YAZARLAR KOMİSYON DEVLET KÝTAPLARI İKİNCİ BASKI..., 2012
MÝLLÎ EÐÝTÝM BAKANLIÐI YAYINLARI...: 5027 DERS KÝTAPLARI DÝZÝSÝ...: 1510 12.Y.0002.4142 Her hakký saklýdýr ve Millî Eðitim Bakanlýðýna aittir. Kitabýn metin soru ve þekilleri kýsmen de olsa hiçbir surette alýnýp yayýmlanamaz. Editör Dil Uzmaný Program Geliþtirme Uzmaný Ölçme ve Deðerlendirme Uzmaný Rehberlik Uzmaný Görsel Tasarým Uzmanı : Doç. Dr. Orhan GÜRBÜZ : Dr. Oğuz DOĞAN : Orhan TÜMSAVAŞ : Mehmet Akif KARAKUŞ : Yusuf SAYAR : Nuriye SEMİZ Adnan UÇAN Erhan DÜNDAR ISBN 978-975-11-3541-4 Millî Eðitim Bakanlýðý, Talim ve Terbiye Kurulunun 17.12.2010 gün ve 235 sayýlý kararý ile ders kitabý olarak kabul edilmiþ, Destek Hizmetleri Genel Müdürlüğünün 19.03.2012 gün ve 3398 sayýlý yazısı ile ikinci defa 222.574 adet basýlmýþtýr.
içindekiler 1. Bölüm DOÐA VE ÝNSAN... 2 DOÐAL UNSURLAR... 4 İNSAN, DOĞA VE COĞRAFYA... 7 MuHTEÞEM DöRTLÜ... 10 ÖLÇME VE DEÐERLENDÝRME... 13 2. Bölüm HARÝTA BÝLGÝSÝ... 14 COÐRAFÝ REHBERÝM: HARÝTALAR... 16 HARÝTALARDA YER ÞEKÝLLERÝNÝ GÖSTERME YÖNTEMLERÝ... 17 PROJEKSÝYON TÝPLERÝ... 21 HARÝTALARLA YOLCULUK... 24 HAYALÝ REHBERLER: PARALEL VE MERÝDYENLER... 27 ARAZÝ REHBERÝMÝZ: ÝZOHÝPSLER... 31 ÖLÇME VE DEÐERLENDÝRME... 38 3. Bölüm YERKÜRE NÝN ÞEKLÝ VE HAREKETLERÝ... 40 YERKÜRE NÝN ÞEKLÝ VE HAREKETLERÝ...42 YERKÜRE NÝN ÞEKLÝ... 42 YERKÜRE NÝN HAREKETLERÝ... 43 MEVSÝMLER VE MEVSİMLERİN OLUÞUMU... 44 ÝKLÝM KUÞAKLARI... 46 ÖLÇME VE DEÐERLENDÝRME... 47 VII
4. Bölüm ATMOSFER VE İKLİM... 48 ÞEFFAF KÜRE: ATMOSFER... 50 HAVA DURUMU VE ÝKLÝM... 54 ÝKLÝM ELEMANLARI... 56 ÝKLÝMÝN TEMEL ELEMANI: SICAKLIK... 56 AÐIR AMA HÝSSETMEDÝÐÝMÝZ YÜK: BASINÇ... 68 RÜZGÂRLAR... 72 NEM VE YAĞIŞ... 79 DÜNYA NIN ÝKLÝM ZENGÝNLÝÐÝ... 85 ÖLÇME VE DEÐERLENDÝRME... 93 5. Bölüm YERÝN ÞEKÝLLENMESÝ... 96 YERÝN YAPISI VE OLUÞUM SÜRECÝ... 98 YERÝN MERKEZÝNE YOLCULUK... 98 KITALARIN SERÜVENÝ... 100 JEOLOJÝK ZAMANLAR... 103 DERÝNLERDEN GELEN GÜÇ: ÝÇ KUVVETLER... 105 DAÐ OLUÞUMU (OROJENEZ)... 105 KITA OLUÞUMU (EPÝROJENEZ)... 108 VOLKANÝZMA... 109 DEPREMLER... 113 GÜNEÞ TEN GELEN GÜÇ: DIÞ KUVVETLER... 118 DOÐAL DEÐÝÞÝM... 118 RÜZGÂRLARIN OLUÞTURDUÐU ÞEKÝLLER... 119 AKARSULARIN OLUÞTURDUÐU ÞEKÝLLER... 121 ÇÖZÜNEBÝLEN KAYAÇLARDA OLUÞAN YER ÞEKÝLLERÝ... 124 BUZULLARIN OLUÞUTURDUÐU ÞEKÝLLER... 126 DALGA VE AKINTILARIN OLUÞTURDUÐU YER ÞEKÝLLERİ.. 128 YER ÞEKÝLLERÝNÝN DÝÐER OLUÞUM SÜREÇLERÝ... 129 KIYI TÝPLERÝ VE KIYILARIN OLUÞUM SÜREÇLERÝ... 130 ÖLÇME VE DEÐERLENDÝRME... 132 VIII
6. Bölüm BEÞERÎ YAPI... 136 BEÞERÎ DOKULAR...138 ÝLK YERLEÞMELER VE DEÐÝÞÝM...142 YERLEÞMEYÝ SINIRLANDIRAN FAKTÖRLER...145 YERLEŞME DOKu VE TİPLERİ NEDEN FARKLIK GöSTERİR?...147 ÖLÇME VE DEÐERLENDÝRME...149 7. Bölüm YAÞADIÐIM YERDEN ÜLKEME... 150 NEREDE YAÞIYORUM?... 152 ÖLÇME VE DEÐERLENDÝRME... 157 8. Bölüm BöLGELER VE ÜLKELER... 158 ORTAK PAYDA: BÖLGE... 160 BÜTÜNDEN PARÇAYA... 160 BÖLGE SINIRLARI KESÝN HATLARLA AYRILABÝLÝR MÝ?... 163 BÖLGE SINIRLARI DEÐÝÞÝR MÝ?... 164 BÖLGE SINIRLARI NASIL OLUÞTURULUR?... 165 DOÐAL VE BEÞERÎ BÖLGE SINIRLARI ÇAKIÞIR MI?... 166 ÖLÇME VE DEÐERLENDÝRME... 167 IX
9. Bölüm ÝNSAN VE ÇEVRE... 168 DOÐADAN NASIL YARARLANIYORUZ?... 170 DOÐANIN EMRÝNDE MÝYÝZ?... 173 SuÇLu KÝM?... 176 ÖLÇME VE DEÐERLENDÝRME... 181 PROJE ÇALIÞMASI... 182 PROJE DEÐERLENDÝRME ÖLÇEÐÝ... 183 SÖZLÜK... 184 KAYNAKÇA... 186 DÜNYA DÝLSÝZ HARÝTASI... 187 DÜNYA FÝZÝKÝ HARÝTASI... 188 DÜNYA SÝYASÝ HARÝTASI... 18 9 TÜRKÝYE DÝLSÝZ HARÝTASI... 190 TÜRKÝYE FÝZÝKÝ HARÝTASI... 191 TÜRKÝYE MÜLKÝ ÝDARE BÖLÜMLERÝ HARÝTASI... 192 X
o r g a n Ý z a s y o n þ e m a s I Bu bölümde konuya merak uyandýrmayý, ön bilgileri harekete geçirmeyi, motive etmeyi amaçlayan çalýþmalar yer almaktadýr. Bu bölümde öðrencilerin sýnýf dýþýnda bireysel veya grup hâlinde yapacaklarý uzun süreli (birkaç gün, hafta) çalýþmalar yer alýr. Öðrencilerin coðrafi becerilerini geliþtirmeye yönelik kazanýmlarý destekleyen sýnýf içinde yapýlacak çalýþmalar bu bölümde yer alýr. Çeþitli kaynaklardan alýnan ve konuyu destekleyen güncel haberler bu bölümde yer alýr. Dr. Snow un Harita Kullaným Amacý 1884 yýlýnda Londra nýn her tarafýna yayýlan çok kötü bir kolera salgýný büyük ölçüde açlýða ve yüzlerce insanýn ölmesine neden olmuþtu. Doktor Snow bu salgýnýn, kolera mikrobunun suya karýþmasý ve insanlarýn bu kirli suyu kullanmasý sonucuda yayýldýðýný düþünmekteydi. 6 Yukarýdaki harita üzerinde Kopenhag, Utah ve Daegu da yapýlan spor müsabakalarý sýrasýnda Türkiye deki tarih ve saat verilmiþtir. Atlasýnýzdan faydalanarak bu kentlerin, müsabakalarýn yapýldýðý andaki gün ve yerel saatlerini bulunuz. & Konuya BaþLarKen D E R S D I Þ I E T K Ý N L Ý K etkýnlýt Ý K Malzemeler: Model küre, el feneri, tahta kalemi Model küre üzerindeki meridyenleri tahta kalemini kullanarak belirgin hâle getirin. El fenerini Güneþ olarak kabul ediniz. Þekilde görüldüðü gibi a meridyeni üzerindeki tüm noktalar ayný anda Güneþ in tam karþýsýnda olurlar. haber KöþesÝ Avustralya daki aþýrý sýcaklar sebebiyle çýkan yangýn, bir hafta sonra kontrol altýna alýndý. Yetkililer yangýn sebebiyle boþaltýlan yerleþim birimlerine geri dönülmesine izin veriyorlar. Can kaybýnýn olmadýðý büyük yangýnda binlerce hektarlýk alan kül oldu ( Basýndan, 2005). Bilimsel nitelik taþýyan, konuyu desteklemeye yönelik bilgiler bu bölümde yer alýr. BÝLgÝ notu Alan hasaplamalarýnda kullanýlan formül, uzunluk hesaplamalarýnda kullanýlan formüle benzer. Fakat alan hasaplamalarýnda ölçeðin paydasýnýn karesi alýnýr. Öðrencilerin bilgilerini, bir ürüne veya aktiviteye dönüþtürmelerine ve coðrafi becerilerini geliþtirmelerine yönelik kapsamlý çalýþmalar bu bölümde yer alýr. Performans ödevý Hazýrlama süresi: 1 hafta Performans Ödevi: Sizden Ýnternet e girerek CBS uygulamasý yapan bir kuruluþun hazýrladýðý CBS uygulamasýný incelemeniz isteniyor. Bu bölümdeki etkinlikler öðrencilerin sýnýf dýþýnda yapacaklarý coðrafi çalýþmalarý kapsamaktadýr. arazý ÇaLIþmasI Yakýn çevrenize bir gezi düzenleyiniz. Gördüðünüz yer þekillerini defterinize çizerek bu þekillerin profilini çýkarýnýz. Öðrencilerin gruplar hâlinde veya bireysel olarak coðrafi bir sorunla ilgili yapmasý istenilen tasarýlar bu bölümde yer alýr. Konuyu destekleyen bilgiler, olaylar, anýlar, makaleler, bilimsel çalýþmalar bu bölümde yer alýr. Öðrencilerden Ýnternet ortamýnda yapýlmasý istenilen çalýþmalar bu bölümde yer alýr. Konu ile ilgili öðrenilen bilgilerin ve kazanýlan becerilerin ölçüldüðü çalýþmalar bu bölümde yer alýr. & @ ProJe ÇaLIþmasI Okulunuzdaki eðitim-öðretim faaliyetlerini etkileyen çevre poblemlerini (gürültü, görüntü kirliliði vb.) anket yaparak tespit ediniz ve bu problemleri çözme amaçlý projeler hazýrlayýnýz. okuma metný Coðrafyanýn Özü ve Önemi Ýnsaný tanýmadan onun yaþadýðý köyün, kasabanýn, kentin özelliklerini bilmeden üzerinde yaþadýðý ülkenin, komþularýnýn topyekûn dünya ülkelerinin coðrafi bakýmdan araþtýrmalarýný... Ýnternet araþtirmasi Yukarýda ünlü Türk denizcilerinden Pirî Reis hakkýnda kýsa bilgi verilmiþtir. Piri Reis haritacýlýk alanýnda da önemli bir yere sahiptir. Sizler de haritacýlýk tarihinde önemli olan diðer Türk bilim adamlarý ve bilim adamlarýnın çalýþmalarý hakkýnda Ýnternet ortamýnda araþtýrmalar yapýnýz ve çalýþmalarýnýzý ürün dosyanýza koyunuz. % Ö L Ç M E V E D E Ð E R L E N D Ý R M E 1. Yeryüzü þekillerini gerçeðe en yakýn olarak gösteren yöntem... 2. Tarama yöntemi ile çizilen bir haritada taramalarýn sýklaþtýðý yerler... 1
1. Bölüm DOÐAVE ÝNSAN Konular l DOÐAL unsurlar l İNSAN, DOĞA VE COĞRAFYA l MuHTEÞEM DöRTLÜ Temel Kavramlar l Coðrafya l Fiziki coðrafya l Doða l Doðal ortam
DOÐAL unsurlar Konuya BaþLarKen 1. Doðal unsur deyince ne anlýyorsunuz? Açýklayýnýz. 2. Aþaðýdaki fotoðrafta yer alan doðal unsurlarý sað taraftaki boþluklara yazýnýz.................................. Ýnsanlarýn beslenmesine, giyinmesine ve barýnma þekillerine baktýðýmýzda, yeryüzünün deðiþik yerlerinde çok büyük farklýlýklar olduðunu görürüz. Bu farklýlýðýn temel sebebi doðal çevrenin insana sunduðu imkânlardýr. Sibirya da kürklere sarýnmýþ olan insan, niçin Afrika da yarý çýplak hâldedir? Eskimolar balýkla beslenip pirinci tanýmazken Güneydoðu Asya da niçin insanlarýn temel besin kaynaðý pirinçtir? Buralarda yaþayan insanlar fok balýðýný görmüþler midir? Ýnsanlarýn konut tiplerinde ve yapý malzemelerinde de farklýlýklar görülür. Az yaðýþlý ve nem oraný düþük ortamlarda rastlanan kerpiç evlere, bol yaðýþlý ve nem oraný yüksek ortamlarda niçin rastlanmaz? Doðal unsurlar insanlarýn karakterlerinin oluþumunda da etkilidir. Dünyada dört mevsimin yaþandýðý yerlerde insan kýþýn soðukla, yazýn sýcakla mücadele etmek, kýþ mevsimi için yiyecek hazýrlamak mecburiyetindedir. Bu faaliyetler, bu yerlerde yaþayan insanlarýn mücadeleci bir karakter kazanmalarýný saðlamýþtýr. Sürekli yaz mevsiminin yaþandýðý ekvator ve çevresindeki yerlerde insanýn soðukla ilgili bir endiþesi olur mu? Çoðu zaman çevremizde olup biten doðal olaylarýn farkýnda olmayýz. Örneðin her gün Güneþ in doðudan doðup batýdan batmasý, yaðmur ve karýn yaðmasý, rüzgârýn esmesi, denizlerde dalgalarýn oluþmasý, geniþ yapraklý bazý bitkilerin her yýl sonbaharda yapraðýný döküp ilkbaharda yeþermesi bize sýradan olaylar gibi geliyor. Bu doðal olaylarýn insan hayatýna etkisini hiç düþündünüz mü? Örneðin yarýn Güneþ doðmasa, önümüzdeki yýl yaðmur ve kar yaðmasa, rüzgâr esmese, sýcaklýk hep ayný derecede kalsa neler olurdu? Doða ile insan sürekli etkileþim içindedir. Bu etkileþim öncelikle hangi bilim dalýnýn konusudur? Coðrafya kelimesi size neler çaðrýþtýrýyor? Doðal çevre ile baþka hangi bilim dallarý ilgilenmektedir? 4
etkýnlýkt K Ý Ý K Aþaðýda yer alan fotoğrafları insan doğa etkileşimi çerçevesinde yorumlayınız. Fotoðraflarda yer alan doðal unsurlarý kendi yaþadýðýnýz ortamla karþýlaþtýrýnýz. 5
etke t KÝ nl Ý K Aþaðýda çeþitli doðal unsur ve doðal olaylardan bazýlarý verilerek bunlardan bir tanesinin insan yaþantýsý üzerindeki etkisi açýklanmýþtýr. Siz de diðer doðal unsur ve doðal olaylarýn insan yaþantýsýndaki etkilerini, günlük yaþantýnýzdan ve farklý kaynaklardan yararlanarak karþýlarýndaki boþ bölümlere yazýnýz. Doðal Unsurlar ve Doðal Olaylar Sýcaklýk Ýnsan Hayatýndaki Etkileri Sýcaklýklýðýn çok yüksek ve çok düþük olduðu yerlerde yaþam zorlaþýr. Belli dönemlerde görülen yüksek sýcaklýklar gerekli tedbirler alýnmadýðý taktirde insan saðlýðýný olumsuz yönde etkiler. Kar...... Rüzgâr...... Nem...... Yaðmur...... Kayaçlar...... Bitkiler...... Hayvanlar...... Deniz dalgalarý...... Akarsu...... Toprak...... 6
İNSAN, DOĞA VE COĞRAFYA Konuya BaþLarKen Fotoğraflarda görülen insan faaliyetlerinde coğrafya biliminden nasıl faydalanılmıştır? İnsanIn doğa İlE EtKİlEşİmİndE coğrafya biliminin rolü Coğrafya, insan ve doğa arasındaki etkileşimi inceleyen bir bilimdir. Yeryüzündeki doğa olaylarını ve insan faaliyetlerini incelerken bunlar arasında ilişki kurar. Böylece olayları bir bütün olarak kavramamızı sağlar. Örneğin; bir şehrin gelişmesi üzerinde etkili olan doğal kaynaklar, yüzey şekilleri, iklim, ulaşım, sanayi, nüfus vb. doğal ve beşerî faktörleri bir bütün olarak ortaya koyar. Herhangi bir bölgede yapılacak yatırımların belirlenmesi, yerleşme alanlarının oluşturulması, ulaşım ağlarının kurulması aşamalarında coğrafi çalışmalara ihtiyaç vardır. Geleceğe yönelik planlamalarda, coğrafya biliminin verilerinden ve çalışma yönteminden faydalanılması, doğayı koruyarak doğadan faydalanma imkânı sağlayacaktır. Aksi taktirde yapılacak yatırımlarda büyük ölçüde emek, zaman ve hatta can kaybı meydana gelebilecektir. Örneğin; verimli ovalarda sanayi tesislerinin kurulması, tarımı olumsuz yönde etkilerken böyle alanlarda meskenlerin inşa edilmesi depremde can ve mal kaybına neden olmaktadır. Bu ve benzeri olumsuzlukların temel nedeni, insanın doğayı yeterince tanımaması ve doğayla uyumlu sürdürülebilir projeleri hayata geçirememesidir. İşte coğrafya biliminin temel amaçlarından biri insanın doğayı tanımasını ve doğa ile uyumlu bir yaşam sürmesini sağlamaktır. 7
etke t KÝ nl Ý K 1. Fotoğrafta görülen alışveriş merkezinin ve barajın yeri seçilirken sizce hangi özellikler göz önüne alınmıştır? 2. Alışveriş merkezinin ve barajın yer seçiminde coğrafya biliminden nasıl faydalanılmıştır? Yukarıdaki örneklerden yola çıkarak doğa-insan etkileşiminde coğrafya biliminin rolünü tartışınız. & okuma metný Kerpiç Evler mezar oldu Saat 04.32'de Elâzığ'da 6.0 büyüklüğünde bir deprem meydana geldi. İlk belirlemelere göre Kovancılar a bağlı üç köyde büyük hasar meydana geldi. Bölgede incelemelerde bulunan Sağlık Bakanı, 41 kişinin hayatını kaybettiğini, 34 kişinin de yaralı olduğunu açıkladı. Başbakan ise yaptığı konuşmada kerpiç evler nedeniyle vatandaşların hayatını kaybettiğini söyledi. İl merkezinde can kaybının olmaması insanların depremden değil, kerpiç evler yüzünden öldüğünü ortaya koydu. 1. Yukarıdaki habere konu olan doğal afetin yaşanmasında hangi sosyo-ekonomik ve doğal özellikler etkili olmuştur? 2. Yapılarda neden kerpiç kullanılmış olabilir? Sizce yörenin hangi özellikleri bunda etkili olmuştur? 3. Doğal afetlerin etkisi azaltılabilir mi? Coğrafya biliminden bu konuda nasıl faydalanılabilir? Tartışınız. Coğrafya yeryüzünde meydana gelen doğal olayları ve bunların insan yaşamına etkilerini sorgularken insanın doğa üzerindeki etkilerini de ele alır. Örneğin; tarım, turizm, ulaşım vb. birçok insan faaliyeti iklimin etkisindedir. Bunun yanında insanlar, doğada bazı değişiklikler yaparak farklı yararlanma şekilleri geliştirirler. İhtiyaç duyulan suyun depolanması için barajlar yapılması; bataklıkların kurutularak tarım alanı haline getirilmesi; engebeli alanlarda tüneller, viyadükler, köprüler yapılması; sulama kanalları inşa edilmesi; madenlerin işletilmesi; ormancılık faaliyetleri gibi hususlar bu kapsamda değerlendirilebilir. Bu uygulamalar yapılırken coğrafya biliminden faydalanmak oldukça önemlidir. 8
& l Ýnsaný tanýmadan, coðrafyanýn Özü ve Önemi l Onun yaþadýðý köyün, kasabanýn, kentin özelliklerini bilmeden, l Üzerinde yaþadýðý ülkenin, komþularýnýn, topyekûn dünya ülkelerinin coðrafi bakýmdan gösterdiði fiziki ve beþerî potansiyeli keþfetmeden, l Bastýðý zeminin yapý ve rölyefini araþtýrmadan, l Tabiatýn sinesinde gizlediði yer üstü ve yer altý zenginliklerini ve bunlardan nasýl yararlanýlacaðýný tespit etmeden, l Dünya ya diðer gezegenlerin doðrudan ve dolaylý etkilerini bilmeden, l Doðal olaylarýn insanlara, mal ve mülklerine faydalarýný arttýrmak, zararlarýný azaltmak ilkesine sahip olmadan, okuma metný l Ýktisadi, kültürel ve siyasi geliþmeleri takip etmeden, Yapýlacak her türlü plan, proje ve yatýrýmlarýn önemli ölçüde maddi ve manevi kayýplara sebep olacaðý aþikârdýr. Ýþte coðrafyanýn özünde bu temel hedefler, deðerlendirmeler ve kýsaca kâinatý tanýma ilkesi yatmaktadýr. Prof. Dr. Ali Selçuk BÝRÝCÝK Marmara Coðrafya Dergisi etkýnlýke t K Ý Ý K Yukarýdaki metni de dikkate alarak bilgileriniz ýþýðýnda, aþaðýda bulunan boþluklara, coðrafya biliminin ilgilendiði konularý yazýnýz....... Yeryüzü þekilleri.................. COÐRAFYA Yer in þekli ve hareketleri Ekonomik faaliyetler...... Doğal afetler...... 9
MUHTEÞEM DÖRTLÜ atmosfer (Hava Küre) Yerküre yi çepeçevre saran çeþitli gazlardan oluþan doðal bir ortamdýr. biyosfer (canlýlar Küresi) Litosfer, atmosfer ve hidrosferden oluþan doðal ortam içerisinde yaþayan canlýlardan oluþur. litosfer (taþ Küre) Yerkürenin çeşitli kayaçlardan oluşan ve canlıların üzerinde yaşadığı en dış katmanıdır. 1 Dört temel ortam Hidrosfer (su Küre) Okyanus, deniz, göl, akarsu, kaynak sularý, buzullar ve yer altý sularýnýn hepsine birden verilen isimdir. Doðal ortamý bir futbol takýmýna benzetebiliriz. Bu takýmda her oyuncunun bir görevi vardýr. Örneðin kaleci gelen toplarý tutmasa, forvet oyuncusu savunmada beklese, teknik direktör maçý televizyondan izlese neler olurdu? Hâlbuki takýmda herkes kendi görevini bilir ve ona göre davranýrsa takým, amacýna ulaþýr. Okulunuzda yöneticiler, öðretmenler, veliler ve yardýmcý görevliler (memurlar, hizmetliler) sizlerin baþarýlý olmasý için iþ bölümü yaparak dayanýþma içinde çalýþýrlar. Müdür ve yardýmcýlarý okula gelmese, öðretmenler derslere girmese, velileriniz okulunuzda size eðitim verilip verilmediði ile ilgilenmese, sizler canýnýz istediðinde derslere girseniz, derslerde sürekli gürültü yapsanýz baþarýlý olabilir misiniz? Demek ki baþarýnýzý sorumluluklarýný bilen bir takýma borçlusunuz. Ýþte bunun gibi yaþadýðýmýz çevrede de dört unsurdan oluþan bir ortam vardýr. Bu unsurlar arasýnda dengeli bir etkileþim vardýr. Örneðin; Güneþ in ýsýtmasýyla sular buharlaþýr. Buharlaþan su yükselerek bulutlarý oluþturur. Rüzgârlar bulutlarý atmosferde farklý yerlere taþýr. Bu bulutlardaki nemin bir kýsmý yoðuþur ve yaðýþ olarak yere düþer. Düþen yaðýþýn bir kýsmý yer altýna sýzar, bir kýsmý akarak göllere ve denizlere ulaþýr, bir kýsmý ise buharlaþarak tekrar atmosfere yükselir. Yaðýþlarla yere inen suyu, yeryüzündeki canlýlar kullanýr ve bu sayede yaþamlarýný sürdürürler. Ýþte ifade edilen bu etkileþimdeki dengenin insanlar tarafýndan bozulmasý canlýlarýn yaþamýný olumsuz etkiler. Doðal unsurlarýn insana ve faaliyetlerine olan etkilerini coðrafya bilimi inceler, bu incelemeyi yaparken doðal ortamla ilgilenen diðer bilimlerle yardýmlaþýr. 10
Aþaðýdaki þemada coðrafyanýn bölümleri, bu bölümlerin dallarý ile faydalandýðý bazı bilim dallarý gösterilmiştir. COÐRAFYA Fiziki Coðrafya Beþerî Coðrafya Beþerî coðrafyanýn dallarý Beþerî yapý konusunda açýklanmýþtýr. Jeomorfoloji (Yer Þekilleri Bilimi) Hidrografya (Sular Bilimi) Klimatoloji (Ýklim Bilimi) Biyocoðrafya (Canlýlar Bilimi) Jeoloji Hidroloji Meteoroloji Biyoloji Jeofizik Akarsu bilimi Fizik Botanik Toprak bilimi (Pedoloji) Taþ bilimi (Litoloji) Göl bilimi (Limnoloji) Okyanus bilimi (Oseonografya) Zooloji Týp Yeraltı suları (Hidrojeoloji) 6 D E R S D I Þ I E T K Ý N L Ý K Yukarýdaki kavram haritasýndan yararlanarak coðrafyanýn doðal sistemlerle ilgilenen dallarýnýn çalýþma alanlarý hakkýnda bilgi toplayýnýz. Yaptýðýnýz çalýþmayý sýnýfýnýzda arkadaþlarýnýzla paylaþtýktan sonra ürün dosyanýza yerleþtiriniz. 11
6 D E R S D I Þ I E T K Ý N L Ý K Doğa ve insan arasındaki etkileşim, doğal şartlar ve insan ihtiyaçlarına bağlı olarak farklılıklar göstermektir. Sanayi, tarım, madencilik, ulaşım vb. insan faaliyetleri doğal şartlara bağlı olarak farklı nitelikler göstermektedir. Coğrafi şartların ekonomik gelişmeyi olumlu yönde etkilediği alanlarda nüfus yoğunlaşmış buna bağlı olarak da insanın doğa üzerindeki etkisi artmıştır. Buna karşın çöller, kutup bölgeleri, engebeli yüksek sahalar ile yağmur ormanlarının yer aldığı alanlarda insanın doğal çevre üzerinde etkileri daha sınırlı olup bu alanlarda nüfus yoğunluğu azdır. Aşağıdaki kutucuklarda yer alan ifadeleri doğanın insan yaşamına etkisini göz önünde bulundurarak kompozisyon, şiir, resim, karikatür vb ile doldurunuz. Yaşadığım yerin yeryüzü şekilleri dağlık ve engebelidir Yaşadığım yerde günlük ve yıllık sıcaklık farkı çok az olup yerleşme sınırı yüksektir.... Yaşadığım yerde kış mevsiminde kar yağışının fazla olup 5-6 ay yerden kalkmaz... Yaşadığım yerde yüzey şekileri sade olup toplu yerleşme tipi görülür.......... Yaşadığım yerde insanlar evlerini genelde kerpiçten inşa ederler....... Yaşadığım yerde mevsimler belirgin olarak yaşanır.......... 12
% Ö L Ç M E V E D E Ð E R L E N D Ý R M E Aþaðýdaki cümlelerde boþ býrakýlan yerleri uygun ifadelerle tamamlayýnýz. 1....,...,... ve... doðayý oluþturan dört temel ortamý meydana getirir. 2. Yer altý zenginlikleri, dört temel ortamdan biri olan... yer alýr. 3. Ýnsanýn karalar üzerindeki yaþayýþ ve daðýlýþýný etkileyen önemli faktörlerden biri de... 4....,...,... gibi olaylar atmosferde oluþur. 5. Yeryüzü þekillerini inceleyen bilim dalý... 6. Coðrafyanýn dallarýndan biri olan... su küreyi inceler. 7. Coðrafyanýn dallarýndan biri olan biyocoðrafya... küresini inceler. 8. Klimatoloji... bilimi demektir. 9. Coðrafyanýn dallarýndan biri olan... meteoroloji verilerinden faydalanýr. 10. Biyocoðrafya,... ve... bilimlerinden yararlanan coðrafyanýn bir dalýdýr. 11. Jeoloji ve jeofizik bilimleri coðrafyanýn dallarýndan biri olan... yardýmcý olur. Aþaðýdaki sorularý cevaplandýrýnýz. 1. Canlýlarýn bulunduğu doðal ortama ne ad verilir? 2. Denizlerde hangi doðal olaylar meydana gelir? Aþaðýdaki sorularýn doðru seçeneðini iþaretleyiniz. 1. Aşağıdakilerden hangisi insanın doğal sistemler üzerindeki etkisini gösteren bir örnektir? A) Aşırı yağışların heyelan olayını tetiklemesi B) Deniz seviyelerindeki değişimler C) Bir dağ yamacı boyunca bitki türlerinin değişmesi D) Yanlış arazi kullanımının erozyonu tetiklemesi E) Kuzey yarım kürede yerleşmelerde daha çok güney cephenin tercih edilmesi 2. cmö l ur2rl ı2ui. nı. z unit l g2r2i 2u2isnib1it l g2r2i l inoyeint nuifl yo ırnıeieuğnrnım ccmi rt ninooegeisnıernıi60u1ğ1ut l ieyreş ioeprnıeueisninoyeil rl url ı2u2i0ıol. l iy0. l ım cccmiynı. z ii nyerrnıe,io0pıl yi0r1i 1ş 1isbi0rl. rl ı2ui0r1i 1ş iunt nurnıeuei6 ınçrnıeueisnieu6l ue rl ırl ierei yernıeueieuğnrnım c mi? y. l u16,iü r,it nuez,il yl ı61isni. nıil ro2i61rl ı2u2ui0r1i 1ş 1u1isnit l g2r2i 2u2ieuğnrnım Y1yl ı2t l yeil ç2yrl ş l rl ıt l iğ0gıl f. l u2uicl uüei. l ıt 2ş ğ2ibereş it l r2iernierüereiberüeisnıerş nş ei oeı A) Biyocoğrafya B) Klimatoloji C) Hidrografya D) Ulaşım coğrafyası E) Jeomorfoloji 13
2. Bölüm HarÝta býlgýsý Konular l CoðrafÝ rehberým: harýtalar HarÝtaLarDa YEr ÞEKÝLLErÝNÝ GÖStErME YÖNtEMLErÝ ProjEKSÝYoN týplerý HarÝtaLarLa YoLcuLuK HaYaLî rehberler: ParaLEL ve MErÝDYENLEr l arazý rehberýmýz: ÝzohÝpsler Temel Kavramlar l Harita l Projeksiyon l Ölçek l Meridyen l Boylam l Uluslararasý saat l Paralel l Enlem l Yerel saat l Ýzohips l Eðim
COÐRAFÝ REHBERÝM: HARÝTALAR KONUYA BAÞLARKEN dr. snow'un Harita Kullanma amacý 1848 yýlýnda Londra'nýn her tarafýna yayýlan çok aðýr bir kolera salgýný, büyük ölçüde K açlýða ve yüzlerce insanýn ölmesine neden olmuþtur. Dr. Broad Caddesi Snow bu salgýnýn, kole-ra mikrobunun suya karýþmasý ve insanlarýn bu kirli suyu kullanmasý sonucunda yayýldý-ðýný düþünmekteydi. Bunu test etmeyi düþünen Dr. Snow, Londra'nýn Soho kesiminde koleradan ölen her insanýn ismini Pompa istasyonu 0 500 m tespit etti ve bir harita üzerine bu kiþilerin yaþadýðý evleri nokta olarak belirledi. Haritasý üzerine ayrýca, Soho kesiminde kullanýlan su pompalarýnýn yerlerini tek tek iþaretledi. Haritanýn tamamlanmasýyla birlikte Dr. Snow haritaya bakýnca çok ilginç bir daðýlýmý fark etti. Broad Caddesi üzerindeki pompa, haritadaki noktalarýn çok fazla yoðunlaþtýðý bölgenin merkezinde kalýyordu. Dr. Snow, bu pompa suyunun kirlendiði sonucuna vararak yetkilileri pompanýn kapatýlmasý gerektiði konusunda yazýlý olarak uyardý. Bu sayede yeni kolera vakalarýnýn yaþanmasýný önledi. Ýyi bir týp hekimi kuramýný, kendi haritasýný oluþturarak kanýtlamýþtý. www.ncgia.ucsb.edu 1. Yukarýdaki okuma parçasýna göre Dr. Snow un çalýþmalarýnda harita kullanmasý, ona ne gibi kolaylýklar saðlamýþtýr? 2. Haritalar günlük ve sosyal yaþantýda insanlara ne gibi kolaylýklar saðlamaktadýr? Listeleyerek sýnýf ortamýnda arkadaþlarýnýza sununuz. Bilgilerin Haritalara aktarilmasinda Kullanilan Yöntemler Yeryüzüne ait unsurlar nokta, çizgi ve alanlar kullanılarak haritalara aktarılır. Yandaki haritada Konya ve Aksaray illeri, hava alanı ile Karadağ nokta ile gösterilirken, karayolları, demiryolları ve akarsular çizgi ile, göller ve platolar ise alan yöntemi ile gösterilmiştir. bazı unsurların haritaya aktarılmasında ise birden fazla yöntem kullanılabilir. Örneğin nüfus yoğunluğunun gösterilmesinde hem nokta yöntemi, hem de alan yöntemi kullanılabilir. Yeryüzü şekilleri, ekonomik faaliyetler, ulaşım vb. unsurlarının haritaya aktarılmasında hangi yöntemleri kullanabiliriz? 16
ETKÝNLÝKE T K Ý Ý K "Ben askerî meseleleri olduðu gibi, siyasi meseleleri de haritadan mütalaa ederim." Mustafa Kemal Atatürk Atatürk, bu sözü söylerken haritalarla ilgili ne demek istemiþtir? Tartýþýnýz. HarÝtalarda YerÞeKÝllerÝnÝ gösterme YöntemlerÝ Ýstanbul da okuyan bir grup üniversite öðrencisi memleketlerine gitmek istiyor. Bu öðrenciler Türkiye nin deðiþik bölgelerinde ikamet etmektedir. Öðrenciler memleketlerine ayný ulaþým araçlarýný kullanarak gidebilirler mi? Þüphesiz her öðrenci kendi memleketine gitmek için en uygun aracý seçecektir. Örneðin Kahramanmaraþ a gitmek isteyen bir öðrenci gemiyle doðrudan memleketine ulaþamaz. Fakat Yalova ya gitmek isteyen bir öðrenci için en uygun ulaþým aracý feribottur. Yukarýdaki örnekte görüldüðü gibi her öðrenci amacýna ulaþmak için uygun ulaþým türünü seçer. Harita çizimi yapýlýrken de haritanın kullanýþ amacýna en uygun yöntem seçilir. Þimdi haritada yeryüzü şekillerini gösterme yöntemlerini birlikte öðrenelim. Ýzohips (eþ Yükselti eðrisi) Yöntemi Deniz seviyesine göre ayný yükseltide bulunan noktalarýn birleþtirilmesi ile oluþan eðrilerin kullanýldýðý yöntemdir. Eðrilerin sýk ya da seyrek olmasý yüzey þekilleri hakkýnda bilgi verir. Deniz seviyesine göre ayný derinlikteki noktalarýn birleþtirilmesi ile oluþturulan eðrilere ise izobat (eþ derinlik) denir. Kýyý çizgisi, izohips ile izobatlarýn birleşme noktalarýdýr. Ýzohips yöntemi haritalarda yer þekillerini gösterme yöntemlerinden en yaygýn olanýdýr. Bu yöntemle çizilmiþ haritalarýn kullanýmýný kolaylaþtýrmak için belirli yükseltiler farklý renklerle gösterilir. 1 Ýzohips yöntemi ile çizilmiþ bir şekil Kabartma Yöntemi Bu yöntemle hazýrlanan haritalarda, yükselti deðerleri belli oranda küçültülür ve yer þekilleri kabartýlarak gösterilir. Bu haritalar yer þekillerinin üç boyutlu ve gerçeðe en uygun olarak gösterilmesini saðlar. Ancak bu haritalarýn yapýlýþý ve taþýnmasý zor olduðundan kullanýmı yaygın değildir. 2 Kabartma yöntemiyle hazır lanmış bir şekil 17
6 D E R S D I Þ I E T K Ý N L Ý K 2 3 4 5 1 eþ Yükselti eðrileriyle model oluþturalým Boþ bir kâðýt üzerinde yandaki gibi eþ yükselti eðrileri oluþturunuz. Eþ yükselti eðrileri sayýsý kadar kalýn karton veya naylon köpük temin ediniz. Kâðýdý naylon köpük üzerine yerleþtiriniz. En dýþtaki eþ yükselti eðrisini takip ederek kâðýt ile birlikte naylon köpüðü kesiniz. Ayný þekilde bir sonraki eþ yükselti eðrisini takip ederek diðer naylon köpüðü de kesiniz. Bu naylon köpüðü þekildeki gibi bir önceki naylon köpük üzerine koyunuz. Ýþlemi en son eþ yükselti eðrisine uygun naylon köpüðü kesinceye kadar devam ettiriniz. Eþ yükselti eðrilerinden yararlanarak kabartma yöntemi ile bir yeryüzü maketi elde ettiniz. Bu maket çevrenizdeki hangi yer þekil- 6 lerine benzemektedir? renklendirme Yöntemi Öðretmen: Arkadaþlar fiziki haritalardaki yeþil renkler sizce neyi ifade eder? Aynur: Ormanlarýn daðýlýþýný. Öðretmen: Hayýr. Zeynep: Ovalarýn daðýlýþýný. Öðretmen: Hayýr. Sinan: Tarlalarýn daðýlýþýný. Öðretmen: Hayýr. Size bir ipucu vereyim. Ülkemizin batýsýnda yeþil renkli alanlar fazla iken doðuya doðru gidildikçe yeþil renk kullanýmý niçin azalmaktadýr? Ali: Buldum öðretmenim. Yeþil renk yükseltisi az olan yerleri gösteriyor. Çünkü ülkemizde batýdan doðuya doðru gidildikçe yükselti artmaktadýr. Öðretmen: Evet arkadaþlar, Ali nin dediði gibi renklendirme yöntemiyle çizilmiþ fiziki haritalarda renkler belirli yükseltileri gösterir. Peki bir soru daha. Denizlerdeki mavi ve tonlarý size neyi anlatýyor? 3 Haritalarda yükselti ve derinlik basamaklarýný göstermede kullanýlan baþlýca renkler Özlem: Öðretmenim açýk mavi, derinliði az olan yerleri; koyu mavi, derinliði fazla olan yerleri gösteriyor. Öðretmen: Aferin çocuklar. Haritalardaki renklendirme yöntemini iyi kavramýþsýnýz. 18
ETKÝNLÝT K Ý Ý K Yandaki şekilde izohipsler 200 er m yükselti aralýklarýyla çizilmiþtir. Buna göre yükselti basamaklarýndan faydalanarak þekli renklendiriniz. tarama Yöntemi Bu yöntemde eðimin fazla olduðu yerlerde çizgiler sýk, kalýn ve kýsadýr. Eðimin azaldýðý yerlerde ise çizgiler uzun, ince ve seyrektir. Düz yerler boþ býrakýlýr. Çizgilerin uzanýþ doðrultusu eðim yönünü gösterir. Tarama yöntemiyle çizilen haritalar yüzey þekilleri hakkýnda genel bir fikir verir. ETKÝNLÝKT K Ý N K 1. Tarama yöntemi ile hazýrlanmýþ yandaki haritayý incelediðinizde çizgiler ile ilgili neler söyleyebilirsiniz? 2. Çizgiler yüzey þekilleri hakkýnda nasýl bilgi vermektedir? 3. Yaþadýðýnýz yerin tarama yöntemi ile haritasýný hazýrlasaydýnýz çizgileri nasýl kullanýrdýnýz? gölgelendirme Yöntemi 4 Gölgelendirme yöntemi ile çizilmiþ bir harita Haritalar, bir köþesinden 45 o lik eðimli bir ýþýkla aydýnlatýldýðý kabul edilerek çizilir. Harita aydýnlatýldýðýnda ýþýk alan yerler açýk, ýþýk almayan yerler ise koyu gösterilir. Haritadaki yer þekillerinin yükseltisine baðlý olarak açýk tonlu renkten koyu tonlu renklere doðru geçiþ yapýlarak yer þekilleri gösterilir. Bu yöntemde yükselti basamaklarý bulunmadýðýndan, yükseltileri tespit etmek ve profil çýkarmak olanaksýzdýr. Bu nedenle gölgelendirme yöntemi modern haritacýlýkta yardýmcý bir yöntem olarak kullanýlýr. 19
Kullaným amaçlarýna göre Haritalar Her haritanýn hazýrlanýþ amacý farklýdýr. Deðiþik özellikler dikkate alýnarak hazýrlanan haritalar, kullaným amaçlarý açýsýndan farklý isimler alýr. Örneðin iklim bölgeleri haritasý, toprak haritasý, maden haritasý, fiziki harita, nüfus haritasý vb. ETE TK Ý NLN LÝÝ K Aþaðýda yer alan haritalardan yararlanarak sorularý cevaplandýrýnýz. 1. Trabzon ili ve ilçelerini detaylý olarak görmek için hangi haritayý kullanýrsýnýz? 2. Trabzon ilinin akarsu havzalarý ve bunlarýn sýnýrlarýný hangi haritayý kullanarak daha kolay bulabilirsiniz? 3. Hangi haritayý kullanarak ulaþým yollarý ve çeþitlerini daha kolay bulabilirsiniz? 4. Bitki örtüsü ve çeþitliliðini hangi haritaya bakarak daha kolay bulabilirsiniz? 5. Hangi haritalarýn zaman içinde yeniden düzenlenmesi gerekebilir? 6. Haritalarý mevcut kullaným amaçlarý açýsýndan incelediðinizde hangi harita ya da haritalardan doðal afetlere yönelik risk haritasý hazýrlanabilir? 1 K 2 K 3 K 4 K 5 K 6 K 5 Trabzon iline ait farklý amaçlar için hazýrlanmýþ harita örnekleri Kaynak: http://www.gislab.ktu.edu.tr 20
ProJeKsÝYon týplerý 6 D E R S D I Þ I E T K Ý N L Ý K Bir portakalýn üzerine renkli kalemle kýtalarýn sýnýrlarýný çiziniz. Portakalý dikey olarak ortadan ikiye bölüp içini çýkarýnýz. Kabuk kýsmýný A4 kaðýdý üzerine bastýrarak düzleştirmeye çalýþýnýz. Bunun socunda kýtalarýn þeklinde ne gibi deðiþimler gördünüz? Yerküreye ait özellikler, bilgiler belli bir ölçek dahilinde küre üzerine aktarýlarak model küre elde edilir. Ancak düzlem üzerine aktarýlýrken yerin þeklinden kaynaklanan bozulmalar ortaya çýkacaktýr. Çünkü yuvarlak olan bir cismi, bozulma olmadan veya özelliklerini yitirmeden düzlem üzerine aktarmak oldukça güçtür. Bu nedenle haritalar oluþturulurken bozulmalarýn en aza indirilmesi için çeþitli yöntemler geliþtirilmiþtir. Bunlar projeksiyon (iz düþüm) olarak adlandýrýlýr. Konik Projeksiyon Kürenin çevresine koni þeklinde bir kâðýt sarýlmasýyla oluþturulur. Bu yöntemle çizilmiþ haritalarda þekiller bozulur ama alanlar korunur. Konik projeksiyon orta enlemler ve çevresindeki bölgelerin çizimine kullanýlýr. düzlem Projeksiyon Bir düzlemin kutup noktasýna teðet olarak geçirilmesiyle oluþturulan bu çizimde kenar uzunluklarý korunur. Bu yöntem daha çok dar alanlarýn ve büyük ölçekli haritalarýn çiziminde kullanýlýr. silindirik Projeksiyon Bir kürenin çevresine silindir þeklinde bir kâðýt sarýlmasýyla oluþturulur. Ekvator dan kutuplara gidildikçe alan bozulmalarý görülür ve þekiller büyür. Bu yöntem daha çok deniz ve hava ulaþýmýnda yararlanýlan haritalarýn hazýrlanmasýnda kullanýlýr. 6 Konik projeksiyon 7 Düzlem projeksiyon 8 Silindirik projeksiyon ETKÝNLÝKE T K Ý Ý K Şekildeki insanın kafasını inceleyerek nerelerde bozulmalar olduðunu söyleyiniz. Sizce yandaki harita hangi projeksiyon yöntemi kullanılarak hazırlanmıştır? 21
BÝLgÝ NOTU Coðrafi Bilgi sistemi (CBs) nedir? Coðrafi Bilgi Sistemi, yeryüzündeki fiziki ve beþerî unsurlara ait verilerin toplanmasý, depolanmasý ve analiz edilmesidir. Toplanan bilgiler bilgisayar ortamýnda sayýsal veri olarak kaydedilip görsel verilere dönüþtürülür. Bu sistem, günümüzde birçok fiziki ve beþerî problemin ortaya konulmasýnda ve çözümünde etkili bir araç olarak kullanýlmaktadýr. Mekâna ait modellemelere imkân sunan sistem sayesinde geleceðe yönelik planlamalar kolaylýkla yapýlabilmektedir. CBs ne gibi Kolaylýklar saðlar? CBS ile toplanan veriler sürekli güncellenebilmektedir. Sistemin temel amacý olan farklý verilerin ayný tabanda birleþtirilmesi ile oluþan görsel verilere kullanýcýlar kolaylýkla ulaþabilirler. Veriler üzerinde analiz yapýlabilme imkâný, sistemin saðladýðý önemli avantajlar arasýnda yer alýr. Haritacýlýk, çevre, savunma, arazi kullanýmý ve belediyecilik hizmetleri alanýnda CBS yaygýn olarak kullanýlmaktadýr. Coðrafi Bilgi Sistemi nin uygulanabilmesi için bilgisayar donanýmýna, yazýlýma, kullanacaðýmýz doðal ve beþerî unsurlarla ilgili verilere ve bu alanda yetiþmiþ uzman elemanlara ihtiyaç vardýr. uzaktan algýlama teknolojisi Uzaktan algýlama, görüntülerin uydular, uçaklar veya gökyüzündeki çeþitli araçlarla elde edilmesidir. Hava fotoðraflarý çok geniþ alanlara ait görüntüleri tek fotoðrafta verebilmekte ve bu sayede mekâna ait analizler yapýlabilmektedir. Hava fotoðraflarý incelenerek bir bölgenin yeryüzü þekilleri, bitki örtüsü, arazi kullanýmý, yerleþim alanlarýnýn daðýlýmý gibi konularda çeþitli bilgiler elde edilebilir. Uzaktan algýlama teknolojisi günümüzde coðrafya, meteoroloji, tarým, þehir planlamasý, askerî sahalar, madencilik, jeoloji gibi alanlarda kullanýlmaktadýr. ETKÝNLÝKE T K Ý Ý K Yanda bir kentin uçaktan çekilmiþ fotoðrafý görülmektedir. Buna göre; 1. Bu fotoðrafta hangi beşeri unsurlar görülmektedir? 2. Gördüðünüz unsurlarýn bu þekilde fotoðraflanmasý yaþamýmýzda ne gibi kolaylýklar saðlar? 22
& OKUmA metný PÝRÎ REÝS 1465-1470 arasýnda Gelibolu'da doðduðu tahmin edilmektedir. Asýl adý Muhiddin Pirî'dir. 1480 li yýllarda kaptan olan amcasýnýn yanýnda denize açýldý. 1487'de onunla birlikte Ýspanya'daki Müslümanlarýn yardýmýna gitti. 1491-1493 arasýnda Sicilya, Sardunya, Korsika Adalarýna ve Güney Fran-sa kýyýlarýna yapýlan akýnlara katýldý. Amcasýyla birlikte Osmanlý Devleti'nin hizmetine girerek 1499-1502 Osmanlý Venedik Savaþý'nda bir savaþ gemisinde kaptanlýk yaptý. 1511'de amcasýnýn ölümü üzerine Gelibolu'ya çekilerek Kitab-ý Bahriye (Denizcilik Kitabý) üzerinde çalýþtý ve 1513'te bir Dünya haritasý çizdi. 1517'de ilk çizdiði haritayý Yavuz Sultan Selim Han a sundu. 1521'de Kitab-ý Bahriye'yi tamamladýktan sonra 1522'de Rodos Seferi ne katýldý. Büyük bir denizci olduðu kadar büyük bir haritacý olan Pirî Reis, korsanlýk günlerinden baþlayarak gezip gördüðü yerleri yabancý kaynaklardan da yararlanarak tarihî ve coðrafi özellikleriyle birlikte kitabýnda anlatmýþ ve haritalarýný çizmiþtir. Kitab-ý Bahriye'nin nazýmla yazýlan ve denizcilikle ilgili tüm bilgilerin toplandýðý baþlangýç bölümünde, genel açýklamalardan sonra Ege ve Akdeniz adalarý tanýtýlarak denizle ilgili gözlem ve deneyimin önemi vurgulanýr. Fýrtýna, rüzgâr çeþitleri, pusula ve haritanýn tanýmýndan sonra Dünya yý kaplayan denizler ve karalarýn oraný belirtilir. Portekizlilerin denizcilikteki ilerlemeleri ve keþifleri, Çin Pirî Reis tarafýndan çizilen Dünya haritasý Denizi, Hint Okyanusu, Akdeniz ve Ege Denizi'ndeki rüzgârlar, Basra Körfezi, Atlas Okyanusu ayrýntýlý biçimde anlatýlýr. Düz yazý ile anlatýmýn baþladýðý haritalý bölüm asýl metni oluþturur. Bu bölümde Çanakkale Boðazý'ndan baþlayarak Ege Denizi kýyý ve adalarý, Adriyatik Denizi kýyýlarý, Batý Ýtalya, Güney Fransa, Doðu Ýspanya kýyýlarýyla çevresindeki adalara iliþkin tarihî, coðrafi bilgiler verilerek Kuzey Afrika kýyýlarý, Filistin, Suriye, Kýbrýs ve Anadolu kýyýlarý izlenerek Marmaris'te tüm Akdeniz'in havzasý noktalanýr. 1513'te çizdiði ilk haritasýnda Christoph Columbus (Kristof Kolomb)'un 1498'de çizdiði Amerika haritasýndan, Portekiz ve Arap haritalarýndan yararlandýðýný belirtir. Elde kalan parçasý Avrupa ve Afrika'nýn batý kýyýlarýyla Atlas Okyanusu nu, Antil Adalarýný, Orta ve Güney Amerika'yý gösterir. 1528'de çizdiði ikinci haritasýndan günümüze kalan parça, büyük bir Dünya haritasýnýn kuzeybatý köþesi olup Atlas Okyanusu'nun kuzeyini, Kuzey ve Orta Amerika'nýn yeni keþfedilmiþ kýyýlarýný ve Grönland'dan Florida'ya uzanan kýyý þeridini içerir. Adalar ve kýyýlar son keþiflere dayalý olarak daha doðru çizilmiþtir. Keþfedilmeyen yerler ise beyaz býrakýlarak, bilinmediði için bu yerlerin çizilmediði belirtilmiştir. Ýlk haritadan daha büyük ölçekli ve geliþkin olan ikincisi, teknik olarak döneminin en ileri örneðidir. (Kitab-ı Bahriye, 1973 Y. SEMENOĞLU) @ ÝNTERNET ARAÞTIRmASI Yukarýda, ünlü Türk denizcilerinden Pirî Reis hakkýnda kýsa bilgi verilmiþtir. Piri Reis haritacýlýk alanýnda da önemli bir yere sahiptir. Sizler de haritacýlýk tarihinde önemli olan diðer Türk bilim adamlarý ve çalýþmalarý hakkýnda Ýnternet ortamýnda araþtýrmalar yapýnýz ve çalýþmalarýnýzý ürün dosyanýza yerleþtiriniz. 23
HarÝtalarla YolCuluK ETKE T KÝNÝ NLL Ý K Bir yarýþmada, katýlýmcýlardan ayný yerin haritasýnýn hazýrlanmasý isteniyor. Uzun süren çalýþmadan sonra aþaðýda verilen üç ayrý harita hazýrlanýyor. Jüri, haritayý oluþturan kriterleri dikkate alarak bu haritalardan bir tanesini birinci seçiyor. Sizce hangi harita birinci olmuþtur? Bu haritanýn birinci seçilme nedenlerini söyleyiniz. K K 0 60 km v v Haritayý oluþturan unsurlar Bir çizimin harita olabilmesi için birtakým özelliklere sahip olmasý gerekir. Bu özellikleri birlikte öðrenelim. ölçek Karadeniz i bir A4 kâðýdý üzerinde nasýl gösterebilirsiniz? Karadeniz i gerçek büyüklüðüyle göstermeniz mümkün olabilir mi? Ayný büyüklükte kâðýdý bulmanýz mümkün olmadýðý için Karadeniz in þeklini küçültmeniz gerekir. Ýþte bu küçültme oranýna ölçek adý verilir. Ölçek, kesir ve çizgi ölçek olarak ikiye ayrýlýr. Kesir ölçek küçültmenin, 1: 5.000, 1: 200.000 gibi kesirlerle ifade edildiği ölçek türüdür. ETKÝNLÝKE T K Ý Ý K Saðda görüldüðü gibi bir A4 kâðýdý temin ediniz. Bu kâðýdý fotoðraflardaki gibi art arda ikiye katlayýnýz. Ýþlemi tamamladýktan sonra fotoðraflarýn altýna küçültme oranýný (ölçeðini) yazýnýz. Ölçek 1: 1 a b c d Ölçek :... Ölçek :... Ölçek :... Ölçek :... 24
Çizgi ölçek, haritanýn küçültme oranýnýn bir çizgi üzerinde gösterilmesidir. Ölçmek istediðimiz iki merkez arasýndaki uzunluðu soldaki fotoðrafta görüldüðü gibi tespit ederiz. Bu uzunluðu saðdaki gibi çizgi ölçek ile karþýlaþtýrarak buluruz. ölçek deðiþtikçe Haritalarda neler deðiþir? ETKÝNLÝKE T K Ý Ý K Yanda farklý ölçekteki haritalar gösterilmiþtir. Ölçek küçüldükçe haritalarda da ayrýntýnýn azaldýðý görülmektedir. Örneðin ayný alaný kaplayan birinci haritada sadece Haliç ve çevresi detaylý görülürken ikinci haritada bu ayrýntý görülmemektedir. Bu þekilde diðer haritalarda da görülen deðiþiklikleri söyleyiniz. 2 1 0 4 km 0 300 m 3 0 25 km 4 9 Farklý ölçekteki harita örnekleri ETKÝNLÝKE T K Ý Ý K Ýfadeler Ayrýntýyý gösterme gücü Hata payý Gerçek alan Ölçeðin paydasý Yükselti deðerleri Enlem ve boylam dereceleri Kâðýt üzerinde kapladýðý alan Bir türkiye fiziki haritasý için ölçek aþaðýdaki gibi ise 1:25.000 1:100.000 Fazladýr. Bir türkiye fiziki haritasýnýn ölçeði deðiþtikçe Deðiþmez. Ön bilgilerinizden faydalanarak verilen örnekteki gibi tablodaki boþluklarý uygun ifadelerle doldurunuz. 25
Akarsu Ýl merkezi 1: 2.000.000 Baraj gölü Haritalarda kullanýmý kolaylaþtýrmak amacýyla yön oku kullanýlýr. Haritalarda daðýlýþý gösterilen olaylarýn tamamýnýn yazý ile ifade edilmesi oldukça güçtür. Bu amaçla haritadaki bilgiler bazý sembollerle gösterilir. Sembollerin yer aldýðý bu bölüme harita anahtarý (lejant) adý verilir. Aþaðýda, haritalarda kullanýlan sembollerin bir kýsmý verilmiþtir. HarÝtalarda uzunluk ve alan HesaPlamalari Ölçeklerden yararlanarak uzunluk, alan ve eğim hesaplamaları yapılır. a. uzunluk Hesaplamalarý Haritalardan yararlanarak uzunluk hesaplamalarý yapýlabilir. Bunu aþaðýdaki iþlemi yaparak görelim. Soru: A-B kentleri arasýndaki uzunluk 1:200.000 ölçekli bir haritada 6 cm olarak gösterilmiþtir. Bu iki kent arasýndaki gerçek uzaklýk kaç km dir? Çözüm: A-B kentleri arasýndaki uzaklýk, ölçeðin paydasýnda görüldüðü gibi 200.000 defa küçültüldüðüne göre gerçek uzaklýðý bulmak için A-B kentleri arasýndaki harita uzunluðunu ölçeðin paydasý ile çarparýz. Gerçek Uzaklýk (GU)= Harita Uzunluðu x Ölçeðin Paydasý GU= 6 cm x 200.000 cm GU= 1.200.000 cm (Soruda, GU hangi birim olarak istenmiþse ölçeðin paydasý o birime çevrilir. Örneðin yukarýdaki soruda GU km olarak istendiði için ölçeðin paydasýndan 5 sýfýr atýlarak sonuç km olarak elde edilir.) GU= 1.200.000 cm GU= 12 km Aþaðýda verilen sorularý yukarýdaki formülden yararlanarak çözünüz. Soru 1 : Batman ile Giresun kentleri arasýndaki kuþ uçuþu uzaklýk yaklaþýk 400 km dir. Bu iki kent arasý harita üzerinde 8 cm olarak gösterildiðine göre bu haritanýn ölçeði nedir? Soru 2 : Gerçekte 350 km olan Ýstanbul ile Ankara arasýndaki uzaklýk 1: 7.000.000 ölçekli haritada kaç cm olarak gösterilir? b. alan Hesaplamalarý 16 cm 2 1: 200.000 Þekilde kare biçimindeki bir alan 1: 200.000 oranýnda küçültülerek gösterilmiþtir. Bu alanýn gerçekte ne kadar olduðunu bulmak için haritadaki alaný, ölçeðin paydasýnýn karesi ile çarparýz. Gerçek Alan = Harita Alaný x Ölçeðin Paydasýnýn Karesi GA = 16 x (200.000) 2 GA = 16 x 40.000.000.000 GA = 640.000.000.000 (Soruda birim alan km 2 olarak istendiði için cm 2 olarak elde edilen sonuçtan 10 sýfýr atýlarak sonuç km 2 ye çevrilir.) GA = 64 km 2 ETKÝNLÝT K Ý Ý K Harita Alaný = Gerçek Alan : Ölçeðin Paydasýnýn Karesi Defterinize bu formüllere uygun sorular yazarak çözümleyiniz. Ölçek = Harita Alaný Gerçek Alan 26
HAYALÎ REHBERLER: PARALEL VE MERÝDYENLER Nasýl ki þehirdeki bir evi bulabilmek için mahalle, cadde, sokak ve ev numarasý gibi unsurlara ihtiyaç varsa Yerküre üzerindeki herhangi bir yeri bulabilmek için de hayalî çizgilere (koordinat sistemine) ihtiyaç vardýr. Bu nedenle Yerküre yi enine ve boyuna kestiği varsayılan paralel ve meridyenler tespit edilmiþtir. Paraleller Ekvatordan kutuplara doğru birer derecelik açı aralıklarıyla çizildiği varsayılan çemberlere paralel, yer küre üzerindeki herhangi bir noktadan ekvator düzleminin merkezine doğru çizilen doğru ile ekvator düzlemi arasındaki açıya ise enlem denir. Paralellerin Özellikleri: En büyük paralel dairesi Ekvator dur. Ekvator dan Kutuplara gidildikçe çapları ve çevreleri kısalır; enlem dereceleri büyür. Ardışık iki paralel arası uzaklık 111 km dir. 90 paralelleri birer nokta halindedir. Bazı paralellerin özel isimleri vardır. Paraleller 90 tane Kuzey ve 90 tane Güney Yarım Küre de olmak üzere toplam 180 tanedir. Enlemin Etkileri: Enlem; iklimi, güneş ışınlarının düşme açısını, sıcaklık dağılışını, denizlerin tuzluluk oranını, gece ile gündüz arasındaki zaman farkını, kalıcı kar sınırı yükseltisini, yerleşme ve tarım faaliyetlerinin sınırını, bitki örtüsü çeşitliliğini, toprak çeşidini, akarsu rejimlerini, tarım ürünleri çeşitliliğini, yerleşme biçimini, hayvanların dağılışını vb. özellikleri etkiler Meridyenler Kutup noktalarını birleştiren ve paralelleri dik kestiği varsayılan yarım çemberlere meridyen, herhangi bir meridyen düzlemi Başlangıç Meridyeni düzlemi arasındaki açıya ise boylam denir. Meridyenlerin Özellikleri: Başlangıç meridyeni, Londra nın Greenwich kasabasından geçer. Bütün meridyenlerin uzunlukları eşittir. Aralarındaki mesafe yalnızca Ekvator da 111 km olup kutuplara gidildikçe azalır. Meridyenlerin uzaklıkları aynı paralel üzerinde birbirine eşittir. Aralarında 4 dakikalık zaman farkı vardır. 180 i Batı, 180 i Doğu Yarım Küre de olmak üzere toplam 360 meridyen vardır. Aynı meridyen üzerinde tüm noktaların yerel saatleri aynıdır. Aynı boylam üzerindeki noktalarda; Yerel saat, saat dilimleri, Başlangıç Meridyeni ile aralarındaki zaman farkı, güneşin en tepe noktasına geldiği an, ekinoks tarihlerinde Güneş in doğuş ve batış saatleri aynıdır. Ancak Başlangıç Meridyeni ile olan mesafe ile ekinoks tarihleri dışında güneşin doğuş ve batış saatleri farklıdır. 27
Her Noktada Ayrý Bir Saat: Yerel Saat Güneþ, herhangi bir yerde tam tepe noktaya geldiðinde saat 12.00 olarak kabul edilir. Buna göre hesaplanan saate yerel saat denir. O hâlde her noktanýn kendine has bir saati vardýr. Türkiye nin en doðusunda öðle vakti, en batýsýndan 76 dakika daha erken yaþandýðý hâlde neden Türkiye nin her tarafýnda ayný anda saatin 12.00 olduðu kabul edilir? Her ilde Güneþ in gökyüzündeki konumuna göre ayrý ayrý saatler kullanýlsaydý ne gibi karýþýklýklar meydana gelirdi? Öðle vakti Batý Doðu Akþam Sabah 12. Güneþ in gün içindeki konumu ETKÝNLÝKT K Ý N K a b c d Malzemeler: Model küre, el feneri, tahta kalemi Model küre üzerindeki meridyenleri tahta kalemini kullanarak belirgin hâle getiriniz. El fenerini Güneþ olarak kabul ediniz. Þekilde görüldüðü gibi b meridyeni üzerindeki tüm noktalar ayný anda Güneþ in tam karþýsýnda olurlar. Küreyi, a meridyeni Güneþ in tam karþýsýna gelinceye kadar ok yönünde çeviriniz. a meridyeni üzerindeki tüm noktalar ayný anda Güneþ in tam karþýsýna geçiyor mu? Küreyi bu þekilde çevirmeye devam ediniz. Tekrar b meridyeni Güneþ in tam karþýsýna gelince Dünya, Güneþ etrafýndaki bir günlük dönüþünü tamamlamýþ olur. Yerküre üzerindeki toplam meridyen sayýsýný ve bir gün uzun luðunu göz önüne alarak iki meridyen arasýndaki zaman farkýnýn kaç dakika olduðunu bulunuz. Bu etkinliðin sonucuna göre; Güneþ en erken hangi noktada doðar? Güneþ en erken hangi noktada batar? Yerel saat hangi noktada en ileridir? Yerel Saat Hesaplamalarý Meridyenlerden faydalanarak yerel saat hesaplamaları yapılabilir. Aşağıdaki şekil üzerinde gösterilen yerel saat hesaplama formüllerini inceleyerek A-C-D noktaların yerel saatlerini hesaplayınız. 30 O 15 O 0 O 15 O 30 O A B C D? 11.00?? 28
Aþaðýdaki soruyu birlikte çözerek yerel saat hesaplamalarýnýn nasýl yapýlacaðýný öðrenelim. Soru: 58 o doðu meridyeninde yer alan Türkmenistan ýn baþkenti Aþkabat ta yerel saat 13.45 iken 10 o doðu meridyeninde yer alan Hamburg da yerel saat kaç olur? 58-10 = 48 (aradaki meridyen sayýsý) 48 x 4 = 192 dakika = 3 saat 12 dakika (Zaman farký) 13. 45 Aþkabat ýn saati 03. 12 Zaman farký 10. 33 Hamburg da yerel saat 10.33 olur.? 13.45 0 o 10 o 58 o Hamburg Aþkabat ETKÝNLÝKT K Ý N K E Yandaki þekilden faydalanarak aþaðýdaki sorularý cevaplayýnýz. A B C D 1. B ile D noktalarý arasýnda kaç dakikalýk zaman farký vardýr? 2. B noktasýnda yerel saat 14.20 iken A ve C noktalarýnda yerel saat kaç olur? 3. C noktasýnda yerel saat 17.40 iken D ve E noktalarýnda yerel saat kaç olur? 6 D E R S D I Þ I E T K Ý N L Ý K Saat 05.00 8 Aralýk 2005 Saat 21.45 17 Mayýs 2000 Saat 14.00 29 Haziran 2002 Türkiye - G.Kore Maçý (Daegu) Utah Jazz - Atlanta Hawks (Utah) Galatasaray - Arsenal maçý (Kopenhag) Yukarýdaki harita üzerinde Kopenhag, Utah ve Daegu da yapýlan spor müsabakalarýnın tarihi ile o anda Türkiye deki yerel saat verilmiþtir. Atlasýnýzdan faydalanarak, müsabakaların, bu kentlerin hangi gün ve yerel saatlerinde yapıldığını bulunuz. 28 29
Ulusal (Ortak) Saat Ülkeler kendi sýnýrlarý içinde ticaret, ulaþým, haberleþme gibi hizmetlerin yürütülmesinde karýþýklýk çýkmamasý için ülke içinden geçen bir meridyenin yerel saatini ortak saat olarak seçerler. Örneðin Türkiye, ortak saat için 30º doðu meridyenini esas alýr. Doðu - batý doðrultusundaki uzunluðu fazla olmayan Türkiye de bir tek ulusal saat kullanýlýr. Doðubatý doðrultusundaki uzunluðu fazla olan ülkeler birden fazla ulusal saat kullanýr. Bu bilgiye göre atlasýnýzdan yararlanarak hangi ülkelerin ayný anda birden fazla ortak saat kullandýðýný bulunuz. 30º D 12.00 11.00 Kýþ dönemi Yaz dönemi 45º D 13.00 12.00 30º doðu boylamýnda gün içinde Güneþ tam tepe noktaya geldiðinde yerel saat 12.00 dir. 45º doðu boylamýnda ise yerel saat 13.00 tür. Kýþ döneminde Türkiye 30º doðu boylamýnýn yerel saatini ortak saat olarak kullandýðýndan saatler bir saat geri alýnýr. Yaz döneminde ise Türkiye 45º doðu boylamýnýn yerel saatini ortak saat olarak kullandýðýndan saatler bir saat ileri alýnýr. BÝLgÝ NoTu Ýlk defa Birinci Dünya Savaþý sýrasýnda Almanlar gün ýþýðýndan daha fazla yararlanmak amacýyla ileri saat uygulamasýný baþlattýlar. Almanya yý örnek alan diðer ülkeler de benzer uygulamalara gittiler. Türkiye de de, 1978 yýlýnda bu uygulamaya geçildi. Sizce bu uygulama ülkemize ne gibi avantajlar saðlamaktadýr? Tartışınız. Uluslararasý Saat Dilimleri Ýletiþim hizmetlerinin geliþmesi ile beraber uluslararasý iliþkilerin saðlýklý yürütülebilmesi için uluslararasý saat dilimleri belirlenmiþtir. Bunun için baþlangýç meridyeninin 7º 30 ý batýsý ve 7º 30 ý doðusu 0. saat dilimi olarak kabul edilmiþtir. 7º 30 ý doðu meridyeninden 15'er meridyen doðuya doðru gidildikçe bir sonraki ortak saat dilimine geçilmiþ olur. Yani 7º 30 doðu meridyeni ile 22º 30 ý doðu meridyenleri arasý 1. saat dilimini oluþtururken, 22º 30 ý doðu ile 37º 30 ý doðu meridyenleri arasý 2. saat dilimini oluþturur. Bu þekilde her 15 meridyen bir saat dilimi kabul edilip sürekli doðuya doðru devam edildiðinde 22º 30 ý batý ile 7º 30 ý batý meridyenleri arasýnda 23. saat dilimine ulaþýlmýþ olur. 0. saat dilimi, 24. saat dilimidir. 13. Uluslararasý saat dilimleri 30
A RAZÝ REHBERÝMÝZ: ÝZOHÝPSLER KoNuYA BAÞLARKEN Aþaðýdaki topoðrafya haritasý, karýþýk çizgilerden oluþan bir çizim olarak algýlanabilir. Oysa bu çizgiler belli bir plana göre çizilmiþtir. Birçok bilimsel çalýþmada bu çizgilerden faydalanýlýr. Coðrafyacýlar için bu çizgiler vazgeçilmez bir öneme sahiptir. Bunlar âdeta bizi yeryüzünde dolaþtýran bir rehber gibidir. Bu haritaya göre; Eðrilerin sýk veya seyrek oluþu yüzey þekilleri hakkýnda nasýl bilgi verir? Çizgiler niçin iç içe kapalý eðriler þeklinde çizilmiþtir? Harita hangi amaçlar için çizilmiþ olabilir? ETKÝNLÝKT K Ý N K 1 Elinizi yumruk hâline getirerek 1. fotoðraftakine benzer çizgiler çiziniz. Sonra elinizi 2. fotoðraftaki gibi açýnýz. Bu durumda; 1. Fotoðraf 2 deki a ve b eðrilerini karþýlaþtýrýnýz. Hangi eðrinin yükselti deðeri daha fazladýr? 2. Eðriler iç içe kapalý mýdýr? Birbirlerini kesiyorlar mý? Yumruðunuzdaki çýkýntýlarý yeryüzündeki dað ve tepeler olarak düþününüz. Fotoðraflardan yola çýkarak topoðrafya haritalarýndaki çizgilerin yeryüzü þekillerini nasýl gösterdiðini söyleyiniz. a 1 b 31