AB YE UYUM SÜRECİNDE BÖLGE (GAP) HAYVANCILIĞININ GELECEĞİ

AB YE UYUM SÜRECİNDE BÖLGE (GAP) HAYVANCILIĞININ GELECEĞİ Doç. Dr. Muzaffer TAŞ Namık Kemal Üniversitesi Veteriner Fakültesi Reprodüksiyon Ab.D. Tekirdağ

AVRUPA DA TARIM POLİTİKALARINA GENEL BAKIŞ

AB ORTAK TARIM POLİTAKALARININ ESAS İLKELERİ AB nde, tarımsal üretimi arttırmak, üreticilere daha iyi bir yaşam seviyesi yaratmak ve piyasaları istikrara kavuşturarak arzın devamlılığını sağlamak üzere, 1960 yılında Ortak Tarım Politikası (OTP) adı altında bir birlik politikası geliştirilmiştir. Bu temel politikanın esas ilkeleri; 1. 0rtak bir pazar kurulması, 2. Topluluk tercihi ve 3. Ortak mali sorumluluk olarak sıralanmaktadır. - Ortak bir pazar kurulması, üye devletlerde tarım ürünlerinin serbest dolaşımını engelleyen tüm kısıtlamaların kaldırılarak tek bir Pazar oluşturulmasını öngörmektedir. Bu ilke, birliğin ortak fiyat ve rekabet kurallarına uyarak dış pazarlara karşı ortak bir koruma anlayışını da beraberinde gerektirmektedir. - İkinci olarak topluluk tercihi ilkesi ile AB içinde üretilen ürünlere öncelik tanınması amaçlanmaktadır. Bu ilke doğrultusunda AB nde üretilen tarım ürünleri, üçüncü ülkelerden yapılan ithalata karşı korunurken, ihracat söz konusu olduğunda bu ürünlere sübvansiyon verilmektedir. - Son olarak ortak mali sorumluluk ilkesi ile OTP kapsamındaki tüm harcamaların üye devletler tarafından ortaklaşa üstlenilmesi hedeflenmiştir. 3

AB ORTAK TARIM POLİTİKALARINDA REFORM ARAYIŞLARI OTP nin uygulanmaya başlanmasından bu yana AB Komisyonu, belirli aralıklarla reform yaparak günün koşullarına göre OTP nda yer alan destekleme araçları, üretim ve tüketime dair tüm alanlarda değişiklik yapılmasını öngörmüştür. OTP na ilişkin ilk ciddi reform girişimi, arzın talebi aşması nedeniyle yapılmıştır. Bu kapsamda; Tarım ve hayvansal ürünlerde arz-talep dengesinin sağlanması amacıyla; İlk etapta; - 5 milyon hektar arazinin boş bırakılması, - 5 milyon çiftçi ile küçük işletmelerin üretimden çekilmesi öngörülmüştür. Tarımda oldukça köklü düzenlemeleri öngören bu plan, Fransa ve diğer bazı üye ülkelerin tepkisi üzerine zamanla yumuşatılmıştır. Daha sonra, AB Komisyonu, 1985 yılı programında OTP ile ilgili sorunları çözmek, destekleme sisteminde yeniden yapılanma sağlamak ve yenilikler sunmak amacıyla Yeşil Kitap (Green Paper) olarak adlandırılan raporu AB Konseyi ne sunmuştur 4

Yeşil Kitap (Green Paper) Raporda, tarım ve hayvansal ürün üretiminin belli bir seviyeyi aşması durumunda 1.Destekleme fiyatlarının düşürülmesi, 2.Fazla üretimin elden çıkartılmasına üreticinin doğrudan katkısı, 3.Üreticilerin, harcamaların finansmanına katkısının arttırılması, 4.Müdahale sisteminin getirdiği garantilerin azaltılması, 5.Belirli ürünlerin ekim alanlarının bir bölümünün nadasa bırakılması, ağaçlandırılması ya da tarım dışı amaçlarda kullanılması, 6.Bu sektörlerdeki üreticilerin gelir kayıplarının telafisi ve 7.Alternatif ürünlerin üretilmesi olanaklarının araştırılması gibi ortak amaçlar taşımaktadır. İlerleyen yıllarda Bu reform OTP nin sorunlarını çözmek için yeterli görülmemiş olup daha sonraki yıllarda AB Komisyonu, OTP ndaki en temel değişiklikleri içeren MacSharry reform paketini benimsemiştir. 5

Reform Arayışları MacSharry Reformu Fiyat desteklerinden çok çiftçinin mevcut gelir düzeyini sürdürmesine imkan sağlayacak şekilde doğrudan yardımlar, çevrenin ve kırsal peyzajın korunması ile ilgili ödemeler, kırsal kalkınma teşvikleri ve geçiş dönemi düzenleme yardımları şeklinde gerçekleşmiştir MacSharry Reformu nun ardından Gündem 2000 Reformu uygulamaya konmuştur. Bu reform öncelikli sektörler olarak sığır eti ve süt ürünleri konusunda olmuştur. Ayrıca, desteklemelerin kırsal kalkınma öncelikli olması yönünde önemeli kararlar alınmıştır. OTP nin amaçları, daha sonra Gündem 2000 ile yeniden düzenlenmiş olup reformun temelini, sorunlu sektörlerde destek fiyatlarının indirilmesi ve indirimler ölçüsünde üreticilere telafi edici ödemeler sağlanması, bu amaçla kırsal kalkınmaya yönelik yapısal önlemlerle üreticilerin desteklenmesi oluşturmuştur 6

Avrupa Birliği Ortak Tarım Politikalarında Yapılan Reformlar Verimlilik Rekabetçilik Sürdülebilirlik İlk Yıllar (1960 lar) Kriz Yılları (1980 ler) 1992 Reformu Gündem 2000 2003 OTP Reformu Sağlık Kontrolü 2008 Gıda Güvencesi Verimliliğin Arttırılması Piyasa İstikrarı Gelir Desteği Üretim Fazlası Harcamalarda Artış Uluslararası Baskılar Bütçe Dengeleyiciler Müdahalenin Azaltılması Çevre Doğrudan Ödemeler Eşlik Edici Tedbirler Reform Sürecinin Derinleştirilmesi Müdahalenin Azaltılması Rekabetçilik Kırsal Kalkınma ve Çevre Piyasa Merkezlilik Tüketici Endişeleri Çiftlik Başına Ödemeler Kırsal Kalkınma ve Çevre Tek ÇiftlikÖdeme sinde Değişiklik Ortak Piyasa Düzeninde 7

AVRUPA BİRLİĞİ ÜLKELERİNDE GELECEĞİN HAYVANCILIK POLİTİKALARI Geleceğin tarım/hayvancılık politikaları her ülkede hatta her ülkenin her ürün grubunda farklılıklar gösterebilmektedir. Burada tartışılmaya çalışılacak konu bu politikaların somut olarak amaçlarını, araçlarını, bu araçların kullanım dozunu tahmin etmekten çok, genel olarak hayvancılık destekleme anlayışının nasıl değişmekte olduğudur. AB nin yeni Ortak Tarım Politikası daha rekabetçi, sürdürülebilir ve kalite odaklı bir tarım sektörüne ulaşmak olmak üzere üç temel hedef Öngörmektedir. 8

AB Ortak Tarım Politikası nda Yeni Bir Dönem, 2014-2020 AB Ortak Tarım Politikalarında değişiklikler ve çeşitlendirmeler olsa da değişmeyen husus; AB de tarım ve hayvancılığa güçlü desteklerin devam ettiğidir. 2014-2020 dönemi için toplam bütçenin %37,8 i tarımsal politikalara tahsis edilmiştir. Bu bütçenin toplam değeri 2011 sabit fiyatlarıyla 362,79 milyar avro olup; büyük kısmı ( 277,85 milyar avro ) doğrudan ödemeler ve pazarla ilişkili desteklere ayrılmıştır. Kırsal Kalkınma araçlarına ise 84,94 milyar avro ayrılmıştır. 9

AB de 1 Ocak 2014 tarihinden itibaren geçerli olmak üzere aşağıda alınan kararlar uygulamaya konuldu (I) a) Doğrudan gelir desteklerinin adil dağıtılması Avrupa Komisyonu sunduğu yasa tasarıları ile AB üyesi 27 ülkede 2014 itibariyle uygulamaya geçmek üzere yeni bir Tek Ödeme Planı önermiştir. Önerilen plan ile 2019 yılından itibaren her bölge içinde hektar başına eşit ödeme sistemine geçiş hedeflenmektedir. Böylece uygulanan farklı destekleme modelleri terk edilerek her bölge için eşit uygulamaya geçilmiş olacaktır. Oysa günümüze kadar AB genelinde çiftçilere yönelik hektar başına doğrudan destekleme ödemeleri üye ülkeler arasında farklılık göstermekteydi. Örneğin, 2013 yılı için uygun arazinin hektar başına ve yararlanıcı başına doğrudan destek tutarı Letonya için 94,7 Euro İKEN Hollanda için 457,5 Euro dur. OYSAKİ AB-27 ortalamasına bakıldığında ise bu tutar 269,1 olmaktadır. Reform ile birlikte OTP nin ülkeler arası eşitsizlikleri azaltmak ve daha adil bir doğrudan destek dağılımını teşvik etmek için bir yakınsama sistemine geçmek hedeflenmiştir. 10

OTP Reformu 2014-2020 (II) Tek ödeme Planı nın ulusal doğrudan gelir destekleri altında bir takım ödemeler ile desteklenmesi ön görülmektedir. Bu destekler; iklim ve çevre için uygun tarımsal faaliyet gösteren çiftçilere ulusal desteğin %30 u kadar zorunlu yeşil ödeme, %10 una kadar küçük çiftçi desteği, %2 sine kadar yeni genç çiftçi işletmelerine (40 yaş altı) zorunlu destek, Dezavantajlı bölgelerde (örneğin İPARD uygulamalarında olduğu gib imücavir alanı dışında kurulan çiftliklerde) faaliyet gösteren çiftçilere yönelik %5 e kadar gönüllü destek paketlerini içermektedir. 11

OTP Reformu 2014-2020 (III) b) Yeşil doğrudan ödemeler Zorunlu doğrudan Yeşil ödemeler, reformun temel taşlarından birini oluşturmaktadır. Yeşil ödeme sektörün çevresel performansını geliştirmek ve OTP nin ulusal önceliklere daha geniş bir yelpazede katkıda bulunmasını amaçlamaktadır. Reform ile birlikte yapılan en yenilikçi önermelerden birisi AB bütçesinden ayrılan ulusal desteğin %30 unun iklim ve çevre için uygun tarımsal faaliyet gösteren çiftçilere zorunlu yeşil doğrudan ödemeye ayrılmasıdır. c) Büyük çifliklere yönelik doğrudan ödeme tavanı Günümüzde büyük çiftlikler doğrudan gelir desteklerinden çok büyük bir pay almaktadırlar. Destekleme ödemelerinin yaklaşık %80 i çiftçilerin % 20 sine ve çoğunlukla büyük çiftlik sahiplerine gitmektedir. OTP kapsamında yapılacak reform düzenlemeleri ile desteklemelere büyük çiftliklere yönelik ölçek ekonomilerini de dikkate alan bir doğrudan ödeme tavanı getirilmiştir. 12

OTP Reformu 2014-2020 (IV) d) Küçük ölçekli çiftçiler için kolaylaştırılmış ödeme planı Küçük çiftçilere yönelik doğrudan gelir desteklerinin basitleştirilmiş bir mekanizma ile çiftçiler ve üye ülkeler için idari maliyetlerinin azaltılması hedeflenmektedir. AB bütçesinden üye ülkelere ayrılan ulusal fonun %10 una kadar küçük çiftçilere destek verilmesi önerilmektedir. e) Pazar desteklemeleri ve kriz yönetim mekanizmaları Olası krizlere karşı çiftçilere acil destek sağlanmasına yönelik bir acil durum mekanizması oluşturulması da öneriler arasında yer almaktadır. Ayrıca, küreselleşme sonucu oluşan yeni pazar koşullarına çiftçilerin hızlı adapte olmalarına yönelik Avrupa Küreselleşme Fonu müdahale tedbirlerinin genişletilmesi gündeme gelmiştir. 13

AB YE ÜYELİK SÜRECİNDE TÜRKİYE DE MEVCUT DURUM

AB İLE YAPILAN MEVZUAT DÜZENLEMELERİ Türkiye ile AB arasında tarım ilişkileri konusunda en kapsamlı düzenleme, 25.3.1997 tarihinde imzalanan ve 1.1.1998 de yürürlüğe giren 1/98 sayılı Ortaklık Konseyi Kararı ile yapılmıştır. Bu karar kapsamında Türkiye ile AB arasında tarım ürünleri ticareti genişletilmişir. Türkiye'nin AB'ye yaptığı tarım ürünleri ihracatı %76 dan %93 e, AB'nin Türkiye'ye yaptığı tarım ürünleri ihracatı ise %7 den %33'e çıkarılmıştır. 15

AB İLE YAPILAN MEVZUAT ÇALIŞMALARI DEVAM ETMEKTEDİR Türkiye-AB arasında tarım sektörü için hazırlanan ve 29 Haziran 2005 tarihinde açıklanan Müzakere Çerçevesinin 35 ana başlıktan oluşması öngörülmüştür. Türkiye için belirlenen bu başlıklar, daha önce Hırvatistan için hazırlanan Müzakere Çerçeve Belgesi ile aynıdır. Konsey tarafından onaylandıktan sonra kesinleşen bu belgede, tarımla ilgili üç temel başlık belirlenmiştir; Tarım ve Kırsal Kalkınma Gıda Güvenliği, Veterinerlik ve Bitki sağlığı Balıkçılık Bu başlıklar birlik ile müzakere konusu olan 35 faslın 11. 12. ve 13. faslı olarak tanımlanmaktadır. 16

Mevzuatın Uygulaması Aşamasında Gerekli Alt Yapı ve Bilgi Yetersizlikleri Nedeniyle Sektörde Bir Takım Sıkıntılar Yaşanmakla Birlikte. 12. Fasıl olan Gıda Güvenliği, Veterinerlik ve Bitki Sağlığı, 2010 yılı Haziran ayında açılmış ve tamamlanmış 13. Fasıl olan Balıkçılık için taramalar tamamlanmış ancak resmî olarak onaylanmamış ve açılış kriteri açıklanmadığı için müzakerelere başlanamamıştır. 11. Fasıl olan Tarım ve Kırsal Kalkınma ise, ayrıntılı taramalar 2006 da tamamlanmış ve açılış kriteri 2007 de açıklanmıştır. Bu fasılda, Tarım ve Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kurumunun ( IPARD Ajansı ) akreditasyonu, Tarım istatistiklerinin iyileştirilmesine ilişkin strateji hazırlanması, Canlı hayvan ve et ticaretinde kısıtlamaların kaldırılması, Tarım arazilerinin kontrolü için arazilerin tespiti sistemi ve Çiftçi Kayıt Sisteminin nasıl geliştirilebileceğine ilişkin bir stratejinin hazırlanması ve Desteklerin üretimden bağımsız hale getirilmesine ilişkin strateji hazırlanması olarak kararlaştırılmıştır. 17

Türkiye Tarafından Yerine Getirilen Yükümlülükler (I) Katılım Ortaklığı Belgeleri ve Türkiye nin Ulusal Programı çerçevesinde Türkiye tarafından önemli çalışmalar yapılmış ve birçok mevzuat düzenlemesi gerçekleştirilmiştir. Özellikle bilgi sistemleri ve istatistikler konusunda Türkiye tarafından aşağıdaki konularda önemli bazı ilerlemeler sağlanmıştır. Veteriner bilgi sistemi (TURKVET); Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Türkiye deki büyükbaş hayvanları tespit etmek ve kaydetmek amacıyla Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü bünyesinde ulusal bir veri tabanı oluşturmuştur. Önceden kullanılan hayvan kayıt sistemi (Vetbis) iyileştirilerek daha gelişmiş bir sistem haline getirilmiştir. Bu bağlamda, Türkiye deki büyükbaş hayvanların %78 i küpelenmiş ve hayvanlar kayıt altına alınmıştır. Sığırlar için Soy Kütüğü sistemi; Hayvanları soy kütüğü sistemine kaydetmek, sığır tohumlamasını belirlemek ve suni tohumlamayı kontrol etmek için Türkiye Damızlık Sığır Yetiştiricileri Merkez Birliği ile işbirliği içerisinde ön soy ve soy kütüğü sistemi kurulmuştur. Türkiye nin 81 ilinde hayvanlar kayıt edilmiş olup, bu sistem Türkiye nin tamamında faal durumdadır. Tarımsal Destek ve Kontrol Hizmetleri Kapsamında; bu güne kadar Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığınca önemli düzeyde ilerleme kaydedilmiştir. 18

Türkiye Tarafından Yerine Getirilen Yükümlülükler (II) Katılım Ortaklığı Belgeleri ve Türkiye nin Ulusal Programı çerçevesinde çok sayıda yasal düzenlemeler yapılarak konu ile ilgili olarak önemli derecede ilerlemeler sağlanmıştır. Bitki sağlığı alanında; Türk mevzuatının bitki sağlığı ile ilgili bölümleri önemli ölçüde Birlik mevzuatı ile uyumludur. Bitki sağlığı alanında, Avrupa Birliği ve Türkiye arasındaki farklılığın mevzuattan çok uygulamadan kaynaklandığı dikkati çekmektedir. Balıkçılık alanında; Balıkçılık sektöründe ise idari yapılanma, filo kayıtları, pazarlama politikaları, kalite kontrol ve su ürünleri yetiştiriciliği hususlarında uyum çalışmalarının yürütülmesi öngörülmektedir. Bu bağlamda; AB müktesebatına uygun proje fişi hazırlanmış ve AB tarafından kabul edilmiştir. 19

Türkiye AB ye üye olsun yada olmasın uluslararası rekabet gücümüzü arttırabilmek için hayvancılık sektöründe yapısal dönüşüm zorunludur. Ülkemiz bu potansiyele sahiptir.

AB YE UYUM SÜRECİNDE BÖLGE HAYVANCILIĞININ GELECEĞİ

TEMEL SORU Avrupa da ve Türkiye de geleceğin hayvancılık politikalarının nasıl biçimlenebileceği, buna göre GAP ta nasıl bir pozisyon alınabileceği sorusudur. Bu konunun tartışmasına temel sorumuzu tersine çevirerek de başlayabiliriz. TÜRKİYE NİN GAP DENEYİMİNDEN GELECEĞİN HAYVANCILIK POLİTİKALARI İÇİN ÇIKARABİLECEĞİMİZ SONUÇLAR OLUŞTUMU? OLUŞTU İSE, NELERDİR? 22

AB YE UYUM SÜRECİNDE GAP (I) GAP konusuna salt tarım/hayvancılık politikaları açısından bakmak konuya eksik ve dar açıdan bakmak anlamına gelmektedir. Yapılan en temel yanlış GAP ta tarım/hayvancılık konusuna SEKTÖR anlayışıyla yaklaşıyor olmamızdan kaynaklanmaktadır. Dolayısıyla BÖLGE anlayışımız aslında bölgedeki tarım sektörü Elimizdeki mevcut istatistiklerin birimi Tarımsal İşletmeler İşgücü ve sermaye piyasaları Hayvancılık sektörünün diğer sektörlerle ve tarım politikalarıyla etkileşimi BUNLARIN HİÇBİRİ YANLIŞ KONU DEĞİL ANCAK DAR VE EKSİK 23

AB YE UYUM SÜRECİNDE GAP (II) GAP gibi bir konuya tarım değil de kırsal ekonomi olarak, sektör yerine mekansal olarak yaklaşabilseydik veya tarımsal işletmeler yerine hane halklarını analiz edebilseydik GAP konusunu daha geniş bir çerçeve içine alabilirdik. Bu durum Bölgesel Gelişme anlayışıyla daha barışık olurdu. Bölgeler arası gelişmişlik farkını vurgulamak yerine GAP ın içindeki farkları, eşitsizlikleri, dengesizlikleri ele alabilmek daha önemli olabilir. Bunları sıralayacak olursak; Küçük ve büyük hayvancılık işletmeleri, Bölge içindeki kuru ve sulu tarım rekabeti, Topraklı ve topraksız çiftçi ayırımı, Kültür hayvancılığı konusunda eğitimsizlik, Bölge çiftçilerinin altyapı, eğitim ve sağlık hizmetleri konusunda yetersizlikleri, Yetiştirici örgütlenmeleri (kooperatifler, birlikler) konusundaki deneyimsizlikler, Bölgede göç ve hızlı nüfus artışı ile altyapı ve sosyal sorunlar, Hane halkları arasında kaynak dağılımı ve hatta belki de Toplumsal cinsiyet üzerinde durulması gerekliydi. Bu konularda suskun kalındığını iddia etmek güç, fakat tartışmalar disiplinler arası tartışma düzeyine çıkamadı 24

GAP Nereye Konulmalı (I) GAP ın kapsadığı tarım ve hayvancılık işletmelerinin, rekabetçi tarım anlayışıyla daha elverişli bir ortam bulabileceği düşünülebilir. Kesin yargıya varamamanın nedeni fiziksel ve kurumsal altyapı yatırımlarında sistemin tamamlanmasına gereken önemin verilmemesinden kaynaklanıyor. Örneğin, bir taraftan gerek Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığının desteklemeleri gerekse İPARD kapsamında desteklenen çok sayıda hayvancılık işletmesi kurulurken, diğer taraftan bu modern işletmelerin sürdürülebilirliğini sağlayacak Kaliteli damızlık hayvan temini, Hayvansal ürün işleme tesislerinin yetersizliği, Yem bitkisi üretim bandındaki yetersizlikler, Hayvan sağlığı, eğitim ve danışmanlık gibi konularda yetersizlikler veya gecikmeler kaynak israfına neden olabiliyor 25

GAP Nereye Konulmalı (II) Bölge, hayvansal ürün üretimindeki gelişmeler, Türkiye nin tarım ve tarıma dayalı sanayilerdeki rekabet gücünü çok olumlu etkileyebilecek potansiyele sahiptir. Gaziantep te tarıma dayalı sanayinin gelişmesiyle birlikte; Hayvansal ürünlerin işlenmişlik düzeyinin yüksek olması ve bölge etiketli marka değeri olan hayvansal ürünler yaratılabilmesi GAP bölgesindeki diğer iller ve dış pazar teşkil edebilecek Ortadoğu bölge ülkeleri ile arasında uzaklık sorununun en başarılı cevabı olabilir. Bu yolla Yüksek getiriyle daha uzağa satma olanağı sağlanabilir. 26

Hayvansal ürünlere talep noktasında artan Orta Doğu talepleri ve Ortadoğu ülkelerine coğrafi yakınlık göz önüne alındığında, Türkiye nin Orta doğu Pazarına hakim olması mümkün gözükmektedir.

DOĞRU POLİTİKALARLA GAP BÖLGESİ İHRACAT ÜSSÜ OLMAYA ADAYDIR