AB Üyeliği İçin Hazırlıkları

Türki ye de Şi rketleri n AB Üyeliği İçin Hazırlıkları Türk Özel Sektörünün Yaklaşımı 2008 ETCF, AB tarafından finanse edilmektedir.

Türki ye de Şi rketleri n AB Üyeliği İçin Hazırlıkları Türk Özel Sektörünün Yaklaşımı 2008 Bu Araştırma, AB Türkiye Odalar Forumu (ETCF) projesi çerçevesinde gerçekleştirilmiştir. ETCF projesi Avrupa Ticaret ve Sanayi Odaları Birliği (EUROCHAMBERS) ile Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği (TOBB) tarafından yürütülen iki yıllık bir projedir. ETCF projesi 2006 yılı Katılım Öncesi Mali Yardım Programı kapsamında, tamamen Avrupa Birliği (AB) tarafından finanse edilmektedir. Proje, Türk Ticaret Odaları ile AB deki muhatapları arasında karşılıklı bilgi, diyalog ve uzun vadeli işbirliğini güçlendirmeyi; böylece AB ile Türk iş çevrelerinin entegrasyonunu kolaylaştırmayı amaçlamaktadır. Bu doküman aşağıdaki internet sitelerinden ücretsiz olarak indirilebilir: www.tobb.org.tr, www.eurochambres.eu, www.etcf.org.tr ETCF, AB tarafından finanse edilmektedir.

Bu çalışma EUROCHAMBRES ve TOBB tarafından yayımlanmıştır. EUROCHAMBRES Avenue des Arts 19 A/D B 1000 Brüksel Belçika Tel: +32 (0)2 282 0850 Fax: +32 (0)2 230 0038 TOBB Atatürk Bulvarı No: 149 06400 Bakanlıklar-Ankara Türkiye Tel.: +90 312 413 8230 Fax: +90 312 413 8290 Editörler: Dirk Vantyghem, Juliette Loppé ve Sedef Subaşı (EUROCHAMBRES), Burcu Atılgan ve Merih Güney (TOBB) Anketin elektronik ortama aktarılması, verilerin çıkarılması, hesaplamalar ile tablo ve rakamlar halindeki istatistiki analizler, Ankara Türkiye deki BITAV ve DAG Konsorsiyumunun sorumluluğundadır. İngilizce den Türkçe ye çeviri: Elif Panayırcı - Kybele Interpretation Services Morris & Chapman tarafından dizayn edilmiştir. ETCF Araştırması EUROCHAMBRES ile TOBB un bir çalışmasıdır. Kaynağın açık bir şekilde belirtilmesi suretiyle raporun içeriği kullanılabilir.

İçİndekİler Giriş........................................................................................................................ 6 Yönetici Özeti............................................................................................................. 8 1. Araştırmaya katılanların profili....................................................................................... 10 2. Topluluk müktesebatı hakkında bilgi durumu........................................................................ 14 2.1. Katılım müzakereleri ile müktesebat hakkındaki bilgi düzeyi..................................................... 14 2.2. Bilgi ihtiyacı......................................................................................................... 19 3. Türk Firmalarının AB Müktesebatıyla Uyumu......................................................................... 26 3.1. Hazırlıkların durumu................................................................................................ 26 3.2. Türk şirketlerinin uyum sürecinde karşılaşmayı beklediği belli başlı sorunlar.................................... 30 3.3. Uyum sürecinin maliyeti........................................................................................... 32 4. Türkiye nin potansiyel AB üyeliğine yönelik şirket stratejisi ve yaklaşımlar........................................ 34 4.1. Türkiye nin potansiyel AB üyeliğinden beklentiler................................................................. 34 4.2. İş hayatı ile ilgili beklentiler ve şirket stratejisi.................................................................... 38 4.3. Potansiyel üyeliğe karşı yaklaşımlar............................................................................... 42 5. AB konularında bilgi sağlamada Oda/borsaların rolü............................................................... 46 Ek: Anket Formu.......................................................................................................... 48

Giriş Avrupa Birliği ile Türkiye arasındaki katılım müzakereleri üç yıl önce, Ekim 2005 te başlamıştır. Daha önceki AB katılım müzakerelerinden çıkarılabilecek derslerden biri; mevzuata toplum tabanında uyum göstermenin, aday ülkedeki mevzuatın Avrupa Birliği mevzuatına kurumsal düzeyde uyarlanması kadar önem arz etmesidir. Türkiye deki işletmeler AB mevzuatının uygulanması sürecinin stratejik aktörleridir. Çünkü AB müktesebatına uyarlanan Türk mevzuatının büyük bir kısmı doğrudan ya da dolaylı olarak bu işletmeleri etkileyecektir. Bu nedenle, Türk iş dünyasının topluluk müktesebatının sadece işle ilgili kısımları hakkında değil, aynı zamanda AB üyeliğinin getireceği fırsatlar ve güçlükler hakkında da sağlıklı bir şekilde ve zamanında bilgilendirilmesi son derece önemlidir. İşte bu nedenle AB Türkiye Odalar Forumu (ETCF) projesi 2 yıllık bir proje olarak başlatılmıştır ve EUROCHAMBRES ile TOBB tarafından yürütülmektedir. ETCF projesinin amacı Türk Oda/borsaları ile AB deki muhatapları arasındaki diyalog ve işbirliğini güçlendirerek AB ile Türkiye deki iş çevreleri arasındaki entegrasyon sürecini teşvik etmektir. Türkiye de Şirketlerin AB Üyeliği İçin Hazırlıkları Araştırması, ETCF projesi çerçevesinde gerçekleştirilmiştir. Araştırmanın amacı, Türk şirketlerinin AB mevzuatının uygulanması konusundaki bilgi ve hazırlık düzeyleri hakkında detaylı bilgi sağlamak ve iş çevrelerinin Türkiye nin AB ye katılımı hakkındaki görüşleri ile özellikle beklentileri, korkuları ve umutlarını değerlendirmektir. Araştırmanın sonuçları, Türk şirketlerinin günlük işleyişlerinde gerekli değişiklikleri yapabilmeleri için, AB mevzuatının işle ilgili kısımlarındaki mevcut bilgi eksikliğinin giderilmesine yardımcı olmalıdır. Söz konusu araştırma ayrıca, Türkiye deki sivil toplum arasında yapılacak AB üyeliği hakkındaki tartışmaların da geliştirilmesi imkanını sunacaktır. Rapor şu şekilde yapılandırılmıştır: İlk kısımda ankete katılanların profili hakkında genel bir bakış sunulmaktadır; İkinci kısımda Türk şirketlerinin AB ile ilgili konular hakkındaki mevcut bilgi düzeyinin yanı sıra, bilgilerin içeriği ile bilgi kaynaklarına ilişkin ihtiyaçları detaylı bir şekilde ele alınmaktadır; Türki ye de Şi rketleri n AB Üyeliği İçin Hazırlıkları

Üçüncü kısımda müktesebata uyum hazırlıklarının düzeyi ile bu süreçte karşılaşılan spesifik sorunlara odaklanılmıştır; Dördüncü kısımda genişlemenin şirket stratejileri üzerinde yaratacağı etkiler ile Türk şirketlerinin AB üyeliğine ilişkin tutumları incelenmiştir; Son kısımda ise AB ile ilgili bilgilerin yayılmasında Odaların/Borsaların rolü analiz edilmiştir. Araştırma, Temmuz Eylül 2008 tarihleri arasında gerçekleştirilmiştir. Tüm bölgelerden, sektörlerden ve her ölçekten 2.878 Türk şirketi detaylı bir anket formundaki soruları yanıtlamışlardır. Bu nedenle araştırma, Türk iş çevrelerinin algıları ve düşünceleri hakkında önemli bir ipucudur. Yerel düzeydeki Türk Oda/borsaları anket formlarının dağıtılması ve toplanmasında görev almışlardır. Devam etmekte olan Türkiye nin AB ye katılım sürecine bir katkı olarak, bu raporu sizlerle paylaşmaktan mutluluk duyarız. Pierre Simon EUROCHAMBRES Başkanı M. Rifat Hisarcıklıoğlu TOBB Başkanı

Yönetici Özeti Araştırma, Türk şirketleri arasında AB ile ilgili konularda kayda değer bir bilgi eksikliği olduğuna işaret etmektedir. İlgili AB mevzuatı hakkındaki bilgi düzeylerinin oldukça düşük olmasının yanı sıra, AB ile Türkiye arasındaki katılım müzakereleri süreci de iş çevreleri arasında büyük ölçüde bilinmemektedir. Türk şirketleri ayrıca, genişleyen Tek Pazara hazırlanmaları amacıyla Türkiye nin yıllardır faydalandığı çeşitli AB fon ve programlarından büyük ölçüde haberdar değildir. Bu sonuçlar, hem AB de hem de Türkiye de katılım sürecine müdahil olan farklı tarafların dikkatini çekecek niteliktedir. Bu bulgular, Türk şirketleri tarafından nispeten kötü ya da ilgisiz olarak nitelendirilen bilgilerin kalitesinin iyileştirilmesi ve aynı zamanda müktesebata ilişkin mevcut bilgilerin ulaşılabilir olması ve mümkün olan en fazla sayıda Türk şirketi tarafından sağlıklı bir şekilde kullanılabilmesi için çaba sarf edilmesi gerektiğine işaret etmektedir. Türk şirketleri seminer, çalıştay ve konferansların söz konusu bilgi eksikliğini gidermek için en iyi araç olduğunu düşünmektedirler. Oda/borsalar, şirketlerin AB mevzuatı hakkındaki birincil bilgi kaynaklarıdır. Bu yüzden Oda/borsalar, Türk şirketlerinin Tek Pazara sorunsuz ve başarılı bir şekilde girmeye yönelik hazırlıklarına yardımcı olma konusunda özel bir sorumluluk taşımaktadırlar. Türk şirketlerinin büyük çoğunluğu ilgili müktesebat hükümlerine uyum sağlamak için hazırlıklara henüz başlamamışlardır ve bunun sonucu olarak da Gümrük Birliğinin başlıca dört alanına olan uyumları (malların serbest dolaşımı, rekabet, ticaret ve fikri mülkiyet hakları) oldukça düşük düzeydedir. Türk şirketleri genel olarak müktesebata uyum konusunda ve özellikle de rekabet ve ticaret alanlarında ciddi sorunlarla karşılaşacaklarını tahmin etmektedirler. Türki ye de Şi rketleri n AB Üyeliği İçin Hazırlıkları

Araştırmanın temel bulgularından biri de Türkiye deki işletmelerin üyeliği güçlü bir şekilde destekledikleri gerçeğidir. Katılım sürecinde doğrudan yer alma konusunda isteklidirler. Katılım müzakereleri çerçevesinde Türkiye nin pozisyonu hakkında hükümet ile daha çok istişare içinde olmayı istemektedirler. Büyük bir çoğunluk AB katılım sürecini uzun vadeli bir proje olarak görmektedir. Şirketlerin çoğu AB ye katılımın genel olarak işleri üzerinde pozitif bir etki yaratacağı konusunda hemfikirdir. Ankete katılan Türk şirketleri esas olarak AB katılım perspektifinden doğan faydaları görmektedir. İç pazarda rekabetin daha sert olacağını bilmelerine rağmen; iş uygulamalarında şeffaflığın artması, rekabet güçlerinin uzun vadede gelişmesi ve nispeten daha az olmak üzere; yeni sermaye, ekipman ve bilişim teknolojilerini elde etmek için daha rekabetçi koşullar ile AB pazarlarına daha kolay erişimi beklemektedirler. Müktesebata uyumun getireceği faydalar uzun vadede sorgulanmıyormuş gibi görünse de, kısa vadede ve orta vadede Türk şirketlerinin büyük çoğunluğu başta maddi güçlükler olmak üzere, üyelik gerekliliklerine uyum göstermek konusunda ciddi sıkıntılar yaşayacaklarını tahmin etmektedirler. Türk şirketlerinin katılımdan önce, zamanında, müktesebata başarılı bir şekilde uyum göstermesi ve müktesebatın gereklerini yerine getirmesi ve böylece genişlemiş bir Avrupa Birliği nde rekabet gücüne sahip olabilmeleri için ciddi çaba sarf edilmesi gerekmektedir. Bu bağlamda, Türk şirketlerinin müktesebata uyumunu en üst düzeye çıkarmak ve katılım sürecine karşı herhangi bir güvensizliğin ortaya çıkmasını engellemek için, beklenen zorlukların üstesinden gelinmesi konusunda Türk şirketlerine özellikle yardım edilmesi gerekecektir.

1. AraŞtırmaya katılanların profili Araştırma, ülke çapında 9.089 şirketten oluşan temsili bir örneklemi hedef almıştır. Bunların arasından 2.878 şirket (ya da % 31.6 sı) detaylı anket formunu doldurmuştur; bu rakam başlı başına, iş dünyasının bu konuya olan ciddi ilgisini göstermektedir. Mevcut çalışma kapsamına Batı Marmara dan Güneydoğu Anadolu ya kadar bütün bölgeler 1 büyüklüklerine ve ekonomik gelişmişlik düzeylerine bakılmaksızın dahil edilmiştir. İstanbul Doğu Marmara Batı Marmara Batı Karadeniz Doğu Karadeniz Kuzeydoğu Anadolu Ege Orta Anadolu Ortadoğu Anadolu Batı Anadolu Akdeniz Güneydoğu Anadolu Kaynak: Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı (DPT) 1 Anket sonuçlarının analiz edilmesinde NUTS 1 bölge birimleri sınıflandırması referans olarak alınmıştır. 10 Türki ye de Şi rketleri n AB Üyeliği İçin Hazırlıkları

Araştırmanın sonuçları büyük ölçüde KOBİ lerin 2 görüşlerini (Ankete katılanların % 96.6 sı 250 kişiden daha az eleman istihdam etmektedir ve katılan şirketlerin % 84 ünün cirosu 100 milyon YTL den, yaklaşık 50 milyon dan azdır 3 ); özellikle de mikro-işletmelerin 5 ve küçük ölçekli işletmelerin 4 görüşlerini yansıtmaktadır. Türk iş çevrelerinin algıları hakkında en güvenilir bilgileri elde etmek için bu işletmelere ulaşmak çok önemliydi; çünkü KOBİ ler toplam işletmelerin % 99 unu ve toplam istihdamın da % 80 ini teşkil etmektedir. ŞIRKET PROFILI: Çalısan sayısı ŞIRKET PROFILI: Çalısan sayısı 251-500 501-1000 % 1 % 1 251-500 501-1000 1000 + 51-250 % 1 % 1 % 1 1000 + % 9 51-250 % 1 % 9 ŞIRKET PROFILI: 2007 ciroları MYTL ŞIRKET PROFILI: 2007 ciroları MYTL 200 den 200 den fazla fazla %% 55 100-200 %% 4 4 20-100 % 10 % 10 11-50 % 28 11-50 % 28 10-20 10-20 % 7% 7 1-10 % 60 1-10 % 60 5-10 5-10 % 10 % 10 3-5 3-5 % 14 % 14 3 den az 3 den % 50 az % 50 2 Avrupa Komisyonunun 6 Mayıs 2003 tarihli ve 2003/361/EC sayılı tavsiye kararında benimsenen mikro, küçük ve orta ölçekli işletmeler tanımı esas alınmıştır: 1. Mikro, küçük ve orta ölçekli işletmeler (KOBİ ler) kategorisi, 250 kişiden az çalışanı istihdam eden ve yıllık cirosu 50 milyon yu aşmayan ve/veya yıllık bilanço toplamı 43 milyon yu aşmayan işletmelerden oluşmaktadır. 2. KOBİ kategorisi içerisinde küçük bir işletme, 50 kişiden az çalışanı istihdam eden ve yıllık cirosu ve/veya yıllık bilanço toplamı 10 milyon yu aşmayan işletme olarak tanımlanmıştır. 3. KOBİ kategorisi içerisinde mikro bir işletme, 10 kişiden az çalışanı istihdam eden ve yıllık cirosu ve/veya yıllık bilanço toplamı 2 milyon yu aşmayan işletme olarak tanımlanmıştır. Türkiye deki KOBİ tanımı 2005 yılından bu yana Avrupa Komisyonunun tanımına uygundur. 3 Şirketler Temmuz/Ağustos 2008 tarihlerinde söz konusu Araştırmaya katıldıklarında 1 yaklaşık 2 YTL civarındadır. 4 Araştırmaya katılan şirketlerin % 59.4 ü 10 kişiden az çalışanı istihdam etmekte ve şirketlerin % 46.8 inin cirosu 3 milyon YTL, yani yaklaşık 1.5 milyon yu geçmemektedir. 5 Katılımcıların % 28.1 i 10 ila 50 kişi istihdam etmekte ve yine araştırmaya katılan şirketlerin % 21.8 inin cirosu 3 milyon YTL ile 10 milyon YTL arasındadır. 11

Tüm sektörler 6 temsil edilmiş tir. Ancak, ankete katılanların çoğunluğu birkaç ana sektörde iş faaliyetlerini sürdürmektedir: imalat (% 23); tarım, ormancılık ve balıkçılık (% 20); toptancılık, perakendecilik ve motorlu araçların onarımı (% 18). Ankete katılan şirketlerin çoğunluğu iç piyasaya dönük faaliyette bulunan şirketlerdir. Şirketlerin % 78 i ihracat yapmadıklarını beyan etmişler, soruyu yanıtlayanların sadece % 5 i cirolarının % 50 sinden fazlasının ihracattan elde edildiğini belirtmişlerdir. Bu durum, büyük ölçüde ankete katılan çok sayıda KOBİ olmasıyla ve Türkiye deki KOBİ lerin önemli bir miktarının, özellikle de en küçük olanların, esas olarak ulusal ya da yerel pazarlar için üretim yaptıkları gerçeğiyle açıklanabilir (Türkiye de ihracatın sadece % 10 u KOBİ ler tarafından gerçekleştirilmektedir). ŞIRKET PROFILININ SEKTÖRLERE GÖRE DAĞILIMI A % 2 B % 2 C % 3 D % 3 E K % 3 % 23 F % 5 G % 8 % 10 dan % 10 dan az az % 10 % 10 ŞIRKET PROFILI: 2007 cirolarında ihracatın payı ŞIRKET PROFILI: 2007 cirolarında ihracatın payı % 50 den fazla % 5 % 31 - % 50 % 50 den fazla % 3 % 5 % 31 - % 50 % 10 - % 30% 3 % 10 %- 4% 30 % 4 J % 20 I % 18 H % 13 Ihracat Ihracat yok yok % 78 % 78 A - Altyapı Faaliyetleri B - Madencilik, Tas Ocakçılığı C - Ulastırma ve Depolama D - Bilgi Hizmetleri E - Finans Hizmetleri F - Sosyal ve Kültürel Faaliyetler G - Insaat H - Diğer Hizmetler I - Toptancılık ve Perakendecilik J - Tarım, Ormancılık, Balıkçılık K - Imalat 6 Bu çalışma bağlamında altyapı faaliyetleri şu sektörlerde çalışan şirketleri içermektedir; elektrik, gaz, buhar ve iklimlendirme üretim ve dağıtım, su temini, kanalizasyon, atık yönetimi ve iyileştirme; sosyal ve kültürel faaliyetler şu sektörleri içermektedir; konaklama ve yiyecek hizmetleri, insan sağlığı ve sosyal hizmetler, sanat, eğlence ve dinlence; bilgilendirme faaliyetleri; bilgi ve iletişim ile eğitim. 12 Türki ye de Şi rketleri n AB Üyeliği İçin Hazırlıkları

1 İhracatla en aktif şekilde ilgilenen şirketlere bakacak olursak, ana hedef pazarın AB olduğunu görüyoruz (% 44); bu da Türkiye deki genel ihracat profiliyle uyum göstermektedir. (2007 de % 56.3; kaynak: TÜİK). ŞIRKET PROFILI: Ana ihracat bölgeleri Diğer % 30 ŞIRKET PROFILI: Ana ihracat bölgeleri Diğer % 30 AB % 44 AB % 44 Körfez Bölgesi % Körfez 3 Bölgesi % 3Yeni Bağımsız Devletler Yeni Bağımsız % 9 Devletler % 9 Orta Doğu % 14 Orta Doğu % 14 13

2. Topluluk müktesebatı hakkında bilgi durumu Raporun ilk kısmında Türk şirketlerinin sürmekte olan AB katılım müzakerelerine ilişkin bilinç düzeylerinin yanı sıra topluluk müktesebatı hakkındaki bilgi düzeylerine odaklanılmıştır. Bu kısım ayrıca Türk şirketlerinin içerik (müktesebatın hangi alanı ile ilgili bilgiye ihtiyaçları var?) ve kaynak açısından (müktesebatla ilgili olarak ana bilgi kaynakları nedir ve mevcut bilgiyi nasıl kullanıyorlar?) bilgi ihtiyaçlarına da dikkati çekmektedir. 2.1. Katılım müzakereleri İle müktesebat hakkındaki bilgi düzeyi AB ile Türkiye arasındaki katılım müzakereleri Türk şirketleri tarafından büyük ölçüde bilinmemektedir AB ile Türkiye arasındaki katılım müzakereleri resmi olarak Ekim 2005 te başlamıştır. Bu tarihten üç yıl sonra şirketlerin sadece % 17 si katılım müzakereleri hakkında iyi ya da çok iyi düzeyde bilgi sahibi olduklarını beyan etmişler; buna karşın ankete katılan şirketlerin % 39 u söz konusu süreç hakkında herhangi bir bilgilerinin olmadığını kabul etmişlerdir. Katılım AB ile Türkiye Arasındaki Katılım Müzakereleri Hakkındaki Bilgi Düzeyi Katılım Müzakereleri hakkında bilgi düzeyinin sirket büyüklüklerine göre dağılımı (çalısan sayısı) Çok Iyi % 2 Iyi % 15 % 83.91 Düsükten ortaya Yüksekten daha yükseğe % 66.27 Çok az % 39 % 33.73 % 16.09 Orta % 44 KOBİ BÜYÜK 14 Türki ye de Şi rketleri n AB Üyeliği İçin Hazırlıkları

müzakereleri kurumsal bir düzeyde gerçekleştirilmektedir; ancak önceki genişleme süreçleri, sivil toplumun söz konusu süreç hakkında iyi bir şekilde bilgilendirilmesinin önemli olduğunu göstermiştir. Bu nedenle, Türk iş aleminin, Ankara ve Brüksel de katılım müzakereleri bağlamında neler olup bittiğinden haberdar olması hayati önem arz etmektedir. Aktif bir rol oynayabilmeleri ve katılım sürecine kendilerini verebilmeleri için müzakere ilkeleri, konular ve prosedürler hakkında bilgi sahibi olmaları gerekmektedir. Şirketlerin büyüklükleri ile sürmekte olan katılım müzakereleri hakkındaki bilgi düzeyleri arasında net bir korelasyon vardır. KOBİ lerin sadece % 16 sı katılım süreci hakkında iyi ya da çok iyi düzeyde bilgi sahibi olduklarını beyan ederken, büyük şirketlerin % 33 ü süreç hakkında bilgi sahibidir. Türkiye deki işletmeler arasında katılım müzakereleri hakkındaki bilgi düzeyleri bölgelere göre farklılıklar göstermektedir. İstanbul (ankete katılanların % 32 si iyi ya da çok iyi düzeyde bilgi sahibidir) ve Kuzeydoğu Anadolu daki (bu bölgede ankete katılan şirketlerin % 28.2 si iyi ya da çok iyi düzeyde bilgi sahibidir) işletmeler katılım müzakereleri hakkında en fazla bilgi sahibi olan işletmelerdir; ancak Akdeniz bölgesi, Ege bölgesi ve Batı Karadeniz deki şirketler bu konuda daha az bilgilidir. Katılım Müzakereleri hakkındaki bilgi düzeylerinin bölgelere göre dağılımı (iyi / çok iyi bilgilenmis firmaların yüzdesi) Güneydoğu Anadolu Ortadoğu Anadolu Kuzeydoğu Anadolu Doğu Karadeniz Batı Karadeniz Orta Anadolu Akdeniz Batı Anadolu Doğu Marmara Ege Batı Marmara Istanbul % 20.00 % 15.19 % 16.00 % 11.99 % 19.66 % 10.39 % 17.39 % 19.04 % 12.63 % 19.43 % 28.21 % 31.90 15

Sektörler arasında da kayda değer farklılıklar gözlenmiştir. Müzakerelerin karmaşık ve zor olmasından dolayı katılım müzakerelerinin önemli bir etkisinin olabileceği tarım ve toptancılık ve perakendecilik ile motorlu araçlar onarımı sektörlerinde en düşük bilgi düzeyinin görülmesi kayda değer bir husustur. Adı geçen sektörlerin konuyla tam olarak ilgilenmelerinin sağlanması amacıyla, devam etmekte olan süreç hakkında bilgilendirilmeleri için iletişimin sağlanmasına yönelik özel bir çaba sarf edilmelidir. Katılım müzakereleri hakkındaki bilgi düzeylerinin sektörlere göre dağılımı (iyi / çok iyi bilgilenmis firmaların yüzdesi) Diğer hizmetler % 16.81 Mali hizmetler Bilgi hizmetleri Sosyal Kültürel Faaliyetler % 19.52 % 20.00 % 21.62 Ulastırma ve Depolama Toptancılık ve Perakendecilik, Motorlu Araç Onarımı Insaat Altyapı Faaliyetleri Imalat % 15.85 % 13.85 % 16.75 % 18.19 % 17.77 Madencilik, Tas Ocakçılığı % 29.55 Tarım, Ormancılık, Balıkçılık % 13.15 Türk şirketlerinin sadece % 39 u müktesebatın geneli hakkında tam ya da kısmen bilgi sahibidir AB katılım müzakereleri, Avrupa Birliği nin müktesebatı 7 olarak bilinen, AB sistemi ile kurumsal çerçevesinin getirdiği hak ve yükümlülüklerin kabul edilmiş olduğunu ima eder. Söz konusu müktesebatın büyük bir kısmının Türkiye deki işletmelerin günlük işlerine doğrudan ya da dolaylı etkisi olacaktır. Bu nedenle, Türkiye deki işletmelerin müktesebat hakkında ne kadar bilgi sahibi oldukları konusunda bir tahminde bulunabilmek önemlidir. 7 Topluluk müktesebatı aşağıdakileri içermektedir: Birliğin temellerini oluşturan Antlaşmaların içeriği, ilkeleri ve siyasi hedefleri; Söz konusu Antlaşmalar gereği kabul edilen mevzuat ve kararlar ile Adalet Divanının içtihatları; Kurumlar arası sözleşmeler, ilke kararları, beyanatlar, tavsiye kararları, rehberler gibi Birlik çerçevesinde kabul edilen kanunen bağlayıcı olan ya da olmayan diğer kurallar Ortak dış ve güvenlik politikası çerçevesinde ortak eylemler, ortak tutumlar, deklarasyonlar, sonuçlar ve diğer eylemler; Adalet ve içişleri çerçevesinde ortak eylemler, ortak tutumlar, deklarasyonlar, sonuçlar ve diğer eylemler; Topluluklar tarafından kabul edilen Uluslar arası anlaşmalar, Topluluklar tarafından üye devletlerle birlikte yapılan anlaşmalar, Birlik tarafından yapılan uluslararası anlaşmalar ile Birliğin faaliyetleriyle ilgili olarak Üye Devletlerin kendi aralarında yaptığı anlaşmalar.. 16 Türki ye de Şi rketleri n AB Üyeliği İçin Hazırlıkları

2 AB ile Türkiye arasında 1996 yılında tamamlanan Gümrük Birliği nden 12 yıl sonra, iş dünyası ile ilgili müktesebatın büyük bir kısmı Gümrük Birliği nde halihazırda yer almış olmasına rağmen, Türk şirketlerinin ilgili AB mevzuatı hakkındaki bilgi düzeyleri hala nispeten düşük düzeydedir. Ankete katılanların sadece % 8 i müktesebat hakkında tam olarak bilgi sahibi olduklarını belirtmişlerdir. Şirketlerin % 31 i kısmen bilgi sahibi olduklarını beyan ederken, ankete katılan şirketlerin dörtte biri ise AB mevzuatı hakkında hiç bilgi sahibi olmadıklarını ifade etmişlerdir. Şirketlerin % 18 inin müktesebatla ilgilenmediklerini belirtmeleri kayda değer bir bilgidir. Ya yeteri kadar bilgi sahibi olduklarını düşünmektedirler ya da sadece AB mevzuatı ve politikaları ile ilgilenmemektedirler. Bu ilgi eksikliği iki temel faktörle açıklanabilir: ankete katılan şirketlerin çoğunluğu sadece iç piyasaya odaklanan mikro ve küçük işletmelerdir ve AB mevzuatının kendi günlük işlerine hiçbir etkisinin olmayacağını düşünmektedirler; ayrıca üyelik ihtimali hala çok uzak ve belirsiz görünmektedir (4. Bölümdeki beklenen üyelik tarihine ilişkin soruya verilen yanıtlar bunu göstermektedir). Müktesebat hakkında bilgi düzeyi % 8 Türk şirketlerinin müktesebat hakkındaki bilgi düzeylerinin düşük olması, hem AB de hem de Türkiye de katılım sürecini yürütenlerin ilgisini çekmesi gereken bir husustur. % 18 % 18 % 25 Tam bilgi sahibi Kısmen bilgi sahibi Hiç bilgisi yok Ilgilenmiyor Bilmiyor % 31 İşletmelerin müktesebat hakkındaki bilgi eksikliği Türkiye ye özgü bir durum değildir ve önceki genişleme süreçlerinde de bu sorun ortaya çıkmıştır. Söz konusu bilgi eksikliğini gidermek amacıyla halihazırda bir takım girişimlerde bulunulmuştur. Örneğin, aday ülkelerdeki iş dünyasını temsil eden kuruluşları güçlendirerek üyelerini müktesebatın gerekleri hakkında bilgilendirmek üzere Avrupa Komisyonu tarafından İş Destek Programı (Business Support Program) oluşturulmuştur. Ayrıca iş çevrelerinde AB mevzuatı hakkındaki bilinci arttırmak amacıyla aday ülkelerde Avrupa Bilgi Merkezleri kurulmuştur. Ancak araştırmanın sonuçları, daha fazla sayıda Türk şirketinin müktesebat hakkında bilgi sahibi olmasını sağlamak için daha fazla çabanın gösterilmesi gerektiğini ortaya koymaktadır. Türk şirketleri arasında AB genişleme sürecinin koşulları ve sonuçları hakkında bilgi eksikliğinin olması, sadece Topluluğun Tek Pazar koşullarıyla baş etme konusunda hazırlıksızlığa değil, aynı zamanda genişleme sürecine karşı bir güvensizliğe de yol açabilir. 17

Şirket ne kadar büyükse, AB mevzuatı hakkındaki bilgi düzeyi de o kadar yüksektir. Büyük şirketlerin % 76 sı müktesebat hakkında tamamen ya da kısmen bilgi sahibi olduklarını dile getirirken, KOBİ lerin % 37 si tam olarak ya da kısmen bilgi sahibi olduklarını beyan etmişlerdir. Büyük şirketler ayrıca müktesebat hakkındaki bilgilere KOBİ lere nazaran daha fazla ilgi göstermektedirler. Ne kadar çok bilgiye sahiplerse, müktesebatın kendi günlük işleri üzerindeki etkisi hakkında o kadar bilinçlidirler. KOBİ ler, özellikle de mikro ve küçük işletmeler, yerel ihtiyaçları karşılama eğiliminde olsalar da ve bu yüzden Müktesebat hakkındaki bilgi düzeylerinin sirket büyüklüklerine göre dağılımı (Çalısan sayısı) de kendileri üzerindeki etkinin muhtemelen daha hafif olacağını düşünseler bile, iş dünyasında ekonomik yeniden yapılanma ve katılım için yapılan hazırlıklardan kaynaklanan pek çok değişikliğe onlar da maruz kalacaklardır. Bu anlamda söz konusu işletmelerin de spesifik ihtiyaçlarının da dikkate alınması gerekecektir. Beklendiği gibi müktesebat hakkındaki bilgi düzeyi, büyük ölçüde, şirketlerin ihracatla ne kadar ilgili olduklarına bağlıdır. İhracata yönelik faaliyet gösteren şirketlerin üçte ikisinden fazlası AB mevzuatı hakkında tam ya da kısmen bilgi sahibi olduğunu belirtirken, sadece ve sadece iç piyasaya yönelik faaliyet gösteren şirketlerin yalnızca üçte biri aynı düzeyde bilgi sahibi olduklarını düşünmektedirler. % 30.51 % 30.34 % 46.07 Sonuçlar bölgelere göre bazı farklılıklar göstermektedir. İstanbul, Doğu Karadeniz ve Orta Anadolu daki şirketlerin, ülkenin geri kalanından daha fazla bilgi sahibi oldukları görülmektedir. Bu yüzden, Ortadoğu Anadolu ile Akdeniz bölgelerinde işletmelerin bilgilendirilmesi için özel bir çaba sarf edilmesi gerekmektedir. % 7.27 % 25.57 % 18.50 % 18.15 % 12.36 % 6.74 Sektörler arası dağılıma bakacak olursak; sosyal ve kültürel sektörler, bilgi hizmetleri, ulaştırma ile finans hizmetleri alanlarındaki müktesebat hakkında bilgi düzeyi tatmin edici seviyededir. Altyapı ve tarım sektörlerindeki AB ile ilgili konulardaki düşük bilgi düzeyi ise bu çalışmada elde edilen sonuçlarla teyit edilmiştir. % 4.49 KOBİ BÜYÜK Tam bilgili Kısmen bilgili Bilgisi yok Ilgilenmiyor Bilmiyor 18 Türki ye de Şi rketleri n AB Üyeliği İçin Hazırlıkları

2 2.2. Bİlgİ İhtİyacı Bilgi eksikliklerini gidermeleri için farklı paydaşlara yardımcı olmak ve Türk iş aleminin müktesebata ilişkin bilgiler açısından özel ihtiyaçlarına odaklanmak amacıyla, şirketlerden kendi günlük işleriyle en alakalı olan AB konularını belirlemeleri istenmiştir. Ayrıca Türk şirketlerinin, AB hakkında bilgi ararken en yüksek olasılıkla başvurdukları kaynaklar da araştırılmıştır. AB nin iş dünyası ile ilgili mevzuatının tamamı Türk şirketleri için eşit derecede önemlidir Bilgi ihtiyaçlarına göre AB mevzuatı konularını sıralamaları istendiğinde, Türk şirketleri rekabetin kalbinde yer alan iki politikaya en yüksek puanı vermişlerdir; ticaret araçları ile mevzuat birinci (ihtilafların halli, ticaretin önündeki engellere ilişkin düzenlemeler, anti-dumping, anti-sübvansiyon), rekabet kuralları ise ikinci sırada yer almıştır (yani antitröst, birleşmeler, karteller, serbestleşme ve devlet yardımları). Tüm konulara verilen puanların ortalamasının yüksek olması nedeniyle, bu konuların hepsinin de çoğu şirket için oldukça büyük önem teşkil ettiği anlaşılmaktadır. Türk şirketlerinin müktesebat hakkında bilgilendirilmesi için eğitim programları tasarlanırken ya da yayınlar hazırlanırken bu husus dikkate alınmalıdır. AB Mevzuzatı alanlarına göre bilgi ihtiyacı Rekabet kuralları Ticaret kuralları Ürün belgelendirme, teknik mevzuat, standartlar Etiket, marka, patentler Vergilendirme Gıda kalitesi ve güvenliği (HACCP) Tüketicinin korunması Is sağlığı ve güvenliği (OHSAS) Is kanunu, istihdam politikası ve sosyal koruma Is ortamı Bölgesel politikalar Eğitim ve öğretim Çevre koruma % 11.28 % 20.8 % 23.13 % 44.79 % 6.69 % 18.18 % 24.06 % 51.07 % 10.38 % 18.25 % 26.51 % 44.85 % 11.44 % 19.9 % 27.25 % 41.41 % 12.28 % 18.89 % 23.97 % 44.85 % 21.62 % 17.44 % 21.41 % 39.53 % 9.29 % 17.81 % 27.31 % 45.59 % 9.85 % 19.15 % 26.04 % 44.97 % 9.03 % 18.75 % 25.55 % 46.67 % 11.17 % 18.87 % 24.82 % 45.14 % 13.09 % 20.6 % 26.65 % 39.65 % 11.29 % 22.02 % 27.51 % 39.18 % 10.35 % 19.6 % 25.91 % 44.14 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Hiç Az Biraz Kapsamlı 19

AB mevzuatı konularına iliskin bilgi ihtiyacının sıralaması Gıda kalitesi ve güvenliği (HACCP) Bölgesel politika Vergilendirme Eğitim ve öğretim Is ortamı Etiket, marka, patentler Çevre koruma Is kanunu, istihdam politikası ve sosyal koruma Ürün belgelendirme, teknik düzenlemeler, Is sağlığı ve güvenliği(ohsas) Tüketicinin korunması ve üreticinin sorumluluğu Rekabet kuralları Ticaret kuralları % 6,65 % 7,38 % 7,59 % 7,62 % 7,63 % 7,66 % 7,73 % 7,78 % 7,81 % 7,85 % 7,88 % 7,91 % 8,51 0% hiç 1% 2% 3% 4% 5% 6% 7% 8% 9% kapsamlı 10% Bilgi ihtiyacı spesifik faaliyet alanlarına bağlı olduğu için, buradaki öncelikler farklı sektörlere göre elbette ki değişiklik gösterecektir. Gıda kalitesi ve güvenliği doğal olarak tarım ve ormancılık sektörlerinin daha fazla bilgi ihtiyacı duyduğu müktesebat konusudur. Buna karşın imalat sektörü etiket, marka ve patentler ile ürün sertifikasyonu, teknik mevzuat ve standartlar konularındaki bilgilerle daha fazla ilgilenmektedirler. Malların serbest dolaşımı hakkındaki bilgiler aslında tüm imalatçılar için son derece önemlidir; çünkü, Tek Pazar ortamında ulusal/yerel pazar ile AB pazarı için farklı koşullar oluşturmalarına gerek kalmayacak ve (gerektiği taktirde de) uygunluk değerlendirmesi prosedürlerini sadece bir kez yapmak zorunda kalacaklardır. 20 Türki ye de Şi rketleri n AB Üyeliği İçin Hazırlıkları

2 Tablo: AB mevzuatı konuları esasında bilgi ihtiyacının sektörlere göre dağılımı (1 ile 13 arasında derecelendirilmiştir, 1 en yüksek puandır) Tarım, Ormancılık, Balıkçılık Madencilik, Taş Ocakçılığı İmalat Altyapı İnşaat Toptancılık ve Perakendecilik Ulaştırma ve Depolama Sosyal Kültürel Faaliyetler Bilgi hizmetleri Mali hizmetler Diğer hizmetler Rekabet kuralları 12 8 9 3 6 1 3 9 7 7 5 Ticaret kuralları 8 1 12 9 5 3 1 5 13 1 4 Ürün belgelendirme, Teknik mevzuat, standartlar 4 5 2 12 2 5 13 10 6 11 10 Etiket, marka, patentler 3 11 1 8 11 6 12 13 3 12 11 Vergilendirme 5 10 3 2 13 9 2 3 10 9 8 Gıda kalitesi ve güvenliği 1 7 13 13 12 2 11 12 12 13 12 Tüketicinin korunması ve üreticinin sorumluluğu 6 9 4 11 10 4 10 7 11 5 9 İş sağlığı ve güvenliği 9 12 7 7 7 10 5 8 5 8 6 İş kanunu, istihdam politikası ve sosyal koruma 7 13 6 10 4 7 6 4 9 6 13 İş ortamı 11 2 8 5 8 12 7 1 8 2 7 Bölgesel politika 2 6 10 1 9 8 9 11 4 10 3 Eğitim ve öğretim 10 3 11 6 3 13 8 2 1 4 1 Çevre koruma 13 4 5 4 1 11 4 6 2 3 2 21

Türkiye nin kullanımına açık olan AB fonları ve programları genel olarak Türkiye deki işletmeler tarafından bilinmemektedir Katılım Öncesi Mali Yardım Aracına ilave olarak, Topluluk programlarının açılması katılım öncesi dönemde kilit bir rol oynamaktadır. Topluluk programları, aday ülkelerin, Topluluk politikaları ve araçları ile tanışmaları fırsatını sunar ve AB ile Türkiye arasında çok geniş yelpazedeki konular hakkında deneyim paylaşımı ve daha yakın bir işbirliğinin temelini oluşturur. Türkiye, uzun yıllardır Türk iş dünyasını genişleyen Tek Pazar için hazırlamak amacıyla çeşitli AB fonlarından ve programlarından yararlanmış olmasına rağmen 8, Türk şirketlerinin büyük ölçüde bu programlardan haberdar olmaması dikkat çekici bir husustur. Ankete katılanların üçte ikisinden fazlası söz konusu programlar hakkında hiçbir bilgilerinin olmadığını dile getirmişlerdir. Katılım gerçekleşene kadar Avrupa Komisyonunun Türkiye ye sağladığı temel finansal kaynak olan 9 ve Türkiye nin AB üyelik kriterlerini karşılamasına yardım etme amacını taşıyan Katılım Öncesi Mali Yardım Aracı hakkında da, şaşırtıcı bir şekilde, Türk şirketleri yeterince bilgi sahibi değildir. Türk iş dünyasına söz konusu fonlar ve programlar hakkında bilgi sağlamak için farklı paydaşlar ciddi bir çaba sarf etmeyi düşünmelidirler; böylece Türkiye deki işletmelerin, rekabet güçlerini arttırmak amacıyla Avrupa Komisyonu tarafından sunulan mali yardımdan haberdar olmaları sağlanmış olur. Yasam Boyu Öğrenme Programı 7. Çerçeve Programı Rekabet Edebilirlik ve Inovasyon Programı Katılım Öncesi Mali Yardım Aracı (IPA) Türkiye ye açık olan AB Programları hakkında bilgi düzeyi Istihdam ve Sosyal Dayanısma Programı (PROGRESS) % 67,7 % 22.4 % 7.5 % 2.4 % 69.8 % 20.6 % 7.6 % 1.9 % 71 % 21.3 % 6.2 % 1.4 % 65.8 % 24.7 % 7.9 % 1.4 % 68.5 % 23.3 % 6.5 % 1.5 Çok düsük Orta Iyi Çok iyi 8 KOBİ lerin gelişimi, özelleştirme, işletmelerin yeniden yapılandırılması, bankacılık ve finans hizmetlerinin modernizasyonunu destekleyen programlar. 9 2007-2010 dönemi için Türkiye ye ayrılan ve 2007 yılında 497 milyon olan yıllık ortalama ödeneğin 2010 yılında 653.7 milyon ya çıkması beklenmektedir; bu miktarın azımsanmayacak bir kısmı doğrudan KOBİ ler, özel sektörün gelişimi ve yeniden yapılandırılmasına destek olarak kullanılacaktır. 22 Türki ye de Şi rketleri n AB Üyeliği İçin Hazırlıkları

2 Odalar AB mevzuatı hakkında başvurulan temel bilgi kaynağıdır Türk şirketlerinden, AB mevzuatı hakkındaki bilgi kaynaklarını değerlendirmeleri istendiğinde, Odalar en etkin bilgi kaynağı olarak nitelendirmişlerdir; bunu takip eden bilgi kaynağı olarak da Türkiye deki bakanlıklar ve internet gelmektedir. Türkiye deki Oda ağı, güçlü ve gelişmiş bir yapıya sahiptir. Diğer pek çok Avrupa ülkesinde olduğu gibi, üyelik zorunludur ve tüm Türkiye çapında 365 tane Oda ile borsa mevcuttur. Bu nedenle oda ve borsaların Türkiye deki işletmelere ve özellikle de, ankete katılanlardan ana grubu oluşturan mikro ve küçük işletmelere erişimi oldukça kolaydır. Ancak bu sonuç aynı zamanda, Tek Pazar ortamına sorunsuz ve başarılı bir geçiş yapılabilmesi için ülkenin hazırlanmasına yardımcı olma konusunda Oda/ borsaların sahip olduğu sorumluluğun da altını çizmektedir. Özellikle Türk danışmanlık şirketleri ile yerel iş ortakları AB mevzuatı konusunda yetersiz ya da güvenilir olmayan bilgi kanalları olarak görülmektedir. Genel olarak sağlanan bilgilerin nispeten kötü kalitede ya da alakasız olduğu yönünde bir görüş hakimdir. Elde edilen bu sonuçlar, bilgi kaynakları tarafından AB mevzuatı hakkında iş çevrelerine sunulan bilgilerin daha aktif bir şekilde tanıtılması ve yayılması ihtiyacına dikkat çekmektedir. Ayrıca, ankete katılanların büyük bir kısmı söz konusu kaynaklar tarafından sağlanan AB ile ilgili bilgilerden haberdar olmadıklarını dile getirmişlerdir. Örneğin, ankete katılan şirketlerin % 44 ünün Avrupa Bilgi Merkezleri (ABM) 10 tarafından sunulan bilgilerden haberdar olmadıklarını belirtmeleri dikkat çekicidir. 34 merkezden oluşan bu ağ, Avrupa Komisyonu tarafından, AB genişleme süreci bağlamında iş imkanları ile ilgili olarak nerede bilgi, tavsiye ve yardım aranması gerektiği konusunda referans noktası olmaları amacıyla tüm Türkiye çapında kurulmuştur. AB müktesebatı hakkındaki bilgi kaynaklarının kalitesi ve kullanılabilirliği Oda Ağı Bakanlıklar Hükümet Üniversiteler ve Enstitüler Online AB kaynakları (internet) AB Yayınları AB ye katılım için görevlendirilen Ulusal Müzakere Ekibi Türk Ticaret ya da Is Birlikleri Ankara daki AB Delegasyonu dahil olmak üzere Avrupa Komisyonu Türk danısmanlık sirketleri AB Is ortakları Türkiye deki AB Diplomatik Temsilcilikleri Türkiye deki Avrupa Bilgi Merkezleri (ABM) Avrupa Ticaret ya da Is Birlikleri Yerel Is ortakları Yabancı danısmanlık sirketleri Diğer % 2.04 % 4.12 % 5.67 % 5.61 % 5.51 % 5.28 % 4.54 % 7.36 % 6.04 % 7.97 % 7.47 % 7.41 % 9.46 % 8.99 % 10.95 düsük 0% kalitede 5% 10% 15% 20% çok yararlı 25% % 22.87 10 2008 yılının başından bu yana ABM ler, Avrupa İşletmeler Ağını oluşturan önceki Yenilikçilik Aktarım Merkezleri ile birleştirilmiştir. 23

Türk şirketleri bilgi eksikliklerinin giderilmesi için en iyi aracın seminer, çalıştay ve konferanslar olduğunu düşünmektedirler Türk şirketleri AB mevzuatı hakkındaki bilgi eksikliklerini gidermek için yazılı bilgi kaynaklarının yanı sıra özellikle seminer, çalıştay ve konferanslara erişime önem vermektedirler. Seminer, çalıştay ve konferanslar daha interaktif olduğu için avantajlıdır ve spesifik konular hakkında kapsamlı ve yapılandırılmış bilgi sağlarlar. İnternetin 4. sırada yer alması büyük ölçüde, Türkiye deki mikro ve küçük işletmelerin internete erişimlerinin sınırlı olması ve internetteki bilgilerin çoğunlukla İngilizce olması nedeniyle, bu tür işletmelerin yabancı dil bilmemelerinden kaynaklanmaktadır. Bu sonuçlar Türk şirketleri arasında AB ile ilgili konularda bilinç uyandırmak için yerel ya da bölgesel düzeyde faaliyetler düzenlenmesinin ne kadar önemli olduğunun altını çizmektedir. AB, ayrıca internette daha çok Türkçe materyal yayınlanması konusunu da dikkate almalıdır. Sirketlerin en çok ihtiyaç duyduğu bilgi hizmetleri Seminerler, Çalıstaylar, Konferanslar % 21.82 AB mevzuatı ve Uygulamalarına Iliskin basılı yayınlar Profesyonel Danısmanlık Hizmetleri Yerel Danısmanlar % 17.74 % 19.26 Internet - Hizmetleri % 17.47 Avrupa Komisyonu ve AB üye devletlerinden teknik destek Profesyonel Danısmanlık Hizmetleri Yabancı Danısmanlar % 10.72 % 9.95 Diğer % 3.03 0 5 10 15 20 25 24 Türki ye de Şi rketleri n AB Üyeliği İçin Hazırlıkları

2 Mevcut bilgiler Türk şirketleri tarafından yeteri kadar kullanılmamaktadır Türk şirketleri, özellikle de KOBİ ler, AB mevzuatı hakkındaki mevcut bilgileri kullanma konusunda daha aktif olmalıdırlar. Mevcut bilgi kaynaklarını nasıl kullandıkları sorulduğunda, şirketlerin sadece % 18.6 sı söz konusu kaynakları yeterli şekilde kullandıklarını, % 67.7 si ise tüm olasılıkları değerlendirmediklerini ifade etmişlerdir. Müktesebat hakkında bilgi edinme olanaklarının kullanılması Bilmiyor % 14 Evet % 19 Sektörler bazında yapılan analiz; özelikle altyapı faaliyetleri, toptancılık ve perakendecilik sektörleri ile tarım ve ormancılık sektörlerinin mevcut bilgiye ulaşma çabalarının yetersiz olduğunu göstermektedir. Adı geçen sektörlerin, katılımcılar arasında en az bilgi sahibi olanların yer aldığı sektörler olduğunu belirtmek gerekir. Bu tür durumlarda belki de daha çok bilgiye değil, mevcut bilginin daha iyi yayılmasına ihtiyaç vardır. Bölgeler arasında kayda değer bir takım farklılıklar vardır. Ortadoğu Anadolu, Akdeniz bölgesi, Batı Karadeniz ve Batı Anadolu daki şirketlere özellikle dikkat edilmesi gerekmektedir. Bu bölgelerdeki şirketler AB ile ilgili konularda düşük bir bilinç düzeyine sahip olduklarını belirtmekle kalmamışlar, ayrıca AB mevzuatı hakkındaki mevcut bilgiye de ulaşmak için çaba sarf etmediklerini ifade etmişlerdir. Müktesebata iliskin Bilgi Kaynaklarının Kullanılmasının Sirket Büyüklüklerine göre dağılımı Hayır % 67 % 68.28 Evet Hayır Bilmiyor % 46.07 % 44.94 Büyük şirketler AB mevzuatı hakkındaki mevcut bilgileri bulmak için daha fazla kaynağa sahip olsalar bile, söz konusu şirketlerin % 45 i hala tüm olasılıkları değerlendirmediklerini kabul etmişlerdir. Türk şirketleri AB mevzuatı hakkında bilgi edinme çabalarını arttırmalıdır; diğer taraftan, bilgi kaynakları da mevcut bilgilerin iş çevrelerine ulaşmasını temin etmek için özel bir çaba sarf etmelidir. % 17.93 KOBİ % 13.79 BÜYÜK % 8.99 25

3. Türk FİrmalarInIn AB MüktesebatIyla uyumu Türk şirketlerinin ilgili AB mevzuatı hakkında bilgi sahibi olmaları iş aleminin müktesebata etkin bir şekilde uyum göstermesinin ön koşuludur. Araştırmanın üçüncü kısmı, Türk şirketlerinin müktesebata uyum konusunda yaptıkları hazırlıkların hangi aşamada olduğu ve uygulamaya ilişkin halihazırda öngördükleri problemlerle ilgilidir. 3.1. HazIrlIklarIn durumu Türk şirketlerinin büyük çoğunluğu ilgili müktesebat hükümlerine uyum sağlama konusunda hazırlıklara henüz başlamamıştır Türk mevzuatının müktesebata uyumlaştırılması, AB katılım müzakerelerinin resmi olarak başlamasından önce, 1996 da AT ile Türkiye arasında Gümrük Birliğinin tamamlanmasıyla başlamıştır. Gümrük Birliği, klasik gümrük birliği tanımının çok ötesindedir. Türkiye nin, fikri mülkiyet hakları dahil olmak üzere ticaret ve rekabet kurallarını AB ye uyumlaştırmasını öngörmüştür. Ancak her ne kadar Türkiye de müktesebatın uygulanmasına on yıldan uzun bir süre önce başlanmış olsa da, ankete katılan şirketlerin % 72 si müktesebata uyum hazırlıklarına henüz başlamamıştır; buna karşın, şirketlerin sadece % 5 i müktesebata uyum hazırlıkları çerçevesinde bir program benimsemiş ve uygulamıştır. Türk şirketlerinin çoğu için AB üyeliği hakkındaki beklentiler ile müktesebatın gerekliliklerini benimsemek ve söz konusu gerekliliklere uyum göstermek için duyulan ihtiyaçlar henüz günlük hayatlarının bir parçası haline gelmemiştir. AB ile ilgili konular hakkında sahip olunan bilgi düzeyi ile müktesebatın getirdiği yükümlülüklere hazırlıklı olma arasında güçlü bir korelasyon vardır. Türkiye deki işletmelerin hazırlık düzeylerinin düşük olması dört temel faktörle açıklanabilir: Şirket içinde organizasyon eksikliği (araştırmanın dördüncü kısmına bakınız), Uygulanması gerekenler hakkında bilgi eksikliği (ikinci kısma bakınız), AB mevzuatına uyum konusunda ilgisizlik (resmi katılım müzakereleri üç yıl önce başlamıştır ancak müzakerelerin hızı yavaşlamaktadır ve Türkiye nin üyeliği için öngörülen zamanla ilgili verilen cevaplara bakıldığında katılımın geleceği hala belirsiz olarak görülmekte, en azından yakın bir gelecekte olmayacağının altı çizilmektedir; araştırmanın dördüncü kısmına bakınız), Mali kaynak eksikliği (dördüncü kısma bakınız). Bu bulgular, ciddi bir şekilde dikkate alınmalıdır. Katılım sürecinin başarıya ulaşabilmesi için uygulamaya yönelik konulara ve bir kanunun kabul edilmesinden sonra nasıl uygulanması gerektiği ve bunun Türk iş alemi için uygulamada ne gibi anlamları olacağına ilişkin hususlara daha fazla önem verilmelidir. Süreçle ilgili tüm taraflar Türk şirketlerinin müktesebata daha iyi uyum sağlaması için katkıda bulunmalıdır. 26 Türki ye de Şi rketleri n AB Üyeliği İçin Hazırlıkları

3 Türk şirketlerinin müktesebata tam uyum sağlaması ve gerekli uyarlamaların yapılması, işletmeler arasında karşılıklı güvenin oluşturulmasına yardımcı olacak; bu da üyeliğe verilen desteği arttıracaktır. AB Müktesebatının Uygulanmasına yönelik Hazırlık Düzeyi % 12 edilmesi gerekmektedir. Özellikle de KOBİ ler AB Genişleme perspektifini ve bunun getireceği yasal yükümlülükleri daha ciddiyetle ele almalıdırlar. Müktesebatın uygulanmasına yönelik hazırlık düzeyinin sirket büyüklüklerine göre dağılımı % 73.18 % 5 % 4 % 7 % 44.58 % 72 % 22.89 % 11.91 % 14.46 % 12.05 Organize hazırlık çalısmaları henüz baslamadı Hazırlık progamı hazırlanıyor Program yürürlüğe kondu, ancak uygulama istenen sekilde gitmiyor Program uygulanmakta Bilmiyor % 6.95 % 4.20 % 3.76 KOBİ Hazırlık yok Program hazır Programa baslandı % 6.02 BÜYÜK Program uygulanmakta Bilmiyor Daha büyük şirketler, hazırlıklı olma konusunda tabi ki daha iyi durumdadırlar. Büyük şirketlerin % 12 si müktesebata uyum sağlama yönünde uyarlamaların yapılması konusunda halihazırda bir program uygulamaya başlamıştır ve bunların % 23 ü de ilgili programı uyguladıklarını dile getirmektedirler; diğer taraftan KOBİ lerin % 73 ü herhangi bir hazırlık çalışmasına başlamadıklarını beyan etmişledir. Türk şirketlerinin müktesebatın ilgili hükümlerine uyum gösterebilecek konumda olması için ciddi çabaların sarf Sonuçlar bölgelere göre değerlendirildiğinde bazı farklar çok açık bir şekilde görülmektedir. Hazırlıklar konusunda en ileri seviyede olan bölge İstanbul dur, buna karşın Doğu Karadeniz ile Ortadoğu Anadolu hazırlıklara neredeyse henüz hiç başlamamıştır. Sektörlere göre bakacak olursak; müktesebata uyum hazırlıkları açısından en gelişmiş sektör madencilik sektörü iken; bilgi hizmetleri, toptancılık ve perakendecilik sektörleri ile altyapı faaliyetleri geride kalmaktadır. 27

Gümrük Birliğinin dört temel alanında uyum düzeyi oldukça düşüktür Ankete katılan Türk şirketlerinin çoğunluğu müktesebatın gereklerine uyum gösterme yönündeki hazırlıklarının ilk aşamasında oldukları için, şirketlerin Gümrük Birliğine uyum düzeyi, hangi alanı ile ilgili olursa olsun, oldukça düşüktür (1 den 4 e kadar olan bir ölçekte 1.7 ile 1.93 arasındadır). AT ile Türkiye arasındaki Gümrük Birliğinin temel konularında gösterilen uyum düzeyine daha dikkatli bir şekilde baktığımızda, anket sonuçları, malların serbest dolaşımı konusunda AB mevzuatına daha yüksek düzeyde uyum gösterildiğini ortaya koymaktadır. Bu durum iki nedenle açıklanabilir: Türkiye sanayi ürünlerine ilişkin mevzuatın büyük bir kısmını halihazırda kendi mevzuatına aktarmıştır; ayrıca Türk şirketleri bu alanda müktesebata uyum göstermenin yakın gelecekte avantaj sağladığını görmektedirler; yani ürünlerin güvenilirliğinde ve kalitesinde artış olacak ve AB pazarlarına daha kolay erişim imkanı elde edeceklerdir ve bütün bunlar da rekabet gücünün arttırılmasına katkıda bulunacaktır. Rekabet ve ticaret alanlarında müktesebata gösterilen uyumun düzeyi ankete katılan şirketler tarafından oldukça düşük olarak nitelendirilmiştir. Söz konusu alanlar özellikle karmaşık konulardır ve Türk hükümetinin bu alanlarda mevzuatını müktesebatla uyumlaştırması için hala sarf etmesi gereken çabalar vardır; bunlara ilaveten, ankete katılanlar müktesebatta yer alan bu iki konu hakkında özellikle kapsamlı bilgiye ihtiyaç duyduklarını dile getirmişlerdir (İkinci kısma bakınız). Türk hükümeti şimdiye kadar mevzuatın kabul edilmesi ve gerekli uygulama yapıları ile izleme mekanizmalarının oluşturulmasına, şirketlerin yükümlülükleri hakkında bilgilendirilmesinden daha fazla önem atfetmiştir. Türk şirketlerinin müktesebatın bu önemli kısmına etkin bir şekilde ve katılım gerçekleşmeden önce vaktinde tam olarak uyum sağlamaları gerekiyorsa, söz konusu iki konuya (rekabet ve ticaret) ilişkin farklı bilgi kaynaklarına özellikle dikkat edilmelidir. Müktesebata Uyum Düzeyi (1 den 4 e kadar puanlandırılan bir ölçekte, 1 çok düsük-4 tam) Müktesebata Uyum Düzeyi (1 den 4 e kadar puanlandırılan bir ölçekte, 1 çok düsük-4 tam) Ürün belgelendirme, teknik 1.93 düzenlemeler, standartlar Ürün belgelendirme, teknik düzenlemeler, Etiket, marka, standartlar patentler 1.93 1.86 1.86 Etiket, marka, Ticaret patentler kuralları Rekabet Ticaret kuralları 1.87 1.93 1.70 1.87 Rekabet kuralları 0.0 0.5 1.70 1.0 1.5 2.0 0.0 0.5 1.0 1.5 2.0 Puan Ortalama Puan Ortalama 28 Türki ye de Şi rketleri n AB Üyeliği İçin Hazırlıkları

3 Müktesebata uyum düzeyinde ayırt edici özelliklerden birisi de şirketlerin büyüklüğü ve ihracata olan ilgileridir. Daha büyük şirketler ile ihracata yönelik faaliyet yapan şirketler müktesebata daha iyi uyum gösterme eğilimindedirler. AB pazarlarıyla iş yaparken, faaliyetlerinin zaten ithalatçıların müktesebat uyumuna maruz kalması sebebiyle bu sonuç beklenen bir durumdur. Gümrük Birliğinin dört temel alanına bakacak olursak büyük şirketlerin öncelik sıralaması KOBİ lerden biraz daha farklıdır. Tüm büyüklüklerdeki şirketlerin en yüksek uyum düzeyleri ürün belgelendirme, teknik yönetmelikler ve standartlar alanında görülürken; rekabet kuralları büyük işletmeler için, KOBİ lere nazaran, daha az sorunlu bir alan gibi görünmektedir. Büyük şirketler etiket, marka ve patent konularındaki mevzuata uyum konusunda KOBİ lerden daha fazla güçlük çekeceklerini düşünmektedirler. Müktesebata Uyum Düzeyinin Sirket Büyüklüklerine Göre Dağılımı (1 den 4 e kadar puanlandırılan bir ölçekte, 1-en düsük, 4-tam) 3,0 2,5 2,0 1,5 1.91 1.91 1.86 1.68 2.88 2.71 2.70 2.73 Müktesebata uyumun sektörlere göre dağılımı yukarıda gösterilmiştir. Genel anlamda şirketlerin Gümrük Birliği yükümlülüklerine en üst düzeyde uyum gösterdikleri sektör imalat sektörüdür, bunun hemen ardından da altyapı ve madencilik sektörleri yer almaktadır. Buna karşın en düşük uyum düzeyleri, bilgi hizmetleri ile toptancılık ve perakendecilik sektörlerinde görülmektedir. Altyapı sektöründeki şirketlerin AB ile ilgili konularda düşük bir bilgi düzeyi sergilemiş olmalarına rağmen, bu sektördeki uyum düzeyinin yüksek olması oldukça ilginçtir. 1,0 0,5 0,0 KOBİ BÜYÜK Müktesebata uyum düzeylerinin bölgelere dağılımına baktığımızda ise anket sonuçları, uyum düzeylerinin İstanbul, Güneydoğu Anadolu ve Batı Anadolu bölgelerinde daha yüksek olduğunu; en düşük uyum düzeylerinin ise Ortadoğu Anadolu ile Batı Karadeniz de görüldüğünü göstermektedir. Seçilen dört alanın her biri daha dikkatli bir şekilde incelendiğinde, sırlamanın bölgeden bölgeye değiştiği görülmektedir. Ürün belgelendirme, Teknik düzenlemeler, standartlar Etiket, Marka, Patentler Ticaret kuralları Rekabet kuralları 29

3.2. Türk Şİrketlerİnİn uyum sürecinde karşılaşmayı beklediği belli başlı sorunlar Türk şirketleri müktesebata genel olarak uyum konusunda, özel olarak ise rekabet ve ticaret konularında önemli sorunlarla karşılaşacaklarını düşünmektedirler Türk şirketlerinin büyük bir kısmı müktesebata uyum konusunda herhangi bir hazırlık çalışmasına başlamamış olmasına karşın, müktesebatın kendi günlük işleriyle ilgili çeşitli kısımlarına uyum konusunda ciddi sorunlarla karşılaşacaklarını düşünmektedirler. Hazırlıkların bu aşamasında, asıl yapılması gereken, işlerin yoğunlukta olduğu sorunlu alanlara odaklanmaktır. Belirli bir alandaki uyum düzeyi ile öngörülen sorunlar arasında açık bir ilişki vardır. Eğer şirketler müktesebatın belirli bir kısmına uyum göstermiyorlarsa, genellikle bunun nedeni söz konusu kısmın uygulanmasının güçlüğüdür. O nedenle de bu alanlara özellikle dikkat edilmesi gerekmektedir. Ankete katılanların en çok rekabet ve ticaret kurallarına uyum konusunda sorunlarla karşılaşacaklarını öngörmeleri şaşırtıcı bir sonuç değildir. Müktesebatın gereklerine uyum konusunda karşılaşılacak zorluklarla ilgili olarak iş kanunu, istihdam politikası ve sosyal koruma üçüncü sırada yer almaktadır. İşgücü piyasasındaki durum zorlu bir durumdur ve işgücü çerçevesinin hala ciddi değişikliklere ihtiyacı vardır. Kayıt dışı ekonominin büyük boyutlarda olması 11 ve işgücü piyasasındaki kırsal / kentsel farkı temel sorunları teşkil etmektedir. Türk mevzuatının, malların serbest dolaşımına ilişkin müktesebata uyumlaştırılması konusunda (standardizasyon, uygunluk değerlendirmesi, akreditasyon ve ürün mevzuatı) oldukça ilerlemiş olmasına rağmen, görüşleri alınan Türk şirketlerinin tam uyum gösterme konusunda zorluklarla karşılaşacaklarını öngörmeleri ilginçtir. Sanayi ürünleri ile güvenlik gerekliliklerine ilişkin mevzuat yüksek uyum maliyetlerini gerektirecektir. Diğer taraftan, gıda kalitesi ve güvenliği ile çevre politikası konuları uyum açısından en az sorunlu alanlar olarak değerlendirilmiştir. Gıda kalitesi ve güvenliğine verilen puan muhtemelen örneklemin yapısından kaynaklanmaktadır; müktesebatın bu alanı, temel olarak tarım sektörünü etkileyecektir. Bu alanda müktesebata uyum gösterilmesi için ciddi çabaların sarf edilmesi gerekecektir. 11 Avrupa Komisyonu nun Türkiye nin katılıma giden yolda ilerleyişine ilişkin 2007 İlerleme Raporunda istihdamdakilerin yarısından fazlasının herhangi bir sosyal sigorta kurumuna kayıtlı olmadığı belirtilmiştir. 30 Türki ye de Şi rketleri n AB Üyeliği İçin Hazırlıkları