T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ EĞİRDİR GÖLÜ SAZAN BALIKLARINDA (Cyprinus carpio L.,1758) YAŞ TAYİNİ ÜZERİNE KARŞILAŞTIRMALI BİR ARAŞTIRMA Abdulkadir YAĞCI Danışman Doç. Dr. Yıldız BOLAT YÜKSEK LİSANS TEZİ SU ÜRÜNLERİ AVLAMA VE İŞLEME TEKNOLOJİSİ ANABİLİM DALI ISPARTA - 2014

2014 [Abdulkadir YAĞCI]

TEZ ONAYI Abdulkadir YAĞCI tarafından hazırlanan "Eğirdir Gölü Sazan Balıklarında (Cyprinus carpio L.,1758) Yaş Tayini Üzerine Karşılaştırmalı Bir Araştırma" adlı tez çalışması aşağıdaki jüri üyeleri önünde Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Su Ürünleri Avlama Ve İşleme Teknolojisi Anabilim Dalı nda YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak başarı ile savunulmuştur. Danışman Doç. Dr. Yıldız BOLAT... Süleyman Demirel Üniversitesi Jüri Üyesi Yrd. Doç. Dr. Mete KUŞAT... Süleyman Demirel Üniversitesi Jüri Üyesi Yrd. Doç. Dr. Mehmet Rüştü ÖZEN... Süleyman Demirel Üniversitesi Enstitü Müdürü Prof.Dr.Ahmet ŞAHİNER...

TAAHHÜTNAME Bu tezin akademik ve etik kurallara uygun olarak yazıldığını ve kullanılan tüm literatür bilgilerinin referans gösterilerek tezde yer aldığını beyan ederim. Abdulkadir YAĞCI

İÇİNDEKİLER Sayfa İÇİNDEKİLER... i ÖZET... ii ABSTRACT... iii TEŞEKKÜR... iv ŞEKİLLER DİZİNİ... v ÇİZELGELER DİZİNİ... vi SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ... vii 1. GİRİŞ... 1 1.1. Yaş Tayini... 1 1.2. Balıklarda Yaş Tayini Metotları.... 2 1.2.1. Markalama-serbest bırakma-tekrar yakalama..... 3 1.2.2. Boy-frekans analizi..... 3 1.2.3. Kemiksi yapıların değerlendirilmesine dayanan anatomik İnceleme..... 4 1.2.3.1. Kemiksi yapılardaki yaş halkalarının değerlendirilmesi.. 5 2. KAYNAK ÖZETLERİ... 8 3. MATERYAL VE YÖNTEM... 13 3.1. Eğirdir Gölü ve Sazan Örneklerinin Yakalanması... 13 3.2. Sazan (Cyprinus carpio L.,1758) Balığının Genel Özellikleri... 14 3.3. Balıkların Diseksiyonu... 15 3.4. Kemiksi Yapıların Yaş Tayinine Hazırlanması... 17 3.4.1. Pulların yaş tayinine hazırlanması... 17 3.4.2. Omurların yaş tayinine hazırlanması... 19 3.4.3. Otolitlerin yaş tayinine hazırlanması... 21 3.5. Örneklerin İncelenmesi... 22 3.5.1. Ortalama yaş hesabı... 23 3.5.2. Pul, omur ve otolitlerin uyum durumu... 23 3.5.3. Pul, omur ve otolitlerin varyans analizi... 24 3.5.4. Yaş tayini hata payları... 24 4. ARAŞTIRMA BULGULARI... 25 4.1. Balıkların Boy Grupları Dağılımı... 25 4.2. Kemiksi Yapılarda Yaş Grupları Dağılımı... 26 4.2.1. Pul metoduna göre yaş grupları dağılımı... 26 4.2.2. Omur metoduna göre yaş grupları dağılımı... 27 4.2.3. Otolit metoduna göre yaş grupları dağılımı... 28 4.3. Pul, Omur ve Otolitlerin Uyum Değerlendirmesi... 29 4.4. İstatistik Analiz Sonuçları... 30 5. TARTIŞMA VE SONUÇLAR... 31 KAYNAKLAR... 35 ÖZGEÇMİŞ... 39 i

ÖZET Yüksek Lisans Tezi EĞİRDİR GÖLÜ SAZAN BALIKLARINDA (Cyprinus carpio L., 1758) YAŞ TAYİNİ ÜZERİNE KARŞILAŞTIRMALI BİR ARAŞTIRMA Abdulkadir YAĞCI Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Su Ürünleri Avlama Ve İşleme Teknolojisi Anabilim Dalı Danışman: Doç. Dr. Yıldız BOLAT Bu çalışma, Eğirdir Gölü sazan balıklarının yaş tayininde en güvenilir kemiksi dokunun belirlenmesi amacıyla, Mayıs-Kasım 2013 tarihleri arasında gerçekleştirilmiştir. Çalışmada toplam 78 adet yaşları 1 ile 11, ağırlıkları 191 ile 8685 g ve çatal boyları 19,5 ile 76 cm arasında değişen bireyler kullanılmıştır. Yaş tayini tespitinde pul, omur ve otolitler kullanılmış ve 5 tekrarlı okuma yapılmıştır. Kemiksi yapılar arasında en yüksek uyum (%10,67), en düşük standart sapma (2,20) ve varyans (4,87) değerlerine göre en güvenilir kemiksi doku otolit olarak belirlenmiştir. Anahtar Kelimeler: Sazan, Cyprinus carpio, Yaş Tayini, Pul, Omur, Otolit, Eğirdir Gölü, Türkiye 2014, 42 sayfa ii

ABSTRACT M.Sc. Thesis A COMPARATIVE STUDY ON AGE DETERMINATION FOR COMMON CARP (Cyprinus carpio L.,1758) IN EĞİRDİR LAKE Abdulkadir YAĞCI Süleyman Demirel University Graduate School of Appilied and Natural Sciences Department of Fishing and Processing Technology Supervisor: Assoc. Prof. Dr. Yıldız BOLAT This study was performed between May and December 2013 for determination of the most reliable bone tissue to estimate the age of carps. In the study, 78 individuals were used for the determination of ages, weights and fork lengths between 1 and 11, 191 and 8685g and 19.5 and 76 cm, respectively. In the age determination, scales, vertebra and otoliths were used and samples were analysed for five-times. In accordance with the highest propotion (10.67%), the lowest standart deviation (2.20) and components of variance (4.87) among the bony structures the most reliable bony tissue were found to be otolith. Keywords: Carp, Cyprinus carpio, Age Determination, Scale, Vertebra, Otolith, Eğirdir Lake, Türkiye 2014, 42 pages iii

TEŞEKKÜR Bu araştırma için beni yönlendiren, yardımlarını esirgemeyen, bilgi ve deneyimleri ile yol gösteren değerli Danışman Hocam Doç. Dr. Yıldız BOLAT a teşekkürlerimi sunarım. Literatür araştırmalarımda yardımcı olan Dr. Okan YAZICIOĞLU na, arazi ve laboratuvar çalışmalarımda desteklerini esirgemeyen Eğirdir Su Ürünleri Araştırma İstasyonu idareci ve çalışanlarına, omur kalıplarının kesim işlemi için bana laboratuvar imkanlarını sunan Doç Dr. Yılmaz EMRE ye teşekkür ederim. 3617-YL1-13 No`lu Proje ile tezimi maddi olarak destekleyen Süleyman Demirel Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Yönetim Birimi Başkanlığı na teşekkür ederim. Tezimin her aşamasında beni yalnız bırakmayan eşim Dr. Meral APAYDIN YAĞCI ya sevgi ve saygılarımı sunarım. Abdulkadir YAĞCI ISPARTA, 2014 iv

ŞEKİLLER DİZİNİ Sayfa Şekil 3.1. Çalışma sahası;eğirdir Gölü... 13 Şekil 3.2.1. Eğirdir Gölü sazan (Cyprinus carpio L., 1758) balığı... 14 Şekil 3.2.2. Sazan balığının dünya üzerindeki dağılımı... 15 Şekil 3.3.1. Pul örneklerinin alınması ve saklanması... 16 Şekil 3.2.2. Omur örneklerinin alınması ve saklanması... 16 Şekil 3.3.3. Otolit örneklerinin alınması ve saklanması... 17 Şekil 3.4.1. Pul örneği hazırlama ve yaş halkalarının görünümü... 18 Şekil 3.4.2.1. Omur örneklerinin temizlenmesi... 19 Şekil 3.4.2.2. Polyester kalıplar içerisindeki omurlar... 20 Şekil 3.4.2.3. Omurlardan kesit alma işlemi... 20 Şekil 3.4.2.4. Omurlarda yaş halkaları görünümü... 21 Şekil 3.4.3. Otolitlerde yaş halkaları görünümü... 22 Şekil 4.1. Balıkların boy kompozisyonu... 25 Şekil 4.2.1. Pul metoduna göre yaş grupları dağılımı... 27 Şekil 4.2.2. Omur metoduna göre yaş grupları dağılımı... 28 Şekil 4.2.3. Otolit metoduna göre yaş grupları dağılımı... 29 v

ÇİZELGELER DİZİNİ Sayfa Çizelge 4.2. Kemiksi yapılarda yaş grupları dağılımı... 26 Çizelge 4.3. Pul, omur ve otolitlerin uyum değerlendirmeleri... 30 Çizelge 4.4. İstatistik analiz sonuçları... 30 vi

SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ cm Santimetre D Dorsal yüzgeç FD Farinks dişi f Toplam örnek sayısı g Gram ha Hektar L.lat. Linea lateral L.tran. Linea taransversal l Litre mg Miligram Min. En düşük değer Max. En yüksek değer n Tekrarlı okuma sayısı NaOH Sodyumhidroksit Ort. Ortalama P Pektoral yüzgeç S Hata payı Std. Standart Sap. Sapma V1 Ventral yüzgeç V Varyans μ Mikron % Yüzde oran vii

1. GİRİŞ Ülkemiz avlanan tatlısu ürünleri içerisinde 9973 tonluk yıllık üretim miktarı ile ilk sırayı sazan balıkları almaktadır (Anonim, 2013). Genellikle avlandığı bölge içerisinde sevilerek tüketilen sazan balıkları, ülkemiz içsu balıkçılığı için büyük öneme sahiptir. En yüksek ekonomik değeri taşımasına rağmen, bu durumun devamlılığının sağlanması ancak bu türün doğru ve bilinçli bir şekilde yönetilmesine bağlıdır. Balıkçılık yönetimi için vaz geçilmez bir veri olan yaş tayinlerinin doğru ve güvenilir bir şekilde yapılması türlerimizin devamlılığı için son derece önemlidir. 1.1. Yaş Tayini Balıklarda yaş tayininin, balıkçılık biyolojisi çalışmalarında en önemli adım olduğunu Ambrose (1989) bildirmiştir. Bu konuda yapılan çalışmaların 300 yıl öncesine dayandığı bilinmektedir. Balıkların ve balıkçılığın uygun yönetimi için, popülasyonların kendilerine özgü yaş yapısı ve büyüme oranlarının bilinmesi gerekir. Kemiksi yapılar üzerindeki opak ve hiyalin halkalar, balıkçılık üzerine çalışan araştırmacıların yaşı tespit edebilmelerine imkan vermiştir. Yaş verileri, boy ve ağırlık ölçümleriyle ilgili yaş değerleri, stok kompozisyonu, ilk cinsi olgunluk yaşı, üreme ömrü, büyüme, ölüm ve ürün miktarı hakkında bilgi vermektedir (Türkmen vd.,2005). Balık biyolojisi ile popülasyon dinamiği hakkında doğru bilgiler elde etmek için yapılacak işlerden birisinin de yaşın en az hata ile tayin edilmesi gerektiğini Chalanchuk (1984) bildirilmiştir. Bu nedenle bir balık stoğunun popülasyon yapısının incelenmesinde yaş tayini çok önemlidir. Yaş tayini ile bir balık popülasyonunda balıkların kaç yıl yaşadıkları, çeşitli yaşlardaki büyüklükleri, hangi yaşta ve büyüklükte üremeye başladıkları, üreme veriminin en yüksek ve en düşük olduğu dönemlerin, çeşitli yaşlardaki bireylerin popülasyondaki nispi miktarları ve bunlardaki değişiklikleri, büyüme hızının en yüksek ve en az olduğu dönemler bilinebilmektedir. Ayrıca, von Bertalanffy büyüme denklemi 1

parametrelerinin saptanması, popülasyondaki ölüm oranlarının saptanması ve yıl sınıfı analizleri de belirlenebilmektedir (Erkoyuncu, 1995). Balıkçılık yönetinin en önemli konusu yaş ve büyüme oranının belirlenmesidir. Yaşın tahmin edilmesi ve büyüme oranlarının belirlenmesi bir birinden farklı işlemler olmasına rağmen, birbirleriyle yakın ilişkili olup, genellikle birlikte incelenirler. Bir balığın belirli bir boy ya da ağırlığa ulaşmasının ne kadar zaman alacağının belirlenmesi en önemli noktadır (Korkmaz, 2008). Sürdürülebilir balıkçılığın temelini; balık türlerinin avlanabilir popülasyonların da mümkün olan en yüksek oranda avcılığın yapılması ancak buna rağmen popülasyonun üretkenliğinin düşürülmemesi gerekir. Bunu sağlamanın yolu ise popülasyonun büyüme ve yenilenme kapasitesine uygun bir yönetim modelinin geliştirilmesi ile mümkündür. Bütün bu işlemleri gerçekleştirebilmek için türün büyüme özelliklerinin belirlenmesi, dolayısıyla da yaş tayininin sağlıklı bir şekilde yapılması gerekir. Yaş tayinine başlanmadan önce her türün kendine ait özellikleri bilinmelidir. Her türün kendine has annulus oluşum zamanı, büyümenin durduğu dönem, üreme veya göç faaliyetleri bilinmelidir. Her tür için yaşın belirleneceği ideal kemiksi yapının farklı olabileceği unutulmamalıdır. Chilton (1982), konunun önemine binaen ideal yaş tayini metodunun, aynı türün farklı popülasyonlarına göre değişebileceği gibi, aynı stok içerisinde, yaşa bağlı olarak da değişebilirliğine değinmiştir. Bu yüzden, çok sayıda değişkenin söz konusu olduğu yaş tayini işlemi üzerinde hassas olunmalı ve metodun güvenilirliğini artıracak çalışmalar özellikle doğrulama çalışmalarına ağırlık verilmelidir (Polat, 2000). 1.2. Balıklarda Yaş Tayini Metotları Balıkların yaş tayininde üç temel metot kullanılmaktadır. Bunlar: 1.Markalama-serbest bırakma-tekrar yakalama 2.Boy-frekans analizi 3.Kemiksi yapıların değerlendirilmesine dayanan anatomik inceleme metodudur (Yılmaz, 2000). 2

1.2.1. Markalama-serbest bırakma-tekrar yakalama Markalama, önceden işaretlenen balık grubunun daha sonraki çalışmalarda tanınmasını sağlamak için yapılmaktadır. Markalanan balığın tekrar suya bırakılması ve belirli bir süre sonra yakalanarak incelenmesi bu metodun temelini teşkil etmektedir (Ekingen, 1983). Balıklarda yaş belirlemenin en güvenilir yolu, Morales-Nin ve Das (1992 ve 1994) e göre markalama-serbest bırakma-tekrar yakalama metodudur. McFarlane ve Beamish (1994) e göre ise bu metot genellikle yaş doğrulama çalışmalarının temelini oluşturan kesin ve güvenilir bilgilerdir. Markalama sırasında bazı hastalıkların görülebilmesi ve çok sayıda balığın markalanmasının gerekliliği, metodun zaman alıcı ve masraflı olması gibi durumlar bu metodun kullanımını sınırlandırmıştır (Yılmaz, 2000). En doğru yaş sonuçlarına bu metot ile ulaşılmasına rağmen, uygulanabilirliğinde zorluklar ile karşılaşılmaktadır. Çok sayıda ve yaşı bilinen balıkların markalanması gerekliliği, uzun süreli takip zorunluluğu uygulamayı masraflı kılmaktadır. Her ortamda ve her türe uygulanması noktasındada zorluklarla karşılaşılmaktadır. Ancak, yaş belirlemede yaşı bilinen balıkların kullanılması durumunda kesin sonucunun alındığı bir metottur (Bostancı, 2005). 1.2.2. Boy-frekans analizi Doğrulama ya da yaş tayini metotlarının uygulanmadığı, sadece av verilerinin bulunduğu durumlarda, balıkların yaşının belirlenmesi gerektiğinde kullanılan bir metottur. Bu metodun temelinde, aynı yıl içerisinde yumurtadan çıkan bireylerin çoğu ortalama değer etrafında olmak üzere belli bir boy aralığı içinde dağılmış olması yatar. Aynı türe ait çok sayıda ve farklı boy ölçümlerine sahip örnekler yakalanıp uzunluğun balık sayısına göre değişimini gösteren grafik hazırlandığında, oluşan eğrinin her bir tepe noktasının bir yaş grubuna karşılık geldiği kabul edilir (Bostancı, 2005). 3

Ancak Das (1994) e göre bu metodu sınırlayan aşağıdaki faktörlere dikkat etmek gerekmektedir: yakalanmalıdır. Her boy grubundan peryodik olarak çok sayıda balık uygundur. Hızlı büyüyen kısa ömürlü türler ile uzun ömürlü türlerin ilk 3-4 yaşı için Aynı dönemde yumurta veren ve yılda birkez üreyen türlerde uygulanabilir (Bostancı, 2005). Uzun ömürlü türlerde ilerleyen yaş ile birlikte büyüme hızında yavaşlama meydana gelmekte ve bu olay farklı yaş gruplarında bulunması gereken bireylerin aynı yaş grubunda gösterilmesi ihtimalini doğurmaktadır. Al-Husaini vd. (2001), boy-frekans verilerinin yaşlı balıkların yaşını belirlemeyi başaramadığından söz etmişlerdir. Bu metotun sağlıklı bir şekilde çalışabilmesi için, kısa ömürlü, hızlı büyüyen, yılda bir kez döl veren türlere uygulanması ve incelenen örnek sayısının çok fazla olması gerekmektedir (Bostancı, 2005). McFarlane ve Beamish (1994), boy-frekans analizi metodunun kullanılmasında örneklemenin tek bir stoktan yapılması gerektiğine işaret ederek, bazı balık popülasyonlarının yaşadıkları bölgelerde birden fazla stok oluşturabileceklerini, bu stokların farklı faktörlerin etkileriyle farklı büyüme özellikleri gösterebileceklerini, bu durumundan da çalışma sonuçlarının olumsuz etkileyeceğini belirtmişlerdir (Yılmaz, 2000). 1.2.3. Kemiksi yapıların değerlendirilmesine dayanan anatomik inceleme Balıkların yaş tayininde kullanılan üçüncü yol ise kemiksi yapıların incelenmesine dayalı olan anatomik inceleme metodudur. Bu metot diğer yöntemlerin; her türe uygulanamaması, balıklarda stres arttırıcı etkileri, hastalıklara sebebiyet verme olasılıkları, uzun süreli ve masraflı çalışmalar olmaları, çok sayıda bireyin avlanması gerekliliği gibi olumsuzlukları nedeni ile diğer yöntemlere göre daha kullanışlı ve sıklıkla uygulanan bir yöntemlerdir (Das, 1994). 4

Balıkların yıl içerisindeki büyüme oranları aynı değildir. Büyüme temelde su sıcaklığı ve besin bolluğu veya azlığı gibi bir takım çevresel faktörlerin kontrolü altındadır. Dönemsel büyüme hızına bağlı olarak balıkların pul, otolit, pektoral ve dorsal dikenler, yüzgeç ışınları, operkül, omur, cleitrum ve pektoral kemer gibi bazı kemiksi yapılarında, balığın geçtiği elverişli ve elverişsiz şartlarda meydana gelen değişiklikler kaydedilir (Das, 1994). Sub-tropikal bölgeler ve soğuk iklim kuşağında yaşayan balık stoklarında besin miktarı ve kalitesi mevsimlere göre büyük değişim gösterir. Besin miktarı ve kalitesi ilkbahar ve yaz aylarında önemli derecede artış gösterirken, kış aylarında bunun tam tersi bir durum yaşanır. Bu bölgelerde besin değişimlerine su sıcaklığındaki değişimlerde eklenince, kışın büyümesi yavaşlayan hatta durma noktasına gelen balıklar, yaz aylarında hızlı bir büyüme gösterirler. Balığın boyunda tam anlamı ile görülen bu değişimler kemiksi dokularada yansır. Balıklardaki kemiksi yapının büyümesi; yeni materyalin dışa eklenmesi ile gerçekleşir. Kemiksi dokuların dış tarafına yeni materyalin ilave miktarı, balığın büyüme hızı ile doğru orantılıdır. Büyümenin hızlı olduğu dönemlerde madde ilavesinin fazlalığı sebebiyle geniş bir zon, büyümenin yavaş olduğu dönemlerde ise büyümenin az olması nedeni ile dar bir zon oluşur. Balıkların bu özelliklerinden yararlanılarak yaş tayini yapılır (Avşar, 1998). 1 ocak tarihinin kuzey yarım kürede yaşayan balıklar için doğum günü olarak kabul edildiğini, bu olayın uluslararası kabul gördüğünü, bu durumun yapılan çalışmalarda kolaylık sağlayacağını MacLellan (1997) bildirmiştir. Bu metoda göre aynı yıl içerisinde yumurtadan çıkış tarihinden önce yakalanan balık ile yumurtadan çıkış tarihinden sonra yakalanan balık aynı yaş sınıfına dahil edilir. Yıl sınıfı dizaynı ya da yaş, parantez içinde listelenen görülebilir gerçek yıl halkalarının sayısı yazılarak oluşur (örneğin: 3 (3+) gibi). Numaradan sonraki + işareti, bahar yada yaz ile ilgili olabilen, yeni gelişme veya artı gelişme yi belirtmektedir (Türkmen vd.,2005). 5

1.2.3.1. Kemiksi yapılardaki yaş halkalarının değerlendirilmesi Dairesel olarak kemiksi yapılardaki merkez etrafında sıralanmış olan yıllık halkalar, dar ve koyu, geniş ve açık renkli hatlar şeklindedir. Dar bantlar hiyalin bölge veya kış gelişimi, geniş bantlar opak bölge veya yaz gelişimi olarak tanımlanır. Hiyalin bölge büyümenin durduğu veya yavaşladığı dönemi ifade eder ki bu dönemde oluşan hiyalin halka kış halkası gibi düşünülür ve yıl sonuna rastladığı için annulus olarak adlandırılır. Kemiksi yapılar üzerindeki hızlı büyümenin olduğu peryodu ise opak bölge göstermektedir. Bu periyod boyunca meydana gelen opak halka yaz halkası olarak ifade edilir. Bir opak ve bir hiyalin bölgenin meydana getirdiği oluşum bir yıllık büyümeyi ifade eder ve bu oluşumda annulus olarak isimlendirilir. Hiyalin halka ile opak halkanın ikisi birden bir yıllık büyümeyi oluştururlar. Balıklarda gerçek yaş halkaları bir opak ve bir hiyalin banttan meydana gelen ve merkezin etrafını kesintisiz olarak çevreleyen halkalardır. Kemiksi yapılarda gerçek yaş halkalarının yanısıra yalancı halkalar, larval halkalar ve yumurtlama halkaları gibi halkalara da rastlanmaktadır. Yalancı halkaların gerçek halkalardan ayırt edilmesi tamamen okuyucunun tecrübesine bağlı olsa da çevresel ve fizyolojik değişiklikler nedeniyle oluşan bu halkaların genişliğinin diğer yaş halkalardan farklı olması, tamamlanmamış olması, kırık olması ve net olmayan halka yapısı göstermesi yalancı halkaların yaş halkalarından ayırt edilmesine yardımcı olur (Yılmaz, 2000). Normal mevsimi içerisinde su sıcaklığındaki ani düşme ve yükselmeler, açlık ya da hastalık gibi sebeplerle balığın büyümesinde geçici yavaşlamaların yaşandığı dönemlerde kemiksi yapılarda büyümenin azaldığını ifade eden, hiyalin halkaya benzeyen halkalar oluşabilir. Bunlar gerçek yaş halkaları olmayıp yalancı halka olarak adlandırılır ve görünüş olarak gerçek annuluslardan farklıdırlar. Gerçek yaş halkaları merkezi çevrelerken yalancı halkaların devamlılığı yoktur (Karlau- Riga, 2000). Yaş tayininde hata ve karışıklıktan kaçınmak için gerçek halkaların yalancı, çift, üreme ve işaret halkalarından ayırt edilmesi gerekmektedir. Gerçek yıllık halkalar kemiksi yapının merkezi çevresinde düzenli bir şekilde sıralanırken, 6

yalancı halkalar devamlı olmayan bir yapıdadırlar. Yaş tayini için pullardan yararlanılan çalışmalarda rejenerasyon ve absorbsiyon da önemli bir problemdir (Bostancı ve Polat, 2008). Yaş okumaları sırasında, gerçek yaş halkası olmayıp kemiksi yapılarda rastlanabilen bir başka halka çeşidi de stok halkasıdır. Sucul ortama aşılanan balık yavruları yeni ortamlarına alışma süreleri içerisinde, büyümenin durduğu kısa bir dönem yaşayabilirler. Balığın yaşadığı bu geçici dönemde oluşturduğu halka stok halkasıdır. Stok halkasının oluşma sebebi, balıkların aşılandıkları ortama uyum sağlayıncaya kadar geçen sürede büyümelerinde oluşan yavaşlamadır. Bir balık stokunda bireylerin gerçek annuluslar dışında ortak bir stok halkası oluşturdukları Cyprinus carpio için rapor edilmiştir (Gümüş, 1998). Yaş okumaları sırasında görülen halkaların tamamını gerçek yaş halkaları olarak düşünmek araştırmacıyı hataya götürür. Gerçek yaş halkalarının tespitinde hassas davranılmalı, ayrıca bir çalışma süresince aynı tür için sürekli aynı büyütme oranı kullanılmalıdır. Büyütme oranının değiştirilmesi, özellikle büyütme oranının yükseltilmesi yanlış ıkumalara sebep olmakta, çoğu yalancı yaş halkasının annulus olarak algılanmasına yol açmaktadır (Bostancı ve Polat, 2008). 7

2. KAYNAK ÖZETLERİ Karaçomak Baraj Gölü ve Kabalar Göleti nde yapılan çalışmada Mayıs-Aralık 1989 tarihleri arasında 66 adet sazan balığı yakalandığı, yaş tayinine yönelik yapılan çalışmada; otolit, omur, operkül ve suboperküllerde yaş halkalarının mikroskopta direkt olarak incelendiği bildirilmiştir. Pulların iki lam arasına konarak, dorsal ve anal yüzgeç ışınlarının ise enine kesitleri alınıp preparat yapılarak yaş halkalarının okunduğu ifade edilmiştir. Sazan balığının bu bölge için yaşının belirlenmesinde en uygun kemiksi yapının omur olduğu, omuru sırası ile pul, operkulum, otolit, suboperkulum, anal ve dorsal yüzgeç ışınlarının izlediği bildirilmiştir (Saylar, 1990). Gümüşi havuz balığı (Carassius gibelio Bloch, 1782) nın farklı kemiksi yapı yaşlarında benzerlik ve farklılıkların değerlendirilmesi isimli çalışmada, Eğirdir ve Bafra Balık Gölleri nden yakalanan balıkların yaş tayini amacıyla pul, omur, otolit, operkül ve suboperkülleri çıkarılmıştır. Kemiksi yapıların bir okuyucu tarafından üçer kez yaş okumalarının yapıldığı ifade edilmiştir. Yapılan değerlendirmeler sonucunda türün Bafra Balık Gölü popülasyonunda omur, Eğirdir Gölü popülasyonunda otolit yaş tayini için güvenilir kemiksi yapı olarak belirlenmiştir. Eğirdir Gölü popülasyonunda otolitler yaş tayini için güvenilir yapı olmasına karşın, Bafra Balık Gölü popülasyonu otolitlerindeki düzensiz yapı nedeni ile yaş tayininde kullanılamayacağı için değerlendirme dışı tutulduğu da bildirilmiştir (Bostancı vd., 2007). Keban Baraj Gölü nde yaşayan gümüşi havuz balıklarında karşılaştırmalı yaş tayini konulu çalışmada, pul, omur, otolit ve operküllerin yaş tayininde kullanıldığı, en uygun kemiksi yapının pul olarak tespit edildiği, pulları sırası ile otolit, omur ve operküllerin izlediği bildirilmiştir (Duman ve Şen., 2002). Sarı kuyruk (Limanda ferruginea S., 1839) balığı otolitleri ile yapılan bir çalışmada bütün ve ince kesitli otolitler arasında yapılan karşılaştırmalarda 7 yaşına kadar olan otolitlerde uyum görülmüştür. İlerleyen yaşlarda ise bütün 8

otolit yaşlarında eksik yaş okumaları sebebiyle otolitlerden kesit alınmasının daha doğru sonuçlar verdiği ifade edilmiştir (Dwyer vd., 2003). Hazar Denizi nin Güneyinde (İran) sazanlar ile yapılan yaş ve büyüme konulu çalışmada, yaş tayini için pulların kullanıldığı, balıkların yaşlarının 1-8 arasında değişim gösterdiği bildirilmektedir (Sedaghat vd., 2013). Almus Baraj Gölü ndeki sazanların yaş, büyüme ve ölüm oranları konulu çalışmada, Ekim 2002-Eylül 2003 tarihleri arasında aylık periyotlarda avlanan toplam 308 adet sazan balığında yaş tayininde pulların kullanıldığı, örnek yaşlarının 1-5 arasında değişim gösterdiği bildirilmiştir (Karataş vd., 2007). Işıklı Gölü ndeki (Çivril-Denizli) sazan balıklarının büyüme özellikleri konulu çalışmada; Ocak-Aralık 2004 tarihleri arasında 158 adet sazan balığı yakalandığı, balıklardan alınan pul örneklerinden yaş tayini yapıldığı, sazan popülasyonunda büyümenin von Bertalanffy denklemleri ile incelendiği, bu amaçla yaş grupları ve bunların karşılığı ortalama çatal boy değerleri kullanılarak büyüme parametrelerinin hesaplandığı, çalışmada kullanılan balıkların 1-14 yaş arasında dağılım gösterdiği belirtilmiştir (Apaydın Yağcı vd., 2008 a). İznik Gölü (Bursa) sazan balıkları ile yapılan bir çalışmada; araştırma boyunca 55 erkek, 65 dişi olmak üzere toplam 120 bireyin yakalandığı, balıkların yaş tayinlerinde pulların kullanıldığı ve örneklerin yaş dağılımlarının 1-10 arasında değiştiği bildirilmiştir (Apaydın Yağcı vd. 2008 b.). Apa Baraj Gölü (Konya) nde yaşayan sazan balıkları üzerine yapılan bir çalışmada, Ocak-Aralık-2001 tarihleri arasında ekonomik öneme sahip populasyonun eşey durumu ve yaş grupları, büyüme ve üreme özellikleri ile kondisyon faktörü araştırılmış, pullardan yapılan yaş tayinleri sonrasında popülasyunun yaş dağılımının I-VIII arasında değişim gösterdiği belirlenmiştir (Mert vd., 2008). 9

Karamık Gölü (Afyon) sazan popülasyonu üzerine yapılan bir çalışmada, toplam 108 adet sazan balığı yakalandığı, yaş tayinlerinin pullardan yapıldığı ve balıkların yaş dağılımlarının 0-10 arasında dağılım gösterdiği bildirilmiştir (Balık vd., 2006). Kazova Kaz Gölü (Tokat) nde Kasım 1995 ile Ekim 1997 tarihleri arasında bir çalışmanın yürütüldüğü, 799 adet sazan balığının incelenerek üreme mevsimi, yumurta verimi, eşeysel olgunluğa ulaşma yaşı ve cinsiyet oranının saptandığı, yaş tayininde pulların kullanıldığı ve yaş dağılımının 1-12 yaşlar arasında olduğu belirtilmiştir (Karataş, 2000). Samsun İl sınırları içerisinde yer alan Altınkaya ve Derbent baraj gölleri ile Bafra Balık Gölleri nde yaşayan sazan populasyonlarına ait toplam 394 bireyde pul, omur, utrikular (lapillus) ve lagenar (asteriskus) otolitler, dorsal ve anal yüzgeç ışını kesitleri, operkül ve suboperkül olmak üzere sekiz kemiksi yapı yaş belirleme amacıyla değerlendirilmiştir. Ön incelemelerden sonra lapillus ve suboperkülün yaş tayinine uygun olmadığı tespit edilmiş ve analizlerden çıkarılmıştır. Diğer kemiksi yapılar bir okuyucu tarafından 3 kez okunmuştur. Kemiksi yapıların güvenilirliğinin karşılaştırılmasında ortalama yaş, yüzde uyum, ortalama yüzde hata ve değişim katsayısı kullanılmıştır. Sonuç olarak, Cyprinus carpio nun üç populasyonunda yaş tayini için en ideal kemiksi yapının omur olduğu belirlenmiştir (Yılmaz ve Polat, 2008). Sazan balığının beş kemiksi dokusu ile yapılan karşılaştırmalı bir yaş tayini çalışmasında en güvenilir yapının otolit olduğu, bununla birlikte otolitlerden yaş tayini için çok zaman alıcı işlemlerin gerekliliği ve balığın öldürülme zorunluluğundan dolayı alternatif yapılarında değerlendirildiği bildirilmiştir. Otolitlere alternatif yapı olarak düşünülen; pul, omur, operkulum ve göğüs yüzgeci ışınları karşılaştırılmış, otolitlere alternatif olarak göğüs yüzgeci ışınlarının değerlendirilmesi gerektiği bildirilmiştir (Quıntone vd., 2007). Üç farklı tür (Carpiodes velifer, C.cyprinus ve C. carpio) ile yapılan bir çalışmada; balıkların pektoral yüzgeç ışınları ve pulları yaş tayini için karşılaştırılmış, 10

çalışma sonucunda üç tür içinde pektoral yüzgeç ışınlarının pullardan daha güvenilir yapı oldukları bildirilmiştir (Janson ve Michael, 2010). Gelingüllü Baraj Gölü nde yaşayan aynalı sazan (Cyprinus carpio L.,1758) ile yapılan bir çalışmada; Ekim 1998-Ekim 1999 ve Nisan 2000-Ağustos 2000 dönemlerini kapsayan ve aylık periyotlarla örnekleme çalışmalarının yapıldığı belirtilmiştir. Çalışma sürecinde 407 adet örneğin incelendiği, balıkların yaşlarının saptanması amacı ile pul örneklerinin hazırlandığı ifade edilmiştir. Hazırlanan pul preparatlarının 2x10 4x10 büyütme gücüne sahip binoküler mikroskop altında incelendiği bildirmiştir (Kırankaya ve Ekmekçi, 2004). Gölhisar Gölü (Burdur) sazan popülasyonunda büyüme özellikleri ve stok analizi çalışmasında, değişik göz açıklığına sahip ağlarla yakalanan 693 adet balığın yaş tayinlerinin pullardan yapıldığı, yaş dağılımının 1-6 arasında değişim gösterdiği bildirilmiştir (Alp ve Balık, 2000). Bafra Balık Gölleri ndeki sazan balıklarının yaş ve büyüme özellikleri üzerine yapılan çalışmada örnekler 2003 yılı Ağustos ve Kasım ile 2004 yılı Ağustos ile Aralık ayları arasında Cernek, Balık ve Uzun göllerinden farklı göz açıklığına sahip fanyalı ağlar ve ığrıp kullanılarak yakalanmış, yaş belirleme çalışmaları omurlardan yapılmış ve yaş dağılımının 1-4 arasında olduğu bildirilmiştir (Yılmaz vd., 2012). Hirfanlı Baraj Gölü nde 456 adet sazan balığı ile yapılan çalışmada; yaş tayininde pulların kullanıldığı ve yaş dağılımının 1-9 arasında değişim gösterdiği bildirilmiştir (Yılmaz, 2007). Seyhan Baraj Gölü sazan balıkları ile yapılan bir çalışmada Eylül 1998 ile Aralık 1999 arasında avcılık yapıldığı, yakalanan 257 adet balığın yaş tayinlerinin pullardan yapıldığı ve yaş dağılımının 1-5 arasında olduğu ifade edilmiştir (Özyurt ve Avşar, 2001). 11

Keban Baraj Gölü nde yaşayan aynalı sazan populasyonuna ait 150 adet balık örneğinin Şubat 2003-Mart 2004 tarihleri arasında yakalandığı, balık örneklerinin kemiksi yapılarının çıkartılıp, temizlendiği ve etiketlendikten sonra, binoküler mikroskop altında incelendiği, karşılaştırmalı yaş tayininin 13 kemiksi yapıda yapıldığı, karşılaştırılan kemiksi yapılarda en az uyumun % 20 ile anal yüzgeç ışını- operkulum yaşı; en fazla uyumun ise % 86,7 ile pul-omur yaşları arasında tespit edildiği, karşılaştırılan kemiksi yapılarda en fazla yaş farkının 6 olarak bulunduğu, en net yaş halkalarının omurlarda gözlendiği bildirilmiştir (Temizer ve Şen, 2008). Sazan balıklarının Damsa Baraj Gölünde bazı biyolojik özellikleri konulu çalışmada; yaş tayininin pullardan yapıldığı ve yaş dağılımının I-VIII arasında değişim gösterdiği belirtilmiştir (Mert ve Bulut, 2014). 12

3. MATERYAL ve YÖNTEM 3.1. Eğirdir Gölü ve Sazan Örneklerinin Yakalanması Eğirdir Gölü nün deniz seviyesinden yüksekliği yaklaşık 916 m olup 457km 2 yüzey alanına sahiptir (Atayeter, 2011) (Şekil 3.1.). Çok derin bir göl olmayıp yalnız bir kaç noktasında derinlik 10 m yi geçebilmektedir. Göl Kemer Boğazı ile kuzey-güney doğrultusunda ikiye ayrılmış ve kuzey bölgesi Hoyran, güney bölümü ise Eğirdir bölgesi olarak isimlendirilmiştir. Daha sığ ve sazlık alanların bolluğu sebebi ile hoyran bölgesi su kuşları için önemli bir uğrak alanı olmuştur ( Didinen ve Boyacı, 2007). Gölün tek çıkışı güneydedir ve buradan Kovada Gölü ne akar. Göl suyu sulama ve Isparta ile Eğirdir kentleri için içme suyu amacıyla kullanılır. Gölün kuzey kıyılarında çoğunluğunu elma bahçelerinin oluşturduğu tarım alanları vardır (Yarar ve Magnin, 1997). Sazan örnekleri Barla, Aşağı Tırtar ve Köprü avlak sahalarından, 55, 60, 65, 70 ve 80 mm göz açıklığına sahip fanyalı uzatma ağları ile yakalanmıştır. Avcılık akşam saatlerinde göle bırakılan ağların sabah toplanması şeklinde yapılmıştır. Şekil 3.1. Çalışma sahası; Eğirdir Gölü (Google Earth) 13

3.2. Sazan (Cyprinus carpio L., 1758) Balığı Genel Özellikleri Vücut az çok uzamış ve oval şekilli olup, genellikle büyük pullarla örtülüdür (Şekil 3.2.1). Baş bölgesi pulsuz ve iri olan sazanda, baş uzunluğu kuyruksuz balık boyunda 3-3,5 defa vardır. Maksimum vücut yüksekliğide yaklaşık baş boyuna eşittir. Ağız nispeten küçük ve uç kısımda yer almıştır. Dudaklar iyi gelişmiş ve etlidir. Ağız etrafında üst dudak üzerinden çıkan ve fazla uzun olmayan iki çift bıyık bulunur. Dorsal ve anal yüzgeçlerin 3. basit ışınlarının arka kenarı testere dişi gibi tırtıklıdır. Renk genellikle sırt tarafta yeşilimsi siyah, yan taraflarda kirli sarı, karın bölgesinde ise gri-beyazdır. Pulları üzerinde çok fazla mukus maddesi bulunur (Geldiay ve Balık, 2002). Sistematikteki Yeri Phylum: Chordata Subphylum: Vertebrata Classis: Teleostei Superordo: Ostariophysi Ordo: Cypriniformes Familia: Cyprinidae Genus: Cyprinus Species: Cyprinus carpio Şekil 3.2.1. Eğirdir Gölü sazan (Cyprinus carpio) balığı Taksonomik özellikleri D: (III) IV 17-20 A: III 5 P: I 14-17 V1: II (7) 8 L.lat.: 36-40 L.tran.: (5) 6 (7)/5-6 FD: 1.1.3-3.1.1 Doğal gölleri, göletleri ve havuzları tercih ederler. Genç balıklar çoğunlukla sucul ortamların sığ bölgelerini tercih ederken, yaşlı bireyler derin sularda bulunurlar. 14

Oksijene toleransları yüksek olup, 0,5 mg/l seviyesindeki sularda bile rahatlıkla yaşamlarını sürdürebilirler. Her türlü besini tüketmesi (omnivor), büyüme hızının yüksek olması, kapalı ortamlarda kolayca muhafaza edilmesi ve etinin de nispeten lezzetli olması gibi nedenlerle, özellikle ıslah edilmiş ırkları kültür balıkçılığında önemli bir yer tutmaktadır (Geldiay ve Balık, 2002). Kültür balıkçılığında önemli bir yer tutması nedeniyle, asıl vatanı Güneydoğu Asya (özellikle Çin) olduğu halde, günümüzde bütün Avrupa ya (Sibirya hariç), İngiltere ve hatta Amerika ya kadar yayılabilmiştir (Şekil 3.2.2) (Geldiay ve Balık, 2002). Şekil 3.2.2. Sazan (Cyprinus carpio L., 1758) balığının Dünya üzerinde dağılımı (FAO Fishery Statistics, 2006) 3.3. Balıkların Diseksiyonu Eğirdir Gölü nden yakalanan sazan balıkları laboratuvara getirilerek; ağırlık ölçümlerinde 0,1 g hassasiyetli terazi, boy ölçümlerinde ise 1 mm hassasiyetli balık ölçüm tahtası kullanılarak total ağırlık, total, çatal ve standart boy ölçümleri yapılmıştır. Balıklar anüslerinden itibaren baş bölgesine kadar keskin bir makasla açılıp eşey tayinleri yapılmıştır. Alınan ölçüm değerleri önceden hazırlanan balık ölçüm formlarına her balık için bir numara verilerek kayıt altına alınmıştır. 15

Ölçümleri tamamlanan balıklar sağ yanları üzerine yatırılarak sol yan lateral line üst bölgesi ile dorsal yüzgeç altında kalan alandan baş bölgesine yakın pul örnekleri alınıp, üzerinde balık bilgilerinin bulunduğu zarflara konularak muhafaza altına alınmıştır (Şekil 3.3.1). Şekil 3.3.1 Pul örneklerinin alınması ve saklanması Ölçümleri tamamlanan balıkların her birine anüsden itibaren baş kısmına kadar keskin bir makas ile kesit açılmış, açılan bu kesitten iç organları çıkarılarak, her bir balıktan boyundan itibaren 5-10. omurlar alınarak balık bilgileri ile birlikte plastik poşetlerde muhafaza altına alınmıştır ( Şekil 3.3.2 ). Şekil 3.3.2. Omur örneklerinin alınması ve saklanması Ölçümleri tamamlanan balıkların baş kısımları vücuttan ayrılmış, baş kısımları kuyruk-ağız doğrultusunda kesilerek bir pens yardımı ile otolitler çıkarılmıştır. Balıktan alınan otolitlerin % 96 lık etil alkol solüsyonunda pens yardımı ile 16

üzerindeki kalıntılar temizlenmiş, kurumalarını takiben balık bilgileri ile birlikte eppendorf tüplerine konulmuştur (Şekil 3.3.3). A B C D Şekil 3.3.3. Otolit örneklerinin alınması ve saklanması (A; Kuyruk-baş yönünde kesit açılması, B;Otik kapsüller içerisindeki otolitler, C; Otolitlerin alınması, D; Otolitlerin saklanması) 3.4. Kemiksi Yapıların Yaş Tayinine Hazırlanması 3.4.1. Pulların yaş tayinine hazırlanması Her bir balığa ait pullar, petri kapları içerisinde konularak üzerlerine ılık su eklenmiş, iki pens yardımı ile pullar birbirinden ayrıştırılmış ve 10-12 saat süre ile su içerisinde bekletilmiştir. Bekleme süresinin sonunda pulların üzerindeki mukus ve pigment tabakası bir fırça yardımı ile temizlenmiştir. Temizlenen pulların % 5 lik NaOH çözeltisinde bekleme süreleri, çalışmanın başlangıcında yapılan denemeler ile 2 saat olarak belirlenmiştir. İki saatlik bekleme süresinin sonunda pullar % 5 lik NaOH çözeltisinden çıkarılarak saf suda yıkanmış ve % 96 lık etil alkol içerisinde 30 dakika bekletilerek sularından arındırılmıştır. 17

Bütün bu işlemlerden sonra pens yardımı ile alınan pullar ışığa tutularak yapısal bütünlüğünü koruyan, merkez yapısı bozulmamış örnekler kalıntı bırakmayan bez ile silinerek iki lam arasına konulmuş, lamların üzerine örnek bilgileri de eklenerek bantlanmak suretiyle preparat haline getirilmiştir. Pulların büyük olması sebebiyle, her örnekten toplamda en az 6 pul olmak üzere 2 den fazla preparat hazırlanmıştır. İncelemeler Nikon Profile Projector V-10 görüntüleme cihazı ile yapılmıştır. İnceleme esnasında bütün pullara aynı büyütme oranı uygulanmıştır (Şekil 3.4.1). Şekil 3.4.1. Pul örneği hazırlama ve yaş halkalarının görünümü 18

3.4.2. Omurların yaş tayinine hazırlanması Boyundan itibaren 5-10. omurlar, kaynamakta olan saf suda 3 dakika süre ile kaynatılmıştır. Kaynama süresinin sonunda saf sudan alınan omurlar, çeşme altında fırça yardımı ile büyük kalıntılarından temizlenmiştir. Detaylı temizlik için ince uçlu pensler kullanılarak, temizleme işlemi tamamlanan omurlar kurumaya bırakılmıştır (Şekil 3.4.2.1). Şekil 3.4.2.1. Omur örneklerinin temizlenmesi Temizleme işleminden sonra omurların kesim işlemini kolaylaştırmak amacıyla kalıp hazırlama işlemine geçilmiştir. Kalıp hazırlamak için 100 g polyestere 20-40 damla katalizör eklenip 35 C o de etüv de donmasının beklendiği bildirilmiştir (Metin, 2001). Çalışmamızda ise kalıp hazırlama için, polyester (Stiren (100-42-5)) ve sertleştirici (Metil Etil Keton Peroxide) kullanılmıştır. Yapılan ön çalışmalar sonucunda; 100g polyestere 2g sertleştirici ilavesi ve 70 C önceden ısıtılmış etüvde 2 saatlik bekleme süresi sonunda amaca uygun kalıplar hazırlanmıştır. Örnek kalıplarının hazırlanmasında; 100g polyestere 2g sertleştirici ilave edilmiş, bu karışım 5 dakika süre ile kuvvetlice karıştırılmış, karıştırılma işleminden kaynaklanan hava kabarcıklarının giderilmesi için 30 dakika karışım dinlendirilmiştir. Hazırlanan karışım kalıplara dökülmüş, içerisine omurlar konmuş, kürdanlar yardımı ile omurlar istenilen forma getirilmiş, ayrıca oluşan kabarcıklar yine kürdanlar yardımı ile ortamdan uzaklaştırılarak, kalıplar önceden ısıtılmış 70 C sıcaklıktaki etüvlere alınarak 2 saat süre ile etüvde tutulmuştur (Şekil 3.4.2.2). 19

Şekil 3.4.2.2. Polyester kalıplar içerisindeki omurlar Omur kalıplarının kesiminde Micracut 201 model hassas kesme aleti kullanılmıştır. Kesim işleminden önce kalıplar içerisindeki omurlara cetvel yardımı ile cam yazar kalemler kullanılarak merkezden geçecek bir hat çizilmiştir. Kesim işleminde çift bıçak kullanılmış, bıçakların arasına kesim derinliğini etkilemeyecek büyüklükte 0,5 mm genişlikte levha takılarak tek seferde kesim işlemi tamamlandığı gibi, tekrarlı kesimden kaynaklanan kırılma ve örnek kayıplarının da önüne geçilmiştir. Omurların merkezinden geçen önceden çizilmiş hat boyunca olmak kaydı ile 0,5 mm genişlikte kesitler alınmıştır. Kesitlerin alınmasında 40-50 mikron/saniye yaklaşma hızı, 400-500 devir/dakika kesim hızı kullanılmıştır (Şekil 3.4.2.3). Alınan kesitler, önceden hazırlanmış ve üzerinde örneğe ait gerekli bilgilerin bulunduğu örnek zarflarında muhafaza edilmiştir. Şekil 3.4.2.3. Omurlardan kesit alma işlemi 20

Kesit alma işlemini takiben örnekler 200 µ luk zımparalar ile zımparalanmış ve bıçak izleri temizlenerek kesimden kaynaklanabilecek yanlış yaş okumalarına meydan verilmemiştir. Omurlarda yaş okumalarına geçilmeden üstten ve yanlardan aydınlatmalı binoküler mikroskop altında incelenmiştir. Aydınlatmada beyaz ışıklı soğuk ışık kaynağı kullanılmıştır. İnceleme esnasında bütün omurlara aynı büyütme oranı uygulanmıştır. Görüntüleme sistemi ile resimler çekilmiştir. Yaş tayinleri çekilen resimler üzerinden yapılmıştır. Renkli resimlerin dezavantajlarını ortadan kaldırmak için, Photoshop CS6 programı ile resimler siyah-beyaz duruma getirilmiştir (Şekil 3.4.2.4). Şekil 3.4.2.4. Omurda yaş halkaları görünümü 3.4.3. Otolitlerin yaş tayinine hazırlanması Balıktan alındıktan sonra % 96 lık etil alkol ile temizlenen otolitler, kurumalarını takiben alındıkları eppendorf tüplerine gliserin ilave edilmek suretiyle beklemeye alınmıştır. Üç haftalık bekleme sürelerinin sonunda binoküler mikroskop altında incelemeye alınmışlardır. Otolitlerde yaş okumalarına geçilmeden üstten ve yanlardan aydınlatmalı binoküler mikroskop altında incelenmiştir. Aydınlatmada beyaz ışıklı soğuk ışık kaynağı kullanılmıştır. İnceleme esnasında bütün otolitlere aynı büyütme oranı uygulanmıştır. Görüntüleme sistemi ile örneklerin resimleri çekilmiştir. Yaş tayinleri çekilen resimler üzerinden yapılmıştır. 21

Renkli resimlerin dezavantajlarını ortadan kaldırmak için, Photoshop CS6 programı ile resimler siyah-beyaz duruma getirilmiştir. Her örnekten alınan iki otolitten biri gliserin içerisinde bekletilirken, diğer otolit gliserinde bekletilmeden yaş tayini işlemine tabi tutulmuştur. Gliserinde bekletilen otolitlerde yaş halkalarının daha belirgin olduğu gözlemlenmiştir (Şekil 3.4.3). A B Şekil 3.4.3. Otolitlerde yaş halkaları görünümü (A;Sağ otolit (gliserinde bekletilmiş örnek), B;Sol otolit (gliserinde bekletilmemiş örnek)) Ayrıca otolitlerde kırma ve yakma yöntemi ile de yaş tayinleri denenmiş fakat, otolitlerin alt kısmında bulunan Sulcus acusticus larındaki düzensiz birikimler nedeni ile kırma işleminde başarılı olunamamıştır. Kırma denemelerinde otolitler düzensiz olarak kırılmış, merkezden geçmeyen bu kırılmalar yaş tayininde hatalara sebebiyet vereceğinden bu işlemden vazgeçilmiştir. 3.5. Örneklerin İncelenmesi Örneklerin hazırlanmasından sonra incelenme safhasına geçilmiş, bu bölümde inceleme yapılan her örnek grubunda aynı büyütme oranı kullanılmıştır. Ayrıca yaş okumaları, tek okuyucu tarafından farklı zaman dilimlerinde olmak üzere, her örnekten 5 tekrarlı yaş okumaları yapılmıştır. Yaş okumaları esnasında yönlendirmelere sebep olmaması için örneklerin boy, ağırlık gibi bilgileri gizlenmiş, sadece sıra numaralarına göre okumalar yapılmıştır. Yaş belirlemede tamamlanan en son annulus dikkate alınmıştır. Son yaş halkasının belirlenmesinde kuzey yarım kürede yaşayan balıklar için doğum günü kabul edilen 1 Ocak tarihi esas alınmıştır. 22

3.5.1. Ortalama yaş hesabı Kemiksi yapılar için ortalama yaşın belirlenmesindeki amaç Baker ve Timmons (1991) a göre yapılar arasında normalin üstünde ya da altında yaş tespiti yapılıp yapılmadığının saptanmasıdır. Bunun için şu formülden yararlanılmıştır (Bostancı,2005).. 3.5.1 Burada, Xijkt j balığının, i. okumada, l. okumaya ait yaş değeri, n tekrarlı okuma sayısı, f toplam örnek sayısıdır. Ortalama yaş hesabı, bir yapının diğerlerinden daha güvenilir olup olmadığı konusunda kesin bir hüküm vermemekle birlikte normalin altında veya üstünde okumanın olup olmadığı konusunda bir ön fikir sunmaktadır (Bostancı,2005). 3.5.2. Pul, omur ve otolitlerin uyum durumu Bu değer, yaş halkalarının yorumlanmasında kullanılan kriterlerin belirlenmesinde yardımcı olur. Üç tekrarlı yaş okumasının yapıldığı bir çalışmada, her üç okumada da farklı bir yaş tespit edildiği durumda o balık için okumalar arasındaki benzerlik sıfırdır. Başka bir deyişle, üç okumanın üçünün de aynı olduğu durumda okuyucu uyumu % 100 olarak belirlenir. Yaş okumaları arasındaki uyumun yüksek olması istenen bir durumdur ancak, bir yapı için düşünüldüğünde o yapının mutlaka güvenilir olduğunu göstermeyebilir. Kısacası uyum, tek başına bir yapının güvenilirliğinin ispatlanması için yeterli değildir ancak yaş analizleri aşamasında incelenmesi gereken önemli göstergelerden biridir (Bostancı, 2005). Uyum sayısının beş okuma sayısına olan oranı; 5/5, 4/5, 3/5, 2/5, 1/5 şeklinde ifade edilip, her bir ifadedeki örnek sayısı toplam örnek sayısına bölünerek yüzde (%) olarak gösterilir. Kemiksi yapılar içerisinde en yüksek uyuma sahip yapı en güvenilir yapı olarak belirtilir (Yılmaz, 2000). 23

3.5.3. Pul, omur ve otolitlerin varyans analizi Her bir kemiksi yapı için ayrı ayrı yapılan beş okuma sonucu elde edilen yaş verileri varyans analizine tabi tutulmuştur. Fowler (1990), varyansın; tekrarlı yaş hesaplarının ortalama yaştan farkının kareleri toplamının serbestlik derecesine bölümü olduğunu ve aşağıdaki formülle hesaplandığını bildirmiştir (Yılmaz, 2000). = ( ) 3.5.3 Formülde, Vt; t kemiksi yapısı için varyans, n;tekrar okuma sayısı, xi; her numune için yapılan ilk okuma, ; her numune için tekrarlanan okumaların ortalamasını ifade etmektedir. 3.5.4. Yaş tayini hata payları Kemiksi yapıların her biri için yapılan beş okuma sonucu elde edilen yaş değerleri kullanılarak yapılan varyans analizinden sonra, yaş tayini hata payı çıkarılır. Yaş tayini hata payı (St), kemiksi yapılarda hesaplanan varyansın karekökü olarak ifade edilmiş ve aşağıdaki formül ile gösterilmiştir (Yılmaz, 2000). 3.5.4 Yaş tayini hata payları hesaplanan kemiksi yapılar içinde en düşük hata payı görülen yapı en güvenilir yapıdır (Yılmaz, 2000). İstatistiksel analizler JMP 8 paket programı ile yapılmıştır. 24

4. ARAŞTIRMA BULGULARI Eğirdir Gölü nden yakalanan 78 adet sazandan alınan pul, omur ve otolitler olmak üzere üç farklı kemiksi yapı, değerlendirilerek yaş tayini yapılmıştır. 4.1. Balıkların Boy Grupları Dağılımı Eğirdir Gölü nde balık avlama işlemleri gerçekleştirilmiş ve toplam 78 adet sazan yakalanmıştır. Yakalanan balıkların ağırlık dağılımları 191 g ile 8685 g arasında değişim göstermiştir. Yakalanan balıkların çatal boyları ise 19,5 cm ile 76 cm arasında dağılım göstermiş olup, çatal boylarına göre birey dağılımları aşağıdaki tabloda verilmiştir (Şekil 4.1). N 16 14 12 10 8 6 4 2 0 15-20 20-25 25-30 30-35 35-40 40-45 45-50 50-55 55-60 60-65 65-70 70-75 75-80 Boy Aralığı (cm) Şekil 4.1. Balıkların boy kompozisyonu Şekil 4.1 incelendiğinde 20-25 cm ve 50-55 cm çatal boy aralığına sahip grupların 14 er adet birey ile en fazla örnek sayısına sahip gruplar olduğu görülmektedir. En az örnek ile temsil edilen grupların ise birer örneğe sahip 15-20 cm, 70-75 cm ve 75-80 cm çatal boy aralığına sahip gruplar olduğu görülmektedir. Çatal boy uzunluğu 20 cm den az birey sayısı bir iken, 70 cm çatal boy uzunluğunun üzerindeki birey sayısı ise iki adettir. 25

4.2. Kemiksi Yapılarda Yaş Grupları Dağılımı Yapılan beş tekrarlı okumalar sonucunda üç kemiksi yapıda I-XI arası yaşlar gözlenmiştir. Kemiksi yapılarda gözlemlenen yaş grupları ve her bir gruptaki örnek sayısı Çizelge 4.2 de gösterilmiştir. Çizelge 4.2. Kemiksi yapılarda yaş grupları dağılımı Kemiksi Yapı Yaş Grupları I II III IV V VI VII VIII IX X XI Toplam Pul 1 10 6 7 10 12 11 12 4 3 2 78 Omur - 7 9 2 4 11 13 11 3 2 1 63 Otolit - 7 9 12 7 8 14 12 5 1-75 Yapılan incelemeler sonucunda pulda 1-11 arası yaş grubu tespit edilmesine rağmen, bir yaş grubunun sadece tek birey ile temsil edildiği görülmüştür. Omur örnekleri ile yapılan çalışmada ise bir yaş grubuna rastlanmamış, 11 yaş grubunun ise bir birey ile temsil edildiği görülmüştür. Otolit örnekleri ile yapılan çalışma da 1 ve 11 yaşlarını temsil eden bireylere rastlanmamıştır. 4.2.1. Pul metoduna göre yaş grupları dağılımı Eğirdir Gölü nden yakalanan 78 adet sazan balığının pul metoduna göre yaş gruplarının örnek sayıları dağılımı yapılmış olup, yaşların I-XI arasında dağılım gösterdiği belirlenmiştir (Şekil 4.2.1). 26

14 12 10 8 N 6 4 2 0 0 I II III IV V VI VII VIII IX X XI YAŞ Şekil 4.2.1. Pul metoduna göre yaş grupları dağılımı Pul metodu ile yapılan çalışmada yaşların örnek sayılarına göre yüzdelik dağılımlarına bakıldığında; I yaşın % 1,28 ile, II yaşın % 12,82 ile, III yaşın % 7,69 ile, IV yaşın % 8,97 ile, V yaşın % 12,82 ile, VI yaşın % 15,38 ile, VII yaşın % 14,10 ile, VIII yaşın % 15,38 ile, IX yaşın % 5,13 ile, X yaşın % 3,85 ile, XI yaşın ise % 2,56 ile temsil edildiği görülmüştür. 4.2.2. Omur metoduna göre yaş grupları dağılımı Eğirdir Gölü nden yakalanan ve incelemeye alınan 63 adet sazan balığında omur metoduna göre yaş gruplarının örnek sayıları dağılımı yapılmış olup, yaşların II-XI arasında dağılım gösterdiği belirlenmiştir (Şekil 4.2.2). 27

N 14 12 10 8 6 4 2 0 0 I II III IV V VI VII VIII IX X XI YAŞ Şekil 4.2.2. Omur metoduna göre yaş grupları dağılımı Omur metodu ile yapılan çalışmada yaşların örnek sayılarına göre yüzdelik dağılımlarına bakıldığında; II yaşın % 11,11 ile, III yaşın % 14,29 ile, IV yaşın % 3,17 ile, V yaşın % 6,35 ile, VI yaşın % 17,46 ile, VII yaşın % 20,63 ile, VIII yaşın % 17,46 ile, IX yaşın % 4,76 ile, X yaşın % 3,17 ile, XI yaşın ise % 1,59 ile temsil edildiği görülmüştür. Ayrıca omur metodu ile yapılan çalışmada 15 adet örneğin omurlarında herhangi bir yaş oluşumuna rastlanmadığı gibi, balığın ilk oluşum esnasında meydana gelmesi gereken doğum halkasına da rastlanmadığı için, bu örnekler değerlendirmeye alınmamıştır. 4.2.3. Otolit metoduna göre yaş grupları dağılımı Eğirdir Gölü nden yakalanan 78 adet sazan balığının otolitlerinin çıkarılması işlemi sırasında 3 adet balığın otoliti kırılmış olup otolitlerden yaş tayini 75 adet örnek üzerinden yapılmıştır. Otolit metoduna göre 75 adet sazan balığının yaş gruplarının örnek sayıları dağılımı yapılmış olup, yaşların II-X arasında dağılım gösterdiği belirlenmiştir (Şekil 4.2.3). 28

N 16 14 12 10 8 6 4 2 0 0 I II III IV V VI VII VIII IX X XI YAŞ Şekil 4.2.3. Otolit metoduna göre yaş grupları dağılımı Otolit metodu ile yapılan çalışmada yaşların örnek sayılarına göre yüzdelik dağılımlarına bakıldığında; II yaşın % 9,33 ile, III yaşın % 12,00 ile, IV yaşın % 16,00 ile, V yaşın % 9,33 ile, VI yaşın % 10,67 ile, VII yaşın % 18,67 ile, VIII yaşın % 16,00 ile, IX yaşın % 6,67 ile, X yaşın ise % 1,33 ile temsil edildiği görülmüştür. 4.3. Pul, Omur ve Otolitlerin Uyum Değerlendirmesi Eğirdir Gölü nde yaşayan sazan (Cyprinus carpio L., 1758) balığının yaş tayininde kullanılabilecek en güvenilir kemiksi yapı metodunu tespit etmek amacıyla değerlendirilen pul, omur ve otolitlerde uyum durumu araştırılmıştır. Her bir kemiksi yapı için ayrı ayrı zamanlarda yapılan beş farklı okuma sonucunda, beş okumanın da aynı olduğu örnek sayısının tüm örnekler içerisindeki yüzdeleri değerlendirilerek kemiksi yapılar ve uyum durumları çizelge 4.3 de karşılaştırılmıştır. 29

Çizelge 4.3. Pul, omur ve otolitlerin uyum değerlendirmeleri Kemiksi Yapı Uyum Grupları Toplam 5/5 4/5 3/5 2/5 1/5 Pul 7,69 29,49 38,46 24,36-100 Omur 7,94 25,40 34,92 31,74-100 Otolit 10,67 28,00 36,00 25,33-100 4.4. İstatistik Analiz Sonuçları JMP 8 paket programı kullanılarak örneklerin minimum yaş, maksimum yaş, ortalama yaş, standart sapma, standart hata, varyans ve CV değerleri ayrı ayrı incelenerek tabloda karşılaştırmalı değerleri verilmiştir (Çizelge 4.4.). Çizelge 4.4. İstatistik analiz sonuçları N Min. Max. Ort. Std. Sap Std.Hata Varyans Cv Pul 78 1,4 11 5,76 2,44 0,28 5,96 42,36 Omur 63 2 10,6 5,88 2,38 0,30 5,64 40,37 Otolit 75 1,8 9,8 5,64 2,21 0,25 4,87 39,16 30

5. TARTIŞMA VE SONUÇLAR Çalışmamızda 78 adet sazan balığı kullanılmıştır. Örneklerin tamamından pul örnekleri alınarak yaş tayinleri yapılmıştır. Bütün balıklardan omur örneklemeleri de yapılmış ancak omur metodu ile yapılan çalışmada 15 adet örneğin omurlarında herhangi bir yaş oluşumuna rastlanmadığı gibi, balığın ilk oluşum esnasında meydana gelmesi gereken doğum halkasına da rastlanmadığı için, bu örnekler değerlendirmeye alınmamış ve omur çalışmaları 63 adet örnek üzerinden yapılmıştır. Eğirdir Gölü nden yakalanan 78 adet sazan balığının otolitlerinin çıkarılması işlemi sırasında 3 adet balığın otoliti kırılmış olup otolitlerden yaş tayini 75 adet örnek üzerinden yapılmıştır. Samsun da bulunan Altınkaya Baraj Gölü, Derbent Baraj Gölü ve Bafra Balık Gölleri nde yaşayan sazan balıklarında yapılan bir çalışmada; yaş tayinleri için pul, omur, otolit, operkül, dorsal yüzgeç ışını kesiti ve anal yüzgeç ışını kesitlerinin kullanıldığı, yaş okumalarının üç tekrarlı yapıldığı ve en yüksek uyumun Altınkaya Baraj Gölü nde % 65,5, Derbent Baraj Gölü nde % 47,42 ve Bafra Balık Gölleri nde % 62,58 ile omurlarda görüldüğü bildirilmiştir (Yılmaz ve Polat, 2008). Carassius auratus gibelio (Bloch, 1758) türünün Bafra Balık Gölü ve Eğirdir Gölü nde yaşayan popülasyonları üzerinde eş zamanlı yapılan çalışmada pul, omur, otolit, operkül ve suboperküllerinden üç tekrarlı okuma ile yaş tayinlerinin yapıldığı ve en yüksek uyuma Bafra Balık Gölü nde %62,87 ile omurlarda, Eğirdir Gölü nde ise %70,33 ile sagittalarda rastlandığı bildirilmiştir (Bostancı, 2005). Alosa pontica türünün yaş tayininde kullanılabilecek en güvenilir kemiksi yapı metodunu tespit etmek amacıyla değerlendirilen pul, omur, otolit, operkül ve suboperküllerden beş tekrarlı okuma yapıldığı, en yüksek uyuma %42,01 ile omurlarda rastlandığı, bu sonuçlara göre bu tür için en güvenilir yapının omurlar olduğu bildirilmiştir (Yılmaz, 2000). Yapılan bu çalışmada, kemiksi yapılar incelendiğinde, en yüksek uyum seviyesi olan 5/5 uyumun % 10,67 oranında otolitler de olduğu görülmektedir. Otolitten sonra ikinci en yüksek uyumu % 7,94 oranı ile omurların almasına karşın, omur metoduna göre yaş grupları dağılımı başlığı altında da değinildiği üzere, 15 adet 31