri YSKY ye göre değerlendirildiğinde Karadere Akarsuyunun her iki parametreye göre de I. sınıf (çok iyi) su kalitesine sahip olduğu belirlenmiştir. 7. Manahoz Akarsuyu Manahoz Akarsuyu için minimum TP konsantrasyonu değeri 0.000 mg/l olarak Kasım ayında ve maksimum konsantrasyon değeri ise 0.017 mg/l olarak Nisan ayında ölçülmüştür. Yıllık ortalama TP konsantrasyonu değeri ise 0.009 mg/l olarak hesap edilmiştir. TN konsantrasyonu bakımından değerlendirme yapıldığında en düşük değer olan 0.680 mg/l Mayıs ayında en yüksek değer olan 1.930mg/L ise Kasım ayında ölçülmüştür. Yıllık ortalama TN konsantrasyonu ise 1.328 mg/l olarak hesap edilmiştir. Manahoz Akarsuyu ayrıca yıllık ortalama TP konsantrasyonu bakımından çalışılan sekiz akarsu arasından en düşük değere sahip olan akarsu olma özelliğine sahiptir. Yılık ortalama TN ve TP konsantrasyon değerleri YSKY ye göre değerlendirildiğinde Manahoz Akarsuyunun her iki parametreye göre de I. sınıf (çok iyi) su kalitesine sahip olduğu belirlenmiştir. Manahoz Akarsuyu TP ve TN konsantrasyonlarının yıl boyu değişimi Şekil 9 da verilmiştir. Şekil 7. Manahoz Akarsuyu için TP ve TN konsantrasyonlarının değişimi 8. Solaklı Akarsuyu Solaklı Akarsuyu için minimum TP konsantrasyonu değeri 0.003 mg/l olarak Ocak ayında ve maksimum konsantrasyon değeri ise 0.025 mg/l olarak Aralık 128

ayında ölçülmüştür. Yıllık ortalama TP konsantrasyonu değeri ise 0.015 mg/l olarak hesap edilmiştir. TN konsantrasyonu bakımından değerlendirme yapıldığında en düşük değer olan 0.543 mg/l Haziran ayında en yüksek değer olan 2.370mg/L ise Ocak ayında ölçülmüştür. Yıllık ortalama TN konsantrasyonu ise 1.557 mg/l olarak hesap edilmiştir. Yılık ortalama TN ve TP konsantrasyon değerleri YSKY ye göre değerlendirildiğinde Solaklı Akarsuyunun her iki parametreye göre de I. sınıf (çok iyi) su kalitesine sahip olduğu belirlenmiştir. Solaklı Akarsuyu TP ve TN konsantrasyonlarının yıl boyu değişimi Şekil 10 da verilmiştir. Şekil 10. Solaklı Akarsuyu için TP ve TN konsantrasyonlarının değişimi Ayrıca çalışma kapsamında incelenen su kalitesi parametreleri için elde edilen değerlerin mevsimsel ortalamaları dikkate alınarak çalışılan akarsuların su kaliteleri YSKY ye göre değerlendirilmiş ve Tablo 5 te sunulmuştur. Tablo incelendiğinde TP konsantrasyonu bakımından Ağasar ın kış mevsiminde, Fol un yaz, sonbahar ve kış mevsimlerinde, Galanima nın sonbahar mevsiminde ve Değirmendere nin kış mevsiminde II. sınıf su kalitesine sahip olduğu diğer mevsimlerde ise I. sınıf su kalitesine sahip oldukları görülmektedir. Aynı değerlendirme TN konsantrasyonu bakımından yapıldığında sadece Galinima nın sonbahar ve kış mevsimlerinde II. sınıf, diğer mevsimlerde ise I. sınıf olduğu görülmektedir. Tablo 5. Çalışılan akarsuların YSKY ye göre mevsimsel sınıflandırılması Mevsim İlkbahar Yaz Sonbahar Kış Parametre TP TN TP TN TP TN TP TN Ağasar I I I I I I II I Fol I I II I II I II I Galanima I I I I II II I II Değirmendere I I I I I I II I Yomra I I I I I I I I Karadere I I I I I I I I Manahoz I I I I I I I I Solaklı I I I I I I I I 129

5. SONUÇLAR ve ÖNERİLER Elde edilen veriler değerlendirildiğinde en yüksek TP konsantrasyonu değerleri Galanima ve Manahoz akarsuları dışındaki akarsularda, en yüksek TN konsantrasyonu değerleri ise Yomra ve Manahoz akarsuları dışındaki akarsularda kış aylarında ölçülmüştür. En düşük konsantrasyon değerlerinde ise mevsimsel bir sınıflandırma yapmak mümkün olmamıştır. Yıllık ortalama TP konsantrasyonu değerleri YSKY ye göre değerlendirildiğinde Fol Akarsuyu II. sınıf su kalitesine sahipken diğer akarsuların I. sınıf su kalitesine sahip olduğu belirlenmiştir. Aynı değerlendirme yıllık ortalama TN konsantrasyonu için yapıldığında ise Galanima Akarsuyu II. sınıf su kalitesine sahipken diğer akarsular I. sınıf su kalitesine sahip olduğu belirlenmiştir. Mevsimsel ortalamalar dikkate alınarak değerlendirildiğinde ise genellikle sonbahar ve kış mevsiminde su kalitelerinde düşüş yaşandığı sonucuna varılmıştır. İlkbahar mevsiminde tüm akarsuların su kalitelerinin I. sınıf olduğu ayrıca elde edilen sonuçlar arasındadır. Bu durumun bahar aylarında karların erimesi ve aşırı yağışlar sonucu artan debi değerleri ile ilişkili olduğu düşünülmektedir. Genel bir değerlendirme yapıldığında ise Karadere ve Manahoz Akarsularının TP ve TN konsantrasyon değerlerinin diğer altı akarsuya göre daha düşük olduğu görülmüştür. Ayrıca Trabzon un doğusunda bulunan akarsuların batısında bulunan akarsulara göre daha düşük konsantrasyon değerlerine sahip olduğunu söylemek mümkündür. Bu tür su kalitesi çalışmalarının akarsu ana kol ve yan kollarında belirlenecek daha fazla istasyonda, daha sık aralıklarla ve daha uzun süreli yapılması, akarsuyun su kalitesinin değerlendirilmesi bakımından daha güvenilir sonuçlar ortaya koyacağı düşünülmektedir. Böylelikle akarsuyun su kalitesine etki eden faktörlerin tespiti daha kolay ve etkili olarak belirlenebilecektir. Ayrıca içme ve kullanma suyu taleplerinde gelecek dönemlerde meydana gelebilecek artışlar yerel yönetimleri farklı su kaynaklarına yönlendireceğinden bu tür su kaynaklarındaki su kalitesi çalışmalarının sürekliliği de önem arz etmektedir. KAYNAKLAR Alkan, A., Serdar, S., Fidan, D., Kirlilik ve Karadeniz, Yunus Araştırma Bülteni, 2008, 1, 6-7. Altin, A., Ozolcer, I.H., Yildirim, Y., Water Pollution in the Southern Coastal Region of the Black Sea, Fresenius Environmental Bulletin, 2009, 18, 2170-2180. APHA, (American Public Health Association), Standard methods for the examination of water and wastewater, 1992, (18th ed.), Washington. Azizullah, A., Khattak, M.N.K., Richter, P.. Hader, D.P., Water pollution in Pakistan and its impact on public health-a review, Environment International, 2011, 37(2), 479-497. 130

Azizullah, A., Jamil, M., Richter, P., Hader, D.P., Fast bioassessment of wastewater and surface water quality using freshwater flagellate Euglena gracilis a case study from Pakistan, Journal of applied phycology, (2014), 26(1), 421-431. Bakan, G., Büyükgüngör, H., The Black Sea, Marine Pollution Bulletin, 2000, 41, 24-43. Bayram, A., Önsoy, H., Harşit Çayı (Giresun-Tirebolu) tarafından Karadeniz e taşınan kirleticilerin belirlenmesi, 7. Kıyı Mühendisliği Sempozyumu, 21-23 Kasım 2011, Trabzon, 545-555. Bayram, A., Water quality of the Degirmendere stream. drinking water source of Trabzon Province, Turkey, Desalination and Water Treatment, 2007, 62, 120-139. Boran M., Sivri N., Trabzon (Türkiye) İl Sınırları İçerisinde Bulunan Solaklı ve Sürmene Derelerinde Nütrient ve Askıda Katı Madde Yüklerinin Belirlenmesi, E.Ü Su Ürünleri Dergisi, 2001, 18, (3-4), 343-348. Bozcaarmutlu, A., Sapmaz, C., Aygun, Z., Arinç, E., Assessment of pollution in the West Black Sea Coast of Turkey using biomarker responses in fish, Marine Environmental Research, 2009, 67, 167-176. Gultekin, F., Ersoy, A.F., Hatipoglu, E., Celep, S., Trabzon ili akarsularının yağışlı dönem su kalitesi parametrelerinin belirlenmesi, Ekoloji Dergisi, 2012, 21(82). TÜİK, Türkiye İstatistik Kurumu. Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi. https: //biruni.tuik.gov.tr/medas/?kn=95&locale=tr, (erişim Mayıs 14, 2018). Nacar, S., Satilmis, U., Temporal Variation of Organic and Inorganic Carbon Transport from the Southeastern Black Sea (Trabzon Province) Rivers, European Journal of Engineering and Natural Sciences, 2017, 2 (1), 149-153. Satılmış, U., Bayram, A., Değirmendere Akarsuyu (Trabzon) tarafından Karadeniz e taşınan kirleticilerin belirlenmesi, 8. Kıyı Mühendisliği Sempozyumu, 7-9 Kasım 2014, İstanbul, 455-466. Tuncer, G., Karakas, T., Balkas, T.I., Gökçay, C.F., Aygnn, S., Yurteri, C., Tuncel, G., Land-based sources of pollution along the Black Sea coast of Turkey: concentrations and annual loads to the Black Sea, 1998, Marine Pollution Bulletin, 36(6), 409-423. YSKY, Yerüstü Su Kalitesi Yönetmeliği http://www.resmigazete.gov.tr /eskiler/2016/08/20160810-9.htm, (erişim Mayıs 16. 2018). 131