ĠSTATĠSTĠKSEL ARAġTIRMALARDA ÖLÇME YÖNTEMLERĠ VE ÖLÇEK TÜRLERĠ Ġlke Aktuğ BUZKAN, Rifat Mert GÜLMEZ, Duygu KARACAN, Ezgi SÜMER, Mustafa TAġDEMĠR DanıĢman: Kumru Didem ATALAY ÖZET Araştırmalar, doğadaki oluşumları anlamak amacıyla yapılan planlı, programlı ve sistemli bilimsel çalışmalardır ve bilimsel bilgi üretirler. Araştırmaların temel yapı taşı verilerdir, veriler ise ölçerek elde edilir. Bir araştırmadan elde edilecek sonuçların sağlıklı ve geçerli olması istenir. Bunu sağlayan en önemli etkenlerden birisi de araştırıcının incelediği konuyu ölçebilecek en uygun ölçüyü bulması ve ölçüm işlemlerini uygun biçimde yürütebilmesidir. Bu çalışmada, araştırmaların daha geçerli ve güvenilir olmasını sağlamak amacıyla ölçme yöntemleri ve ölçek türleri incelenmiştir. GĠRĠġ Bilimsel çalışma; toplumu tanıma, profilini çıkarma, neden, niçin, nasıl, ne zaman, nerede sorularına cevap veren uğraşlar ve bilgi üretme işlevidir. Bilimsel çalışmanın en önemli öğelerinden birisi ise evrensel yaklaşımla birimlerin özelliklerini uygun ölçekler kullanarak sayısallaştırmak ve elde edilen verileri kayıt etmektir. Yapılan araştırmanın sonucunun değerli olabilmesi için incelenen etkenin etkisini ölçebilecek uygun bir ölçü bulunması gerekir. Araştırıcıların klinikte, sahada veya laboratuarda ölçtüğü veya belirlemeye çalıştığı özellikler birer değişken olarak ifade edilebilir. Araştırıcının en büyük amacı, gözlediği veya belirlemeye çalıştığı değişkenleri değerlendirmek, dağılışlarını çizmek, etki derecelerini ortaya koymak ve birbirleri arasındaki ilişkileri ortaya çıkarmaktır. Bu nedenle araştırmanın bir anlamda ölçme olayı olduğunu söylemek yanlış olmaz. Ölçme işlemi farklılık ve değişkenlik kavramı üzerine kurulur. Araştırmalarda değişkenlik çok önemlidir, var olandan değişik olanı araştırmak anlamlıdır. Fakat sadece farklılığın belirlenmesi yeterli değildir, bu farklılığın derecesinin de belirlenmesi ölçmenin bir konusudur. ÖLÇME VE ÖLÇEK Bilimin en büyük görevlerinden biri deneysel (ampirik) olayları tanımlamaktır. Fakat bu görev kadar önemli bir diğer görevi vardır. Bu görev ise, yasalar ve teorileri kullanarak deneysel olayın açıklanmasının, sayılmasının ve öngörülebilmesinin genel prensiplerini yayınlamaktır. Bu amacı uygulayabilmek için bilimler, araştırmanın amacı olan ilişkileri, matematiksel denklemleri ve teorileri yayınlamak için verileri toplama ve karşılaştırma gereksinimi duyarlar. Bu zor fakat önemli olay için yeni bir disiplin gereklidir. Ölçme (measurement) bu sürecin uygulanmasını sağlar. Ölçme gözlem ve kayıt etme sürecidir. Bir değişkenin büyüklüklerinden oluşan bir deneysel gözlemler kümesinin, bu büyüklüğü ölçecek sayılar kümesi ile karşılaştırılması ve her bir büyüklüğün sayı kümesindeki bir sayı ile eşleşmesini sağlama işlemine ölçme denir [9]. Ölçmenin aşamaları Şekil 1 ile verilmiştir [1]. 1
Şekil 1. Ölçmenin Aşamaları Nesnelerin olayların özellikleri GÖZLEM Sayı ya da sembolle ifade ÖLÇME Araştırmalarda karşılaşılan en önemli sorunlardan biri yapılan araştırmanın konusunda hangi amaçların gerçekleştirileceği, hangi problemlerin çözüleceğidir. Bu sorunun çözümünde ölçek (scale) önemli bir rol oynar. Ölçekler ölçme göstergeleridir. Matematiksel özellikleri belirli olan ölçümler kümesine ölçek denir [11]. Ölçmelerde kullanılabilecek değişkenler farklı biçimlerde isimlendirilirler. Bu isimlendirme, değişkenin alabileceği ölçüm değerine ve değerinin ortaya çıkış biçimine göre yapılır. Bunlar aşağıdaki şekilde incelenir. Nitel-Nicel: Birimlerin isimsel olarak belirtilebilen karakteristik özelliklerini belirten değişkenlere nitel değişkenler denir. Örneğin bir hastanedeki hastalar cinsiyetlerine göre sınıflandırılırsa nitel özelliklerine göre sınıflandırılmış olurlar. Ölçüm araçları ile ölçülerek değerleri saptanan değerler ise nicel değişkenlerdir. Bu değişkenler sayıyla belirtilebilir. Hastaların boy uzunlukları, kan basınçları nicel değişkenlerdir. Kesikli-Sürekli: Nicel değişkenler tam sayı değer alıyorsa kesikli değişken; kesirli ve ondalıklı değerler alıyorsa sürekli değişken denir. Nitel değişkenlerin çoğu kesikli değişkendir. Kesikli değişkenlerde bir değerin diğerinden çok olması söz konusu değildir. Hastanın kanındaki hemoglobin miktarı sürekli iken, nabızları kesiklidir [7]. Bağımlı-Bağımsız: Bağımsız değişken, değeri rasgele oluşan, ölçüm hatası olmayan, diğer değişkenleri etkileyen değişkendir. Örneğin zeka ölçümleri sırasında dış faktörler (gürültü, stres vs.) ölçülen zekanın değerini değiştirebilir. Bağımlı değişken ise değeri başka değişkenlerin değişiminden etkilenen, onların değişimlerine göre değer alan değişkendir [16]. Ölçme yöntemleri iki ana başlık altında incelenebilir. Bunlar doğrudan ölçme ve dolaylı ölçme yöntemleridir. Ölçülen nitelik ile ölçmede kullanılan aracın niteliği aynı ise bu tür ölçmelere doğrudan ölçme, farklı ise dolaylı ölçme denir. Araştırmayı yapacak olan araştırıcı, araştırmaya başlamadan önce neyi ölçeceğini çok iyi bilmelidir. Bunu saptadıktan sonra ölçüm aracının ne olacağına ve ölçüm işlemini nasıl ve hangi koşullarda yürüteceğine karar vermelidir. Kullanılacak ölçüm aracına karar verilirken, ölçüm aracının seçiminde dikkat edilmesi gereken bazı unsurlar vardır. Öncelikle, ölçüm aracı araştırıcıya uygun, güvenilir ve geçerli bilgi üretmelidir. Ayrıca incelenen konunun özelliğine uygun olmalı; duyarlılık ve seçicilik yeteneğine sahip olmalıdır. Bir ölçüm aracının uygun bilgi ürettiğini söyleyebilmek için, ölçüm aracının soruna çözüm getirmesi gerekir. Ayrıca incelenen konuyu açıklığa kavuşturabilmesi uygunluğun ölçütlerindendir. Bir ölçümün güvenirliği; aynı ölçüm aracıyla, aynı koşullar altında, aynı nesneden, aynı yanıtın alınmasıdır. Örneğin, aynı koşullar altında, bir kişinin boyu hep aynı ölçülmelidir. Hastanelerde bulunan, sert maddeden yapılmış bir ölçme aleti güvenilir bir alettir. Ancak hastanın boyu elastik bir madde ile ölçülecek olursa, her ölçümde farklı sonuç 2
alınacağı için bu alet güvenilir olmaz. Ölçüm sonucu bireyler ya da gruplar arasında bir farklılık veya farksızlık gözlemlenebilir. Bu farklılık veya farksızlık her zaman gerçek farklılık veya farksızlık değildir. Gözlenen farklılık veya farksızlık gözlemci hatası, ölçüm aracı hatası, ortam değişikliği vb. sonucu ortaya çıkmış olabilir. Bir ölçüm aracının geçerliliği, gerçek farklılığı yansıtmasıdır. Ölçekler kullanım amaçları ve şekillerine göre ayrılırlar. Bu ölçek türleri tıp alanında da oldukça sık kullanılmaktadır. ÖLÇEK TÜRLERĠ Bilimsel araştırmalarda yapılan ölçmelerde oluşan karışıklıkları giderebilmek için bir takım ölçeksel sınıflandırmalara gidilmiştir. Bu sınıflandırmalar Amerikalı psikolog ve uygulamalı matematikçi Stanley Smith Stevens tarafından geliştirilmiş ve kabul edilmiştir [12]. Stevens, sınıflandırmasında ölçekleri mesafe veya orijine sahip olup olmamalarına göre aşağıdaki tabloda görülen dört gruba ayırmıştır. Bütün tek boyutlu (unidimensional) ölçekler, bu dört ölçek tipinden birine girer. Bunlar isimsel (nominal), sırasal (ordinal), aralıksal (interval) ve oransal (ratio) ölçeklerdir [15]. Ölçek türlerinin fark, sıra, mesafe ve başlangıç noktalarına göre özellikleri Tablo 1 ile verilmiştir [14,6]. Tablo 1. Ölçek Türlerinin Özellikleri Ölçek Fark Sıra Mesafe Sıfır Başlangıç Noktası İsimsel (Nominal) + - - - Sırasal (Ordinal) Aralıksal (Interval) Oransal (Ratio) + + - - + + + - + + + + Bu ölçek türleri en zayıftan başlayıp, giderek daha güçlenen matematiksel yapılanmaya göre sıralanırsa; isimsel, sırasal, aralıksal ve oransal sıralaması elde edilir. Bu nedenle her bir değişik ölçülme ölçeğine göre elde edilen istatistiksel veriler değişik matematiksel güçtedir. Her biri için kullanılabilecek matematiksel işlemler de farklıdır. Bu işlemlerdeki istatistiksel işlemler ve analizler de değişiklik göstermektedir. Ne kadar fazla matematiksel işlem ve ikisel ilişki için uygulama mümkünse, bazı istatistik tekniklerini kullanmak için de o kadar fazla uygunluk ortaya çıkmaktadır [14]. Her bir ölçek türünün özellikleri aşağıdaki gibi verilebilir. 1. Ġsimsel (Nominal) Ölçek: Veri toplanırken elde edilebilecek en basit ölçekler isimsel ölçeklerdir. İsimsel ölçek alınan yanıtların ya da ölçümlerin nitelik halinde belirtilmesi isimlendirilmesi ya da sınıflandırılmasıdır. Bu ölçek türünde rasgele numaralar kullanılarak nesne veya nesne sınıfları isimlendirilir. Her birine ayrı nesne numarası verilir ve her birine farklı rakam atılır. Rakamlar böylece farklı nesnelerin adları olarak hizmet ederler. Örneğin kimyada elementlerin periyodik tabloda sınıflandırılması isimsel ölçeklendirmeye bir örnektir. Başka bir örnek vermek gerekirse bireyleri hasta -sağlıklı, erkek - kadın, evli bekâr dul - boşanmış olarak sınıflandırmak isimsel ölçektir. Bu ölçümdeki esas düşünce eşit veya eşit 3
olmayan şeklinde bir ayrıma gitmektir. Dikkat edileceği gibi kategori ya da sınıfları belirten bu sayılarda herhangi bir matematiksel işlem yapmak mümkün değildir. Sadece her kategori ya da sınıftaki sayılardan (frekans) yararlanarak tepe değeri saptanabilir. Tıbbi alanda isimsel ölçeğe örnek olarak hasta tanısını verilebilir. Tıbbi tanının amacı hastanın hastalığının ne olduğunu saptamak ve hangi tedaviyi uygulamak gerektiğini belirlemektir. Amaç hastalığın A ya da B olduğuna karar vermektir. Hastalıkların bu konuda isimleri önemli değildir. Örneğin, psikiyatrik teşhis grupları sistemi sınıflayıcı bir ölçü meydana getirir. Teşhis koyan bir kimse bir şahsı şizofren, paranoit ve manik depresif şeklinde tanımlıyorsa bu şahsın dahil olduğu bir sınıfı temsil eden bir simge kullanmaktadır ve dolayısıyla da sınıflayıcı ölçü kullanıyor demektir. İsimsel ölçek, değişkenleri isimlerine göre ayırır. İsimsel ölçeğin kullanımına dair bir örnek Tablo 2 ile verilmiştir [1]. Tablo 2. İsimsel Ölçeğin Kategorileştirilmiş Hali DEĞĠġKEN Hastalık Durumu Cinsiyeti Kan Grupları Kan Basıncı KATEGORĠ 1: Hasta 2: Sağlam 1: Erkek 2: Kadın 1: 0 grubu 2: A grubu 3: B grubu 4: AB grubu 1: Kontrol altında 2: Kontrol altında değil 2. Sırasal (Ordinal ) Ölçek: Sırasal ölçek isimsel ölçeğin belirli biçimde ya da kritere göre sıralandırılmasıdır. Bu sıralandırmayı yaparken dikkat edilmesi gereken bazı kriterler vardır. Bunlar, ölçülebilen ve ölçülemeyen özellikler arasındaki, özellik ve sistem arasındaki, özellik ve belirli bir özellik arasındaki ve son olarak da özelliğin aynı miktarının iki örneği arsındaki ilişkilerdir. Sırasal ölçek, verilerin, büyüklük açısından birbirlerine göre sıralandığı (1., 2., 3., n-1., n.) bir ölçektir. Bu ölçek sadece bir değerin diğerinden büyük veya küçük olduğunu gösterir, aralarındaki farkın büyüklüğünü göstermez ve gerçek sıfır noktasından yoksundur. Sırasal ölçek, tıp alanında oldukça sık kullanılan bir ölçektir. Doktorların kıdem durumuna göre sıralanması buna iyi bir örnektir, bu sıralama profesör, doçent, yardımcı doçent, uzman, pratisyen şeklindedir. Ayrıca bir hastanın iyileşme durumu için; tam iyileşti, biraz iyileşti, iyileşmedi biçiminde bir sırasal ölçek kullanılabilir. Sırasal ölçekli verilerin birçoğundan daha güçlü sonuçlar verebilen ölçümler aralıksal ölçekli ölçümlerdir. Ayrıca, sıralı ölçeklerden başarılı bir şekilde aralıksal ölçümlerin elde edilmesi, daha üst düzeyde araştırmalar gerektirmektedir. Genellikle anketlerden elde edilen toplam puanlar sorulan soruların cevabı olan başarılı sayısının toplamıyla elde edilir. Bu tür değişkenler de sırasal ölçektir [4]. Ölçekte sayı kullanıldığı kadar harf ve kelimede kullanılabilir, eğer sayı kullanılmışsa sayısal bir sıraya, harf kullanılmışsa alfabetik sıraya, kelime kullanılmışsa anlam sırasına koyulması gerekir. Mesela, bir sağlık kuruluşunda 4
çalışanları aylık gelirlerine göre sınıflandırırsak, aylık gelir grupları düşük, orta ve yüksek olarak sıralayabiliriz. Düşük aylık gelir grubu 1,orta gelir grubu 2 yüksek gelir grubu 3 numarasıyla veya direk düşük orta ve yüksek olarak sıralayabiliriz. Verilen örneklerden anlaşılacağı gibi, bir değişkenin sıralayıcı ölçekle ölçülmesi sonucu ortaya çıkan sayısal değerler arasındaki farklar matematiksel yönden bir anlam taşımamaktadır. Yani orta gelir grubundaki çalışanlar, düşük gelir grubundaki çalışanların iki katı kadar aylık gelir almamaktadırlar. Hastaların iyileşme ve ağrı durumları sırasal ölçek kullanılarak sıralanabilir. Yine aynı şekilde bir konudaki eğilimleri sıralarken de sırasal ölçek kullanılabilir. Tablo 3 ile sırasal ölçeklendirmeye örnekler verilmiştir [1]. Tablo 3: Sırasal Ölçek Örneği DEĞĠġKEN İyileşme Durumu Ağrı Durumu Eğilim Durumu KATEGORĠ 1: İyileşmedi 2: Az iyileşti 3: Tam iyileşti 1: Baş ağrısı hiç yok 2: Çok az baş ağrısı var 3: Orta şiddette baş ağrısı var 4: Çok şiddetli baş ağrısı var 1: Çok destekliyorum 2: Destekliyorum 3: Fikrim yok 4: Desteklemiyorum 5: Hiç desteklemiyorum 3. Aralıksal (Interval) Ölçek: Eğer ölçek gerçek bir sıfır noktası, yani bir başlangıç noktasına göre bireylerin her birinin uzaklığına ait yorum olanağı vermiyor, fakat bireylerin ve cisimleri arasındaki farklılıkların miktarı ya da uzaklığı yönünde bir yorum olanağı kazandırıyor ise buna aralıksal ölçekler adı verilir. Aralıksal ölçekte her bir seviyeye çıktığımızda, ölçüler arasındaki mesafenin bir anlamı vardır. Aralık yorumlanabilir ve karşılaştırma yapılabilir. Aralıksal ve oransal ölçekleri vurgulayan modeller, rasyonel sayılar veya tam sayılar sistemi değil, reel sayılar sistemidir ve daha fazla yoruma ihtiyacı vardır. Gerçekte temel ölçüm için belirli prosedürler, doğrudan sadece tamsayıların sayısal miktarlara atanması ile sonuçlanırlar. Diğer prosedürler, sadece rasyonel pozitif sayıların atanması ile sonuçlanır. Bu tanımlarda iki husus dikkati çekmelidir. Bunlardan birincisi, başlangıç noktası sorunudur. Aralıksal ölçeklerde gerçek bir sıfır noktası olmamasına karşın, bireyler arası farklılıkları söz konusu edebilmek için mutlak bir başlangıç noktası esası kabul edilmektedir. Her araştırıcı araştırma amacına göre mutlak bir başlangıç noktası seçebilmektedir. İkinci husus ise, ölçekte seçilen başlangıç noktasının altında ve üstünde kalan kısımlarının eşit ünitelere bölünmüş olmasıdır. Aralıksal ölçeklerde de bu husus belli yöntemlerle sağlanır. Aralıksal ölçeklerde kullanılan mutlak sıfır noktasına göre yapılan yorumlara özellikle dikkat etmek gerekir. 5
Aralıksal ölçek tansiyon ölçülmesinde kullanılabilir. Küçük ve büyük tansiyon belirlenerek kişinin tansiyonunun bu iki değer arasında değiştiğini bize açıklar. Kan ph ı 7,1 ile 7,5 arasındadır. Bunun altına ya da üstüne çıkarsa kişi için dengesizlik belirtileri ortaya çıkar. Hastanın vücut sıcaklığını ölçmek için kullandığımız termometreler de aralıksal ölçek üzerine kurulmuştur. 0 2 yaş arası çocukların gelişimi için gelişim ölçüm özelliklerini inceleyen bir aralıksal ölçeklendirme tasarlanmıştır. Bu ölçeklendirmede niceliksel gelişim puanı geliştirmek amaçlanmıştır. 4. Oransal (Ratio) Ölçek: Aralıksal ölçekteki mutlak sıfır noktası yerine gerçek sıfır noktası alınır ve başlangıç noktası sabit bir nokta olarak seçilirse, ortaya çıkan yeni ölçeğe oransal ölçek denir [2]. Mutlak sıfır noktası, gerçekte tanımlanmış bir yokluğun olmadığını (termometrenin 0 dereceyi göstermesi) gerçek sıfır noktası ise, bilinen mutlak gerçek bir 0 noktasını ifade eder (elmanın 0 kg olması gerçekte hiç elma olmadığıdır). Oransal ölçeğin diğer ölçeklerden en önemli farkı da mutlak 0 noktasına başka bir deyişle yokluğa sahip olmasıdır [3]. Oransal ölçek ilk üç örnekten matematiksel olarak daha güçlü bir ölçektir. Çünkü bu ölçeğe tüm matematiksel işlemler uygulanabilir (tepe değer, ortanca, geometrik ortalama, varyasyon katsayısı gibi). Bu ölçeğe ait veriler sayımla ve ölçümle elde edilir. Ölçümle belirlenen veriler sayımla belirlenen verilerden daha ayrıntılıdır [5]. Ayrıca bu ölçeğin başlangıç noktası ve ölçü birimi değişmez olması onu daha anlamlı kılar. Oransal ölçeğinin bir diğer özelliği ölçümler üzerinde oransallık olmasıdır. Bir başka deyişle, kendi üzerinde ölçülmüş noktalar veya sayılar birbirinin katı olarak ifade edilebilirler. Örneğin 2metre 1 metrenin 2 katı,10 metre 2 metrenin 5 katı biçiminde verilebilir [10]. Oransal ölçek sağlık alanında ağırlık ölçümü, boy uzunluğu, kandaki bazı biyokimyasal değerler (hemoglobin miktarı, glikoz miktarı, alyuvar sayısı, hormon ölçümleri), idrar örneklerinde glikoz oranları gibi durumlarda kullanılabilir. Ayrıca fizik bilimindeki ölçümler ağırlık, alan, hacim ölçümleri de oransal ölçektir. Ölen, hastalanan, yaralanan hakkındaki veriler de oransal ölçeğe girer [13]. ĠSTATĠSTĠKSEL ÖLÇÜMLERDEKĠ HATALAR Hata bir özelliğin ölçülmesiyle elde edilen ölçüm sonucu ile özelliğin gerçek sonucu arasındaki farktır. Ölçülmek istenen özelliğin gerçek değeri ile ölçme yapıldıktan sonra elde edilen değer arasındaki farka ölçme hatası denir. Ölçüm işlemlerinden, ölçümü yapan kişiden, deneklerden ve ortamdan kaynaklanan hatalar vardır. Aynı şekilde tıp alanında yapılan tüm ölçmelerde kullandığımız tüm ölçme araçlarında da büyük olasılıkla hata olacaktır [13]. İstatistiksel ölçümlerdeki hatalar kaynaklarına göre aşağıdaki biçimde gruplanır. 1. Ölçüm ĠĢlemlerinden Kaynaklanan Hatalar: Ölçüm, gerek ölçülen değişkeni gerek ölçüm işlemlerini az ya da çok etkileyen birçok etkenin etkisi altında yapılan bir işlemdir. Yapılan ölçümlerdeki değişimin bir kısmı bireyler arasındaki gerçek farklılıklara, bir kısmı ise ölçüm hatalarına bağlıdır. İdeal ölçümde tüm farklılıkların incelenen değişken yönünden bireyler arasındaki farktan olması, diğer faktörlerin katkıda bulunmaması gerekir. Yoksa çeşitli etkiler nedeniyle ortaya çıkan farklılıklar hiçbir zaman gerçeği yansıtamaz [13]. Ölçüm işlemlerinden kaynaklanan hatalar üç alt gruba ayrılır. a. Sabit Hata: Bir ölçmeden başka bir ölçmeye miktar olarak değişmeyen hatalardır. Kaba hatalar kontrol ölçmeleriyle kolayca yok edilebilir. Bozulan tartının her ölçümde 500 gr eksik tartması gibi. Bu durumda, ölçülen her değişken için hata miktarı tekrar edecek, ancak sabit 6
kalacaktır. Aynı şekilde bir diyetisyenin kilo ölçümü yaparken tüm hastalarının kilolarını 10 gram eksik veya fazla tartması gibi örnekler verilebilir [13,10]. b. Sistematik Hata: Hata miktarı, herkes için aynı olmayıp farklılıklar göstermektedir. Önceden belirlenen kurala göre sistematik şekilde puanlamada bir farklılık olduğu durumlarda sistematik hata söz konusudur. Sistematik hata ölçülen özelliğe, büyüklüğe, ölçmeciye, ölçüm koşullarına göre değişen hatalardır. Bu hataların büyüklüğü belli bir parametreye bağlıdır. Bu parametrelerin etkileri ortadan kaldırılmadan ölçümler ne kadar tekrar edilirse edilsin bu hatalar ortadan kalkmaz. Estetik cerrahide cerrahın karın germe, kaş asma, burun kaldırma operasyonlarında estetik ölçüm oranlarını iyi ayarlayamaması buna bir örnek olarak verilebilir [13]. c. Tesadüfî (Rastlantısal) Hata: Geçici etmenlere bağlı olan ölçüm hatalarıdır. Tesadüfî hata hakkında bilinmesi gereken en önemli noktalardan biri, bütün ölçümler üzerinde sürekli bir etkisi olmadığıdır. Bu nedenle, tesadüfî hata ölçme sonuçlarının değişkenliğini artırırken, ortalama üzerinde fazla etki yaratmaz. Ölçümü etkileyen bu hatalar genellikle ölçüm ortamında, ölçüm işlemlerinde, yanıtlayıcının ve araştırıcının yanılgılarından kaynaklanır. Bu hata kaynakları özetle şunlardır [13]. i) Kişisel sürekli etmenler: Kişinin değişmeyen ya da az çok değişen kimi özellikleri ölçümleri etkileyebilir; örneğin yaş, zekâ, bilgi düzeyi gibi [13]. ii) Kişisel geçici etmenler: Sağlık, ruhsal durum, yorgunluk, zindelik gibi kısa zaman birimleri içinde değişiklik gösteren durum ya da koşullar ölçümleri etkileyebilir. Örneğin yorgun bir doktor, tüm hastaları başından savabilir ya da yorgun bir hastanın fiziksel bulguları farklı çıkabilir [13]. 2. Ölçmeciden Kaynaklanan Hatalar: İnsanın duyu organlarının kusursuz olmaması nedeniyle kişisel dikkat ve yeteneğin sınırlı olmasından kaynaklanan hatalardır. Ölçmecinin gayretsiz olması, alınan yanıtları eksik veya yanlış kaydetmesi, hatalı gözlem yapması örneği teşkil edebilir. Bu hatalar ölçüm sonucunu önemli derecede etkileyebilir. Hastaya hatalı tahlil sonuçları verilmesi, laboratuar sonuçlarında ölçüm hatalarının yapılması, ameliyat sırasında atılan dikişinin boyutunun ayarlanamaması, doktorun verdiği ilaçların doz oranının hatalı olması, göz numarasının tespit edilmesinde hata yapılması ölçmeciden kaynaklanan hatalardır [5]. Ölçmecinin, değişik kaynaklardan gelebilecek hataları önleme konusundaki çabaları, ölçme sonuçlarının güvenirliğini artırabilir. Başka bir deyişle, ölçme sonuçlarına rasgele karışabilecek hataları önleme gayretleri, ölçme sonuçlarının güvenirliğini artırma çabalarıyla örtüşür. Ölçmeciden kaynaklanan hataları azaltmak için tek kişi yerine birkaç kişi tarafından kontrol edilebilir. Yapılan işe daha fazla özen gösterilebilir, daha fazla iş ortamına yoğunlaşabilmek için sosyal olarak aktiviteler geliştirilebilir [5]. 3. Ölçme Aracından Kaynaklanan Hatalar: Ölçme aracının yapımındaki ve düzenlenmesindeki herhangi bir eksiklik ya da herhangi bir parçasının oynaması nedeniyle oluşan hatalardır. Kan şekerini ölçen aletlerin bozuk olması, tansiyon ölçerlerin hatalı ölçüm yapması, termometrenin bozuk olması, boy ve kiloyu ölçen tartıların hatalı olması gibi örnekler verilebilir [8]. Hatasız bir ölçüm için ölçme aracından kaynaklı sorunlar göz ardı edilmemelidir. Ölçme aracından kaynaklanan sorunları azaltmak için ölçüm aracının uygunluğu ve uygun ölçme 7
yöntemleri belirlenmelidir. Belirli aralıklarla cihazın bakım ve kontrolünün yapılması iyi bir kontroldür [10]. 4. Ölçülen Özellikten veya Ortamdan Kaynaklanan Hatalar: Ortamdan gelen etkiler ölçümlerde büyük farklılıklar yaratabilir. Ortam ölçüm yapmaya uygun duruma getirilmeden ölçüme başlanmamalıdır. Ölçme ortamının şartlarının uygun olmaması, ameliyathanenin dezenfektasyon şartlarına uygun olmaması ortamdan kaynaklanan hatalara örnek olarak verilebilir [10]. Ölçme işlemi uygun şartlarda gerçekleştiğinde, bu hatalar ortadan kaldırılabilir. İyi ve hatasız bir ölçüm yapılabilmesi için ölçülen özelliğin koşula yani ölçtüğümüz duruma uygunluk göstermesi gereklidir ve ortam ölçüm yapmaya uygun duruma getirilmeden ölçüme başlanmamalıdır. Eğer ortamdan kaynaklanıyorsa o ortamın mutlaka dezenfekte edilmesi iyi bir kontroldür [8]. Ölçmeler, istenilen amaca göre belirli bir doğrulukta yapılmalı ve yanılgılara karşı güvenilir olmalıdır. Hatasız ölçülerden, ancak hatasız ölçme aletlerinin kullanılması ve kişisel hatalar olmaması durumunda söz edilebilir. SONUÇ Bilimsel araştırmalarda açığa çıkan verilerin anlam kazanabilmesi için veriler tutarlı bir biçimde sıraya dizilmeli ve karşılaştırılmalıdır. Bu disiplin için ölçümlerden, ölçümleri teyit edebilmek için de ölçeklerden yararlanılır. Yapılacak araştırmanın niteliğine ve niceliğine göre uygun ölçek seçilir. Ölçüm sırasında yapılan hataları düzeltmek için uygun yöntemler kullanılır. Hatasız ölçülerden ancak hatasız ölçme araçlarının kullanılması ve kişisel hatalar olmaması durumunda söz edilebilir. Buna bağlı olarak istatistiksel araştırmalarda ölçme yöntemlerinin ve ölçek türlerinin, araştırma tiplerini ve veri çözümlemelerini dolayısıyla araştırma sonuçlarının yorumlamalarını önemli oranda etkileyen kavramlar olduğu görülür. KAYNAKLAR 1. Akgül, A.: Tıbbi Araştırmalarda İstatistiksel Analiz Teknikleri SPSS Uygulamaları, Emek Ofset, Ankara; 2005. 2. Aziz, A.: Araştırma Yöntemleri Teknikleri ve İletişim, Turhan, Ankara; 1994. 3. Babbie, E.: The Practice of Social Research, Wadsworth, CA; 1998. 4. Elhan A. H., Atakurt Y. Ölçeklerin Değerlendirilmesinde Niçin Rasch Analizi Kullanılmalıdır?. Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Mecmuası, 2005; 58: 47-50. 5. Freedman, D., PISANI, R., PURVES, R.: Statistics, Norton, New York; 1980. 6. http://www.bsm.gov.tr/makale/20023.asp?sayi=20023 7. http://www.odevarsivi.com/dosya.asp?islem=gor&dosya_no=77705 8. http://www.tezsitesi.com/index.php?topic=686.0 9. Kaptan, S.: Bilimsel Araştırma ve İstatistik Teknikleri, Rehber Yayınevi, Ankara; 1995. 10. Karagöz Y, Ekici, S. Sosyal Bilimlerde Yapılan Uygulamalı Araştırmalarda Kullanılan İstatistiksel Teknikler ve Ölçekler. C.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 2004;1:25-35. 11. Özdamar, K.: Paket Programlar ile İstatistiksel Veri Analizi, Kaan Kitabevi, Eskişehir; 2004. 12. Stevens, S. S. On the Theory of Scales of Measurement. Science. 1946; 103: 677-680. 13. Sümbüloğlu, V., Sümbüloğlu, K.: Sağlık Bilimlerinde Araştırma Yöntemleri, Hatiboğlu Yayınları, Ankara; 2004. 8
14. Togerson W. S.: Theory and Methods of Scaling, John Wiley and Sons, Newyork; 1958: 1-15. 15. Velleman P., Wilkinson, L. Nominal, Ordinal, Interval and Ratio Typologies are Misleading. The American Statiscian, 1993; 1: 65-72. 16. Yalçın, Ş.: Deneysel Desenler, Ankara Üniversitesi, Ankara; 2006. 9