BÖLÜM-5 RÖLELER 1
RÖLELER Ufak güçteki elektromanyetik anahtarlara röle adı verilir. Röleler elektromıknatıs, palet ve kontaklar olmak üzere üç kısımdan oluşur. Elektromıknatıs, demir nüve ve üzerine sarılmış bobinden meydana gelir. Röle bobinleri hem doğru ve hem de alternatif akımda çalışır. Bobin doğru akıma bağlanacak ise demir nüve bir parçadan yapılır. 2
MOTOR BAŞLATMA RÖLELERİ 1. Akım rölesi 1. Potansiyel (voltaj) rölesi 3. Isıl röle (direnç telli) 4. Katı hal (elektronik) röle 3
Akım Rölesi Bağlantısı termik C 220 V AC L M S M S kompresör R akım rölesi 4
Akım Rölesinin Çalışması Kompresörün ilk hareketi esnasında mevcut ataletin aşılması gerekir. Bundan dolayı normal çalışma akımının 4-5 katı fazla akım çeker. Bu çekilen aşırı akım devreye seri bağlanmış röle bobininde manyetik alan oluşturur. Oluşan manyetik alan röle kontaklarının kısa bir süre için kapanmasına yol açar. Kontakların kısa süre için kapanması, akımın yardımcı sargıya verilmesine neden olur. Yardımcı sargı çok kısa bir an devrede kalır. Motor harekete geçtikten sonra çekilen akım düşeceği için röle bobininin oluşturduğu manyetik alan azalır ve kontaklar tekrar açılır. Yardımcı sargı devre dışı kalmış olur. Motor duruncaya kadar sadece ana sargı devrede kalır. 5
Akım rölesi tipleri General Electric (TEE) Profilo (L unite Hermetic) Danfoss 6
Potansiyel Röle Bağlantısı termik C 230 V AC 5 2 S R 1 kompresör potansiyel röle 7
Potansiyel Rölenin Çalışması Kompresör motoru ilk kalkış esnasında röle kontakları kapalı konumda bulunduğu için ana ve yardımcı sargılar kısa bir süre için birlikte devreye girerler. Devreye paralel olarak bağlanan röle bobini enerjilenir ve normalde kapalı olan röle kontaklarını açar. Röle kontaklarının açılmasıyla yardımcı sargı devreden çıkar ve kontaklar kompresör motoru duruncaya kadar açık konumda kalır. Bu şekilde ilk kalkıştan sonra sadece ana sargı devrede kalmış olur. Potansiyel rölenin akım rölesine kıyasla avantajı kıvılcım üretmemesi ve daha uzun ömürlü olmasıdır. 8
Potansiyel Röle Tipleri 9
Isıl Röle (Direnç Telli) Bağlantısı C 230 V AC S S R M L ısıl röle 10
Isıl Rölenin Çalışması Bu rölede Ni-Cr alaşımından yapılmış olan direnç teli devreye seri olarak bağlanmıştır. Motorun ilk hareketi esnasında tel hemen ısınmadığı için ana ve yardımcı sargı birlikte devreye girer ve rotorun kalkışı kolaylaştırılmış olur. Sonra tel ısınmaya başlar ve ısınma sonucu boru uzadığı için mafsal mekanizması yardımıyla rölenin S ucu devre dışı bırakılır. Ucunun devre dışı bırakılmasıyla kompresör motorunun yardımcı sargısı da devre dışı kalmış olur ve motor duruncaya kadar ana sargı devrede kalır. Herhangi bir arıza veya zorlanma nedeniyle motor normalden çok fazla akım çektiğinde direnç telinin boyu daha fazla uzayacağı için rölenin M ucu da devre dışı kalır. Dolayısıyla ısıl rölelerde ayrıca termik koruyucuya ihtiyaç 11 yoktur. Röle hem kalkış hem de emniyet görevini üstlenmiş olur.
Isıl Röle Tipleri 12
Elektronik (Katı Hal) Röle Bağlantısı termik C 230 V AC PTC eleman S R 13
Elektronik (PTC) Rölenin Çalışması Bu rölede pozitif sıcaklık katsayılı yarı iletken eleman (PTC) kullanılır. PTC elemanı üzerinden akım geçtikçe ısınır ve direnci 10 000 ohma kadar yükselir. Röle yardımcı sargı devresine bağlandığından ilk anda akımı geçirir, fakat daha sonra devredeki direncin artmasına, dolayısıyla akımın çok azalmasına neden olur. Akım çok azalınca yardımcı sargı devreden çıkmış olur. Kompresör motoru tekrar duruncaya kadar ana sargı devrede kalmış olur. Motor durduktan sonra tekrar çalışabilmesi için rölenin soğuması gereklidir. Bunun için 4-5 dakika süre geçmesi lazımdır. 14
Elektronik Röle Tipleri 15
MARKA GÜÇ (BG) TİP ANA SARGI( ) YARDIMCI SARGI ( ) RÖLE NO TERMİK NO TAM YÜK AKIMI (A) Amcor 1/8 B-1/B-3 17 50 9701-3 1820 1,5 1/6 B-2 12 29 9701-4 1810 1,6 Danfoss 1/10 B-130/B-1300 20 40 54/1217 7860-81 AMx 1,5 1/8 B-3/B-230/B-2300 15 38 54/1219 1859-77 GV 1 1/6 B-2/AX-B-290 12 43 54-1223 1879-77 GV 1,2 TEE 1/12 2AE0065AG-2-51 3,76 14 9660-040-135 MRP-78 AML-34 1/8 2AE0075BG-2-51 28,85 63,1 9660-040-135 MRA-695-34 1/6 2AE0090EG2-01 - - 9660-040-112 MRP77-HL-34M 1/6 2AE0090EG-51 12 50 9660-040-121 1/6 2AE0090EG-52 12 50 1/5 GENERAL 525 8 32 3801-127? ¼ GENERAL 7 22 4202-135 ¼ GENERAL 5 16 145-149 MRP56 JK 3001 AEG 1/6 12 32 52 PEG 1/5 8 32 55 L.HERMETİC ½ CAJ4461 3 14 ASPERA ½ 3 12 158 NECCİ 1/3 6 24 4308 16
RÖLE TERMİNAL İŞARETLERİ 1. AKIM VE ISIL RÖLE L ucu hat voltajına, M ucu motor ana (run) sargısına, S ucu motor kalkış sargısına bağlanır. 2. POTANSİYEL RÖLE 1 ucu kalkış kapasitörüne, oradan ana sargıya, 2 ucu motorun yardımcı sargısına, 5 ucu motorun ortak (C) ucuna bağlanır. 3,4 ve 6 uçları fan...vb. kablo bağlantıları içindir. 17
ELEKTRONİK BAŞLATMA RÖLELERİN ÖZELLİKLERİ 1. Baryum-titan alaşımı kullanılan ve dışı yanmayan malzeme ile kaplanan termistör elemana sahiptir. 2. İki bağlantı kablosu mevcuttur. 3. Tesisatı basit olup, bağlantısı akım rölesine benzer. 4. Bu röle, daimi ayrık kapasitörlü (PSC) motorlara bağlanarak zorlu kalkış durumlarında motora destek verir. 18
ELEKTRONİK RÖLELERLE ÇALIŞIRKEN NELERE DİKKAT EDİLMELİ? 1. Tesisatı yapmadan önce üreticilerin talimatını okuyun. 2. Devre kontrolü yaparken uygun cihazlar (avometre) kullanın. 3. Bağlantı kablosunu ark yaptırarak voltaj kontrol etmeyin. 4. Cihazı aşırı sıcakta açıkta bırakmayın. 5. Elektronik röle çalışırken sıcaklığı 77 C civarında olduğundan kılıfına dokunmayın. 6. Röleler çalıştıktan sonra soğuması için belli bir süre (1-2 dk.) beklenmelidir. 7. Bu tip röleler sadece kılcal borulu sistemler için uygundur. 19
BAŞLATMA RÖLELERİNİN ŞARTNAMELERDEN SEÇİMİ 1. AKIM RÖLESİ Orijinal röle parça numarası Kompresör motoru model numarası Kompresör motorunun beygir gücü Voltaj Pozisyonu Ekipman model ve seri numarası 20
2. ISIL RÖLE Orijinal parça numarası Kompresör motor beygir gücü Kompresör motor akımı Voltaj Ekipman modeli ve seri numarası 3. POTANSİYEL RÖLE Orijinal röle parça numarası Kompresör motor beygir gücü Hat voltajı Sürekli bobin voltajı Açma ve bırakma voltajı 21
4. ELEKTRONİK RÖLE Bir tip röle 1/12 BG den 1/2 BG ne, diğer bir tip ise 1/2 BG den 5 BG ne kadar olan bütün PSC motorlarında kullanılabilir. Pozisyonsuzdur (konumu önemli değildir). Hat voltajı ile çalışır. 5. KONTROL RÖLESİ Orijinal röle parça numarası Bobin voltajı 22
Tam yük akımı Kısma akımı Anahtar yerleşimleri Yük beygir gücü KONTAKTÖR Orijinal kontaktör parça numarası Tam yük akımı Rotor kesme yük akımı Kutup pozisyonları ve numaraları Bobin voltajı Kontaktör boyutları 23
KONTAKTÖRLER Büyük güçteki elektromanyetik anahtarlara kontaktör adı verilir. Rölelerde olduğu gibi kontaktörler de elektromıknatıs, palet ve kontaklar olmak üzere üç kısımdan oluşur. Kontaktörler, bir ve üç fazlı motor, ısıtıcı, kaynak makinesi, trafo vb. alıcıların otomatik olarak kumanda edilmesinde kullanılır. Bu elemanların bobinlerinin gerilimleri DC ya da AC olarak 24-48 - 220-380 volt olabilmektedir. 24
KONTAKTÖR KONTAKLARI -Güç kontakları (Ana Kontaklar) -- Kumanda kontakları (Yardımcı Kontaklar) Güç kontakları yüksek akıma dayanıklı olup, motor vb. alıcıları çalıştırmak için kullanılır. Bu nedenle yapıları büyüktür. Kumanda kontakları ise, termik aşırı akım rölesi, zaman rölesi, ısı kontrol rölesi, mühürleme vb. gibi düzeneklerin çalıştırılmasında görev yapar. Bu nedenle yapıları küçüktür. Kısaca; ana kontaklar yük akımını, yardımcı kontaklar kumanda devresinin akımını taşırlar. Kontaktörün içinde normalde açık ve normalde kapalı olmak üzere değişik sayıda kontak bulunur. Bobin enerjisiz iken bazı kontaklar açık konumda bekler. Bobin enerjilendiğinde açık kontaklar kapalı, kapalı kontaklar ise açık hale gelir. Kontaktörde kontakların konumunun değişimi aşağıdaki şekilde gösterilir.
ZAMAN GECİKME RÖLELERİ 1. ÖZELLİKLERİ: Yük enerjilendiğinde ara veya gecikme olur. Bu şekilde yükler sıralanabilir ve birbirine bağlı çalışma durumları tasarlanabilir. Klavuz (kontrol) voltaj kontrolü mevcuttur. Hat voltajı kontakları mevcuttur. 2. TİPLERİ Termal bükülmeli (bimetal) anahtarlı tip Manyetik bobin veya içine yağ doldurulmuş hazneli tip Motorlu kam işletmeli kontaklı tip Elektronik tip (ayarlanabilir veya sabit) 26
Zaman Rölesi Tipleri 27
Zaman Gecikme Rölesi Bağlantısı 28
FAN GECİKME RÖLESİ Fan gecikme röleleri fan motorlarını başka bir cihazdan (örnek olarak kompresör) belli bir süre sonra çalışmasını sağlar. Bu şekilde elektrik hattında aynı anda aşırı yük oluşmaz. 29
DEFROST RÖLELERİ Defrost röleleri, çoğunlukla bir zamanlayıcı gibi belli zamanlarda sistemi defrosta geçirir. Ancak karlanmanın hissedilmesi veya kar erime işleminin bitmesi, hissedici kuyruk veya hissedici elemana sahip defrost termostatı yardımıyla yapılır. Pencere veya split tip klimalarda bu yöntem uygulanır. Dış ünite dönüş borusu dışına bağlanan defrost rölesi karlanmayı sıcaklık yardımıyla hisseder ve klimayı defrost konumuna getirir. Dört yollu vana belli bir süre yaz konumunda çalıştırılarak karlanma giderilir. 30
Defrost Zaman Röleleri 31
5.BÖLÜMLE İLGİLİ SORULAR 1. Akım rölesi nasıl çalışır? 2. Potansiyel röle bağlantısını çiziniz. 3. Potansiyel röle nasıl çalışır? 4. Isıl röle nasıl çalışır? 5. Elektronik (PTC) röle nasıl çalışır? 6. Elektronik (PTC) başlatma rölesinin özellikleri nelerdir? 7. Kontaktör şartnamelerden nasıl seçilir? 8. Zaman gecikme rölelerinin özellikleri nelerdir? 9. Defrost röleleri hangi amaçla kullanılır? 10. Fan gecikme röleleri hangi amaçla kullanılır? 32