Gaziantep University Internationa E- Journa OfFacuty OfEconomics And Administrative Sciences in Isahiye (Jfeası}Vo. No. 204 ISSN: KALKINMA PLANLARI SÜRECİNDE SOSYAL GÜVENLİKTE GELİŞMELER DEVELOPMENTS in SOCİAL SECURITY in THE PROCESS OF DEVELOPMENT PLANS İbrahim ÖRNEK' Mustafa BAYLAN" Özet Sosya güvenik teme amacı, sosya riskerden doayı geiri kesienere geir temin etmektir. Türk sosya güvenik sistemi geişmiş batı ükeerine göre geç kurumsaaşmış ve kişise ve maddi kapsamını genişetme çabaan devam etmiş ve etmektedir. Bu çabaar kakınına panarında da önemi yer tutmuşhır. Türkiye iktisadi panama ie 930'u yıarda tanışmış ancak panı kaunına çabaarı 960'ı yıara başamıştır. 963'den günümüze on tane kakınına panı hazıranmış ve uyguanınıştır. Birinci Beş Yıık Karnınıa Panı'ndan beri hazıranan bütün kakınına panarmda sosya güvenik sistemi hep önemini korumuş ve gene anamda, geir dağıım aracı oarak görümüştür. ' Abstract The main purpose of socia security is to protect individuas from financia hardships. Turkish socia security system has been instihıtionaized!ate with respect to deveoped westem countries. Aso scope of the Turkish socia security system has been extended. The Bu çaışma KSÜ Sosya Biimer Enstitüsü İktisat Anabiim Daı 'nda yapıan doktora tezinden türetimiştir. "Prof. Dr., Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, İİBF,.eınai: iornek@ksu.edu.tr "" Öğr. Gör., Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Pazarcık MYO, emai: m_bayan@ksu.edu.tr 26
,, extension of socia securty has an important pace in ai the nationa deveopment panning. Athough Turkey met panning in 930's, Turkey's deveopment strategy with panning started in 960's. Unti now, Turkey has prepared and appied ten deveopment pans. In ai the pans socia security has been indicated as a too of income distrubution. Giriş Sosya güvenik insanık tarihinin her döneminde var omuştur. Sosya riskere karşı sosya güvenik, önceeri geenekse yöntemere sağanmış, sanayi devrimi ie birikte kurumsaaşmıştır. Sosya güvenik sistemeri, sosya güvenik yasaarında özetenen kütüre geçmiş, geişmişik düzeyi, kurumsa at yapı ve uyguanan ekonomi poitikaarına göre şekienmiştir. Geenekse sosya güvenik sistemerinin güçü oduğu Türkiye' de, modem sosya güvenik sisteminin temeeri 946 yıında İşçi Sigortaarı Kurumunun kurnmasıya başamıştır. 950'de Emeki Sandığının ve 972'de Bağ-Kur'un kurumasıya Tür sosya güvenik sistemi mesek farkıığına göre inşa edimiştir. Yine Türkiye' de panı ekonomi girişimeri 930'ı yıarda başamış ve Birinci Beş Yıık Sanayi Panı 934'de, İkinci Beş Yıık Sanayi Panı 938'de uyguamaya konumuştur. Bu panarın ortak özeikeri her ikisi de kakınma panı oarak deği, entegre yatırım projeeri demeti hainde şekiendirimiş ve sosya hizmet sektöreri projeer istesine aınmamıştır. Ancak 960 sonrasındaki panarda sosyo-ekonomik sornnar ee aınmış ve panama hem iktisadi hem sosya sornnan içerecek şekide yapımıştır. Böyece daha iyi bir sosya güvenik sistemine sahip oma isteği ve çabaan 963 'ten beri bütün kakınma panarında yer amıştır. Çaışmada, Türk sosya güvenik sisteminde meydana geen geişmeer kakınma panarı çerçevesinde inceenıniştir. Bunun için önceike sosya güveniğin tanımı ve sosya güveniğe konu oan risker üzerinde duruduktan sonra Türkiye'de panamanın kısa tarihçesi verimiştir. Sosya Güveniğin Tanımı, Amacı ve Sosya Güveniğe Konu Oan Risker Sosya Güveniğin Tanımı ve Amacı Sosya güvenik, (a) hastaık, sakatık, anaık, iş kazası, işsizik, yaşııktan veya aienin bir üyesinin öümünden doayı geir eksikiği (veya yetersiz geir miktarı), (b) sağık güvencesine erişim eksikiği veya imkansızığı, ( c) özeike çocukar ve bağımı yetişkiner için yetersiz aie desteği, ( d) gene yoksuuk ve sosya dışanmadan kaynakanan zarararın giderimesi için nakdi veya ayni fayda sağama çabaarının tümüdür (ILO, 200a: 3). ( ' r L L L 27
Sosya güveniğin amacı, fakir ve düşküneri korumak ve onara kabu ediebiir yaşam standartarı sumııaktır. Sosya güvenik ayrıca yaşam boyunca düzeni ve istikrarı tüketim ve ' geir düzeyinin temin edimesidir (Ahmad, 99: 05). Sosya güvenik, topumun her üyesini kaçınıması imkansız sosya riskerin zarararından koruyup, kurtarna ve yarının endişesinden uzak tutma gayesi güder (TUSİAD,997: 27). Sosya Güveniğe Konu Oan Risker muhtaçığın pençesinden Risk, diimizde "tehike" keimesinin karşıığı oarak kuanımaktadır. Her tehike sosya güvenik açısından bir risk sayımaz (Arıcı ve Aper, 203: 33). Herhangi bir riskin sosya güveniğin konusu içerisinde yer aınası için sosya niteikte oması gerekir. Sosya risk, ne zaman gerçekeşeceği biimııemeke beraber ieride gerçekeşmesi muhteme veya muhakkak oan ve buna maruz kaan kişinin ma varığında eksimeye neden oan tehikeerdir (Gerek vd, 203: 266). Bir başka deyişe sosya risk, sosya poitika geeneğinin sosya sorıın oarak tanımama eğiiminde oduğu konuyu ouşturınaktadır (Gadstone, 20: 38). Bir tehikenin sosya güveniğin konusu oabimesi için bazı özeikere sahip oması gerekir. Bu özeiker ise şöye sıraanabiir (Arıcı ve Aper, 203: 35): a) Tehikeerin hedefi insan omaıdır: Tehikenin insanın ya çaışma gücünde azamaya ya da beden gücünü yok etmeye yöneik oması gerekir. Örneğin, hastaık, yaşıık ve sakatık gibi. b) Tehikeere bağı oarak geirde azama veya kesime gibi zarararın meydana gemesi gerekir: Tehike bireyin geir gider dengesinde negatif etkier yaratması gerekir. Örneğin, hastaanan biri tam etkin oarak çaışamadığından doayı geirinde bir azama meydana geir. Buna ek oarak, iyieşme çabasıya tedavi, iaç ve bacım gidereri arttığından bireyin gidereri norma seyrinin üzerine çıkar. Ancak, doğım gibi gider arttırıcı tehikeer ebeveyni üzmez bia<is sevindir. c) Tehikeer mutak ve/veya muhteme niteikte omaıdır: Herkesin kaçınımaz oarac karşıaşacağı tehikeer mutac niteikte oanardır (öüm gibi). Herkesin farkı oasııka karşıaşacağı tehikeer ise muhteme niteikte oanardır (hastaık gibi). d) Tehikenin gerçekeşme zamanında beirsizik omaıdır: Zaman beirsiziği, bireyi daima tehikeere karşı temkini omaya zorar. Tehikenin yeri ve zamanı.biinseydi sadece o ana ve yere göre tedbirer aınır ve sürekiik omazdı. Sosya güveniğin konusu oan riskeri iktisatçıar tarafından farkı. şekierde s;nıf)andmmışiır.. Örneğin, y azgan, fizyoojik. riskeri ve sosyoekonomik rısketi. 28 i
"niteikerine göre risker" atında; geir azamasına yo açan riskeri, geir kesimesine yo açan riskeri ve gider artışına yo açan tehikeeri de "sonuçarına göre risker" atında topayarak sosya güveniğin konusu oan riskeri iki ana grupta kategorize etmiştir (Yazgan, 20: 50). Gadstone ise tarihçi Pau Johnson'dan esinenerek söz" konusu riskeri dört grupta inceemiştir. Bu grnpardan iki "sağıka igii risker", ikincisi "yaşam döngüsüne ait risker", üçüncüsü "ekonomik ve meseki risker" ve son oarak da dördüncüsü ise "çevrese risker"dir. Taas ise söz konusu riskeri "meseki risker", "fizyoojik risker" ve "sosyoekonomik risker" omak üzere üç ana grupta topamıştır (Taas, 976: 550). Bu çaışmada ise sosya güveniğin konusu oan risker söz konusu çaışmaardan yoa çıkarak dört ana kategoride topanmış ve inceenmiştir. Meseki Risker Mesek riskeri, sigortaının çaıştığı veya yaptığı işin niteiğinden doayı tekraranan bir sebepe veya işin yürütüm şartarı yüzünden uğradığı geçici veya süreki hastaık, bedense veya rnhsa özürüük haeridir (SGK, 4.2.203, www.sgk.gov.tr). Meseki risker; iş kazaarı ve mesek hastaıkarını kapsar. İş kazası, çaışanın iş yerinde buımduğu sırada işveren tarafından yürütümekte oan iş nedeniye, birey kendi adına ve hesabına bağımsız çaışıyorsa yürütmekte oduğu iş nedeniye veya işverence sağanan bir taşıta işin yapıdığı yere gidiş geişi sırasında meydana geen ve sigortaıyı hemen veya somadan bedenen ya da ruhen özre uğratan oaydır (550/3 md.). Kazanın sonucuna bağı oarak işçinin muayene, tedavi iaç, protez vb. masrafarının karşıanmasının yanında kaybettiği çaışma kabiiyetini tekrardan kazanınak üzere rehabiitasyon masrafarının da karşıanınası esastır. Kaza sonunda işçi, geçici veya süreki oarak çaışma kabiiyetini yitirebiir. Bu durumda çaışanm ve aiesinin mağdur edimemesi ve geçimerinin temin edimesi gerekir (Taas, 976: 555). Dünya geneinde çaışan nüfusun yakaşık %30'u zorunu sigortaya sahiptir. Kuzey Amerika'da bu oran %60 ie en yüksek düzeye uaşmışken, Sahra-Atı Afrika ise yakaşık %8 ie en düşük düzeye sahiptir (ILO, 20: 69). Mesek hastaıkarı, sigoıiaının çaıştığı veya yaptığı işin niteiğine göre değişen kısa veya uzun sürei hastaık haidir. Hastaık hainde geçici sürede tam iş görınezik meydana geir ve çaışanın yeni iş aramasına gerek kamaz. İdea sosya güvenik sistemeri herkese en geniş anamıya süreki oarak bütün sağık yardımarınm yapııhası imkanı sağamak ve aieyi tüm oarak ee aıp günük ve ayık geirin miktarını hesapamak mecburiyetindedir (Taas, 976: 66). Mesek hastaıkarı sigortası gene anamda iş kazası sigortasmdan sonra geişmiştir. Bunun nedeni ise iş kazaarihm daha sık vuku bumasıdır (ILO, 20: 70). 2006- L L L 29
2007 döneminde Türkiye'de, istihdam edienerden% 3,7'si çaıştığı işe bağı bir rahatsızık geçinniştir. Bu oran erkekerde% 3,9 iken, adınarda % 3'ti.ir. Çaışanardan işe bağı bir sağık sorununa maruz kadığını beirtenerin % 63'ü 35 ve üzeri yaştadır. 5-24 yaş grubundaki ferterde işe bağı bir sağık sorunu yaşayanarın oranı %,6 iken, 35-54 yaş grubunda bu oran % 4, 7, 55 ve üzeri yaştakierde ise % 4,5'tir (TÜİK, 8.2.203, www.tuik.gov.tr). Fizyoojik Risker Fizyoojik risker, sadece canı varıkara mahsus bir tehike çeşididir. Bir canı oarak bireyin karşıaşacağı fizyoojik risker, beden ve ruh hainde bozuma yaratan, çaışma ve kazanma gücünü geçici ya da süreki oarak kaybetmesine yo açan tehikeeri içermektedir. Fizyoojik risker geir azaması ve/veya kesimesi yaratabidiği gibi gider artışarı da yaratabiir. Hastaanmadan ya da sakatanmadan ömür süren insanar oabidiği gibi, yaşanmadan ömrünü tamamayan kimseer de oabiir. Fizyoojik riskeri hastaık, sakatık, yaşıık ve doğum oarak sıraamak mümkündür (Arıcı ve Aper, 203: 36). Türkiye' de aktif sigortaıardan süreki iş göremezik durumunda oanarın kümüatif oarak tüm iş göremezik dereceerinde 200 yıı itibariye 56.985 erkek ve.5 kadın çaışan süreki iş göremezi( geirine hak kazanmıştır. 20 yıında bu rakamar 57.40 erkek ve.556 kadın oarak değişmiştir. Tabo 2. 'de vurguan nokta, yııkanda beirtien sayı kadar sakatanan kişinin geçim endişesinin sigorta tarafından giderimiş omasıdır. Tabo 2.. 55 O Sayıı Kanunun 4-/a Maddesi Kapsamındaki Aktif Sigortaıardan Süreki İş Göremezik Duıı.ununda Oanann İş Göremezik Dereceerine Göre Birikimi Dağıımı, 200-20 İŞ GÖREMEZLİK 200 20 DERECELERİ Erkek Kadın Topam Erkek Kadın Topam %0' DAN AZ(*) 7 o 7 5 o 5 % 0-9 20.985 584 2.569 20.957 602 2.559 % 20-29 2.85 335 2.520 2.66 340 2.506 % 30-39 9.86 239 0.00 0.02 250 0.27 30
% 40-49 6.306 72 6.478 6.478 80 6.658 % 50-00 7.63 8 7.82 7.773 84 7.957 TOPLAM 56.985.5 58.496 57.40.556 58.966 Kaynak: SGK, 06.09.203, www.sgk.gov.tr. (*) Mesekte kazanına gücünün en az % 0 azadığı Kurumca tespit edien sigortaı, süreki iş göremezik geirine hak kazanır (550/9 md.). Yaşıık, 65 yaşım (geişmemiş ükeer için ise 50-55) tamamama, sosya statüde değişme ve fiziki yetenekerinde kayıpar meydana geme haidir (WHO, 22.2.203, www.who.int). Tanımdan da anaşıacağı üzere yaşıığı üç ana unsur beiremektedir. Ancak, Bireşmiş Mieter yaşı nüfus popüasyonu için genede 60 yaş ve üstüne bakar. Lindert, sosya harcama imiti beireyicierini ortaya koyduğu çaışmasında 65 yaş ve üstü oanara yaşı demektedir (Lindert, 996: 4). Yaşanma süreci içerisinde kaçınımaz oan bedeni ve ruhi kayıpar kişinin büyük öçüde ücreti istihdama erişimine enge omaktadır. Çaışma gücündeki zayıfık aynı zamanda kazanma gücünde de azamaara neden omaktadır. Yaşanına süreci, kişinin sadece geirini azatmaz ayın zamanda kişise gidererini de arttırır. Bunun nedeni ise yaşanan kişinin kendi başına karşıayamaz hae gemesidir (Ancı ve Aper, 203: 35). Önceeri, Türkiye'de oduğu gibi, İngitere'de dahi omak üzere Hindistan, Afrika ve Çin'de yaşıarın en büyük dayanağı aieeriydi (Aımad, 99: ). Ancak günümüzde aienin küçümesi, erkek evat sahibi oamama veya evadın ebveyııerine bakmayı ret etmesi yaşının sosya güveniği için büyük bir sorun omaktadır. Bundan doayıda OECD ükeerinde oduğu gibi tüm yaşıarın sağık ve emekiik güvenceerine sahip oması gerekir. Dünyada yaşıarın çoğu, özeike düşük geiri ükeerde, bir emeki panına kayıtı omadıkarından ya da emeki maaşarı çok düşük oduğundan genede informe sektörde çaışmaya devam etme zorwıda kamaktadırar. Ayrıca düşü!, geiri ükeerde sosya yardımardan veya üniversa emekiikten faydaanamadıkarından yoksuuktan da kurtuamamaktadırar. Sadece çok az bir kısmı yaşıarın forıne sosya güvenik sistemerine erişebimektedirer. Dünya geneinde çaışan nüfusun %40'ı emeki maaşına sahiptir. Kuzey Afrika da ve Avrupa da çaışan nüfusun %75, k ap sam daıiindeyken bu oran Afrika'da %30'a düşmektedir. Eski komünist ükeer Orta Asya ükeeri de daıi kendierine miras kaan kapsamı bir emekiik panına sahip odukarından bu oran %60'arı bumaktadır (ILO, 20: 5-59)..;_. - ' t L. L t 3
Doğum öncesi ve doğum sonrası geir desteği aynı öneme sahiptir. Yasa anaık koruma provizyonarı yüksek geiri ükeerinin %90'mda, orta geiri ükeerin %80'inde ve düşük geiri ükeerin %50'sinde mevcuttur. Fakat provizyondan faydaanan kadmar sadece fonne sektörde çaışanardır. Anaık ödenekeri genç anneerin istihdamı önünde engeeri de kadmnaktadır (ILO, 20: 72). Sosyo-Ekonomik Risker Topumsa ve iktisadi niteik taşıyan tüm risker bu çatı atında topanabiir. Sosyoekonomik risker insanoğunun sosya bir varık oarak yaratımış oması ve topum içinde yaşama ihtiyacmdan kaynakanır. Sosyo-ekonornik risker zaman içinde ekonomik ve sosya geişmeere bağı oarak çeşitenebiir. Tarım topumundan sanayi topumuna geçişte bu risker değişmiştir. Tarım topumunda bu risker daha çok oumsuz ikim şartarına bağı oarak meydana geirken, sanayi topumarında ekonomik krizerden kaynakanan işsizik ve aie geirinin yetersiziği nedeniye ortaya çıkarmaktadır. Sosyoekonomik geişmeer dinamik oduğundan bugün biimneyen bazı risker doğabiir veya risk sayımayan bazı unsurar sosya güvenik riski haine geebiir (Yazgan, 20: 62; Arıcı ve Aper, 203: 39). İstihdam, geçmişte oduğu gibi günümüzde de önemini yitirmeyen iktisadi bir ogu omaya devam etmektedir. Eksik istihdam dar anamda işsizik, cari çaışma şartarında ve ücret düzeyerinde çaışmak isteyip de iş buamama haidir. İşsizik, topurnarm ekonomik ve sosya yapıarını bozacak ağır sorunar doğurabimektedir. İşsiziğin yarattığı oumsuzukarı giderınede kuanıan araçardan biri işsizik sigortasıdır. İşsizik sigortası birkaç yönden sosyo-ekonornik risk giderme açısından mükemme bir araçtır. Birincisi, işsizik sigortası ekonomik etkiniği artırmaktadır. Anti-yoksuuk ve geir temin aracı oan sigorta, işçiere riskten kaçımna ve işçier arasında değişime direnç sağadığmdan friksiyone işsiziği ı- sigoıiaının hayatında tehike omaktan çıkannaktadır. İkinci oarak, aiede ekmek kazananın sigortaı oması hainde, işsizik sigortasmm geir temin etme fonksiyonu ie yoksuuğu azatma fonksiyonu tam örtüşmektedir. Başka bir deyişe bu bir sosya etkiniktir (sociay efficient). Üçüncü oarak, sistem kendi desteğini ouşturımıştur. İşsizik ödenekeri çaışma süresince kazanıır ve mevcut kazancın bir şürnuüdür. Sistemin herhangi dayanağa ihtiyacı yoktıır. İnsanarın kendi çıkararını düşünmesi ve sistemin iyi anaşıması sisteme katımada en önemi motivasyondur (Marx, 2007: 25). 32
Tabo 2.2. Bögeere Göre İşsizik Sigortası Kapsamında Buunan Aktif Nüfus, 200 Aktif Nüfusun Yüzdesi Oarak Yasa İşsizik Kapsamı Zorunu Gönüü Katkıı ve Katkı Katkısız Katkı Katkısız Böge Kapsamı Kapsamı Kapsamı Kapsamı Batı Avrupa 79,4 39,0 85,0 Kuzey Amerika 8,4 00 00 8,4 Orta ve Doğu Avrupa 75,5,0 4,6 8,0 OrtaDoğn 7,3 00 00 7,3 Sahra Atı Afrika,9 2,2 00 4, r Topam 25,7 3,8 0,9 30,6 Kaynak: ILO, 03.05.202, www.io.org. Tabo 2.2.' de göıüdüğü gibi bögeer arasında işsizik sigoıtası düzeyi ükeer farkıık göstermektedir. Kapsama aınan çaışan sayısındaki aıtış benzerik göstermektedir. Kürse oarak, 2009 yıında aktif çaışanarın %30'undan az kısmı kanuni geir desteğine sahip iken bu rakam 200 yıında %30'u geçmiştir. Yasa (zorunu) kapsama oranı 2009 ve 200 yıarı için Batı Avrupa, Kuzey Amerika ükeerinde %80 ve daha yüksektir. Ayıu yıarda, Orta ve Doğu Avrupa'da ise bu oran %70'den %75'in üstüne çıkmıştır. Kürese oarak rakamarda iyieşme omasına rağmen küçük bir azmığm (%25-30) haen yasa koruma atında oduğunu söyenebiir (ILO, 20 : 62; ILO, 200:47). Çevrese Risker Fizikse oarak tehikei bir dünyada yaşamanın sonucu oarak ortaya çıkmaktadır. Bu yüzden de bu kategori, her tür kazadan sanayi kiriiğine ve daha büyük öçekteki çevrese tehikeere, örneğin ikim değişiminin ortaya çıkardığı tehikeye kadar geniş bir yepazeyi kapsamaktadır. İşyerindeki tehikeere en açık oanarm sosya öçeğin en atına yakın kesimer oduğuna dair bir gözem var ki bu gözem, 9. yy'ın tarihse buguarına bütünüye 33 I_!
uymaktadır. Örneğin 869 ve 99 yıarı arasında kömür madenerinde yapıan bir inceeme, her atı saatte bir madencinin ödüğünü, her iki saatte bir madencinin ciddi bir biçimde yaraandığını ve her iki ya da üç dakikada kötü bir şekide yaraandığını göstermektedir. (Gadstone, 20: 39) Türkiye'de Kakınma Panarında Sosya Güvenik İktisat iteratüründe ik oarak 97 Sovyet Devrimi ie birikte kuanımaya başanıan iktisadi panamanın ortak bir tanımı yoktur. En geniş tanımıya iktisadi panama, beiri bir dönemde beiri sosyosekonomik amaçara ve sayısa oarak ifade ediebiinen hedefere uaşabimek için, bu işe görevendirimiş organar tarafından ve daha önceden beirenen araçarı kuanarak beiri bir bögede yürütüen faaiyeterin tümü oarak ifade edimektedir (Öney, 980: 20). Bu böümde Türkiye'de iktisadi panamanın kısa tarihçesi veridikten sonra kaanma panarında sosya güvenik İktisadi Panamanın Kısa Tarihçesi 929 yıında meydana geen büyük buhran ve bundan çıkış arayışarı diğer ükeerde oduğu gibi Türkiye'de panama özentisini artınnıştır. Hatta Türkiye, Sovyeter'den sonra panama uyguayan ik ükedir. 930'u yıar Türkiye için ik panama girişimerinin yaşandığı yıar omuştur. 934 yıında Birinci Bes Yıık Sanayi Panı ie sanayide panı yıar başamıştır. 938'de yeni bir dört yıık pan kabu edimiş ancak ikinci Dünya Savaşı nedeniye tam oarak uyguanamamıştır. Her iki panda nihai hedef sanayieşmek oduğundan bu panarın sosya yönü eksik idi. 940'ı yıarda hazıranan panarın hiçbiri uyguanma imkanı buamamıştır ( Ekiz ve Some, 2005: 74). r Demoaat Partinin öze girişime öuem veren, devetçiiği ret eden ve panamaya sıcak bakınayan bir iktisadi anayışı sahip oması Türkiye'nin 950-60 arasını pansız yıar oarak geçmesine neden omuştur (Soyak, 2003: 73). Türkiye'de panama girişimeri 930'u yıarda başamış osa da gerçek anamda panama, kaanma panarının ve DPT'nin 96 Anayasasında yer amasıya başamıştır. Panama görevini teme hakar ve ödever böümünde düzeneyen 96 Anayasası bu yine görevi devete yükemiştir (Ekiz ve Some, 2005: 6). Türkiye' de 963 'den beri on adet kakınma panı hazıranmış ve uyguanmıştır. Libera ekonomi anayışının egemen oduğu günümüz dünyasında ve Türkiye'de panı ekonomi anayışı önemini yitinniş osa da haa, kamu kesimi için emredici, öze sektör için yo gösterici karakteri ie panı kagnma anayışı varığını sürdürmeye devam etmektedir. Türkiye'de 960-80 döneminde dört adet kakınına panı hazıramıştır. Bu panar, sosyo- 34
ekonomik yapıyı tüm yöneri ie kapsayan bütüncü panar idi (Göne!, 200: 223). Bütüncü pan şöye tanımanabiir: Uusa kaynakan bir bütün oarak ee aıp, siyasa oarak önceden beirenen sosyo-ekonoınik hedefere erişmek için mevcut kaynakarı aacı bir biçimde yönetmeyi esas aan ve teknik tutarıık hesaparı da bu çerçevede yapıarak hazıranan. pandır. Bütüncü panama anayışında panar geeceği biçimendirmektedir. Gene oarak 960'arda "sosya panama" önem kazanırken, 970'erde "iktisadi büyüme" daha önceiki bir hedef oarak tespit ediıniştir (Soyak, 2003: 72). 980 sonrasında kakınma panamasında bir dönüşüm yaşanmıştır. Panarı kakınma misyomınu yükenen deği, dünya ie mevcut sistemin öngördüğü niteikeriye bir entegrasyonu hedefeyen panara dönüştürümüştür. Dönüşümün ik adımı 24 Ocak ekonomik karararıya atımış ve 982 Anayasası'ndan kakınma panamasının devetin teme göreverinin arasından çıkarıınasıya da hukuksa temee oturtumuştur. Bu dönüşüme kakınına panarı, serbest piyasa kuraarının hakim oduğu ekonomi poitikaarı içenniştir. Böyece panar daha çok yo gösterici panar oınuştur. 980 sonrasının ie iki panı oan 5. ve 6. Kakınma Panarı ibera iktisat poitikaarının hakim oduğu panar oması nedeniye Türk iktisat tarihinde önemi bir yere sahiptirer. Son dört panın 5. ve 6. panardan ayıran en beirgin özeikeri ise bu panarın stratejik panama doğrutusunda hukuki ve kurumsa değişimeri öngören yapısa değişim projeerini içeren panar omasıdır. Stratejik panama anayışı ie kak:ınına panarı artık geeceği şekiendiren deği geeceğe göre panar oına özeiği kazanmıştır ( Ekiz ve Some, 2005: 80). Kakınma Panarında Sosya Güvenik Osmanı'nın sanayieşmede geri kaması ve işçi sınıfının doğuşunun Batı topumarına nazaran geç oması bunara bağı sınıf ç;atışmasmın omaması modern anamda Türk sosya güvenik sisteminin ortaya çı!gnasını geciktirmiştir. Osmanı' da sosya güveniğin temei yardımaşmaydı. Aie içi yardımaşma, mesek teşedcüeri ve dinse hayır kununarı Osmanı sosya güvenik sisteminin kurumsa yapısını ouşturmaktaydı. Modern sosya güvenik sisteminin bu kurumsa yapıdan etkiemnediğini söyemek, kununsa yapıarm tesir ve devamıık prensiperi açısından imkansızdır. Bu böümde, önce Türkiye'de panı dönem öncesinde sosya güvenik sisteminde meydana geen geişmeer ee aındıktan sonra kakınma panarında sosya güveniğin aanında 35
Panı Dönem Öncesinde Sosya Güvenik 800-920 Dönemi r Osmanı İmparatoruğu içinde devetçe yürütüen sosya yardımara iişkin mevzuat önemeri dışında sosya güveniğe dair geniş kapsamı ve düzeni önemer yapımamıştır. Yanız memur ve subayara kamu kesiminde. çaışanarın özeike yaşıık ve hastaık durumarında korunmaarını öngören bazı sandıkar kurumuştur. Bu sandıkar, Osmanı döneminde sosya güveniğe ik adımar oarak kabu edimektedir. 806' da kuruan Askeri Tekaüt Sandığı bu sandıkardan iki idi. Tanzimat sonrası, işçiere ie igii sosya güvenik düzenemesinden biri de 865 yıındaki Diaver Paşa. Nizamnamesi' dir. Kömür madeni işçieriye sınırı oan bu.nizaınname iş kazaarına karşı önemerden bahsetınekteydi. Ancak denetim mekanizmasının yokuğundan işçi ehine oan hükümeri taın oarak işetiememiştir. 869 yıına geindiğinde çaışanar ehine nizamnamede iyieştirimeer yapımış ve yürürüğe giren Maaddin Nizamnamesi ie iş kazaarına karşı gereki önemerin aınması, madenerde bir doktor ve aci durumar için iaç buunduruması zorunuuğu getirimiştir (Taas, 992: 40). Nizamname, iş kazaarından doayı geir kesintisine uğrayan işçiye mahkemeerin beirediği bir miktarda ödeme yapıması kararıya işçier için iş kazaarı ve mesek hastaıkarı sigoıiası sağaması ve iş kazasında madencinin kusuruna göre ışçının cezaandırıması kuraıya işçiye iş güveniğinde sorumuuk yükemesi açısından önem arz etmektedir. 88 yıına geindiğinde sivi memurar için Tekaüt Sandığı kurumuş ve 890'da Seyr-i Sefain Tekaüt Sandığı ie 909'da Askeri ve Müki Sandığı hayata geçirimiştir (Tuncay ve Ekmekçi, 202:76). Memurarın sadece emekiik hakaı' ie igii düzenemeerin hayata geçirimesi, o dönemde en önemi sosya riskin emekiik oduğunu gösterınektedir. 909 yıında Tersane-i Amire'nin işçi ve memurar için emekiik ve mauük sandığı, 90'da Hicaz Demiryou memur ve müstahdemerinin hastaık ve kazaarı için bir yardım sandığı ve 97'de Şirket-i Hayriye Tekaüt Sandığı kurumuştur (Taas, 992:85). Bütün bu önemerin ortak özeikeri sınırı, dar aanı ve dağınık bir yapıda omaarı ve finansmanına çaışanarın prim ödeyerek katımasıdır. Osmanı Deveti son dönemerinde bie yeni kurumar ouşturarak korunmaya muhtaç kesimere hizmet sunmuştur. 869 yıında savaş aanında yaraanan ya da hastaanan askerere hiçbir aynın gözetmeksizin yardım etmek arzusuya Kızıay kurumuş, 892 yıında Darü' Aceze açımıştır. 95 yıında yetim ve öksüzer için Darü' Eytam ve kapaı çarşı çırakarını eğitmek için Darü'ş Şafaka ouşturumuştur (Aper, 20a: 77). Bu kurumar Osmanı'nın primsiz sosya güvenikhizmeteri sunan son kuruınatı omuştur. 36
920-950 Dönemi Mii savaşar, yeni bir devetin kuıuması, önceeri piyasa ekonomisi kurma girişimeri, sonraarı ise devetçi panı kakınma çabaarı bu dönemin en karakteristik yönerini ouşturmaktadır. Bu dönemde Zongudak ve Ereği havzası kömür madeni işçierinin hukukuna iişkin yürürüğe konan 92 yıındaki 4 ve 5 sayıı yasaar yeni devetin çaışanara karşı hakça ve dostça yakaşımının ik begeeri ve beiri bir çaışan gnıba yöneik ik sosya güvenik düzenemeeri omaarıdır (Aper, 20a: 78). 8 yaşından küçükerin ocakarda çaıştırımaması ve zora çaıştırımanın önüne geçimesi bu yasanın sosya güvenik açısından önemi bir yönüydü. İşverenerin iş kazaarına karşı gereki tedbireri amaarını zoıunu tutması ve kaza geçiren işçiere gereki maddi yardımarın yapımasını karara bağaması yasanın diğer önemi yöneridir. Yasa dördüncü maddesi ie yardımaşma sandıkarını ve atıncı maddesi ie de sağık yardımarını zorunu tutmuştur. Yasaya göre işveren madencier, kendi öze tüzüğüne göre işçier tarafından kuruacak ihtiyat ve yardımaşma sandıkarına her ay içinde çaıştıracakarı işçierin ücreterinin topamının %'inden az oınamak üzere parasa yardımda buıınmak zonındaydı. Böyece sandıkar kendi üyeerine yaşıık, hastaık, iş göremezik durumarında yardımda buunacakardı. Bundan doayı bu yasa maden işçieri için sosya sigoıiaya giden ik adım oarak kabu edimektedir. Yine yasaya göre maden işverenerine hastaanan ve kazaya uğrayan işçieri için ücretsiz tedavi sunma zorunuuğu getirimiştir. Diğer bir zorunuıık ise kaza ve kaza soması öümden doayı geriye kaanara işvereneıin tazminat ödemesidir. (Güze vd., 202: 30). Kısaca 92 yasası Türkiye'nin ik sosya poitika yasası oması nedeniye Türk sosya güvenik sisteminin geişmesi sürecinde önemi bir yere sahiptir. Bu döneminin bir diğer önemi geişmesi de Şubat 923'de İzmir'de topanan Türkiye İktisat Kongresi'dir. İzmir İktisat Kongresi'nin sosya poiticaar ie igii karararı içerisinde sosya güvenik konusu önemi bir yere sahiptir. Bu önem önceike çaışanara geir garantisi düşüncesinin ik ortaya atıdığı yer omasından kaynakanmaktadır. Kongrenin oy biriği ie kabu edimiş oan 9.maddesine göre "Daimi büyük sanat müesseseerinde, gümrükerde, şömendöfer, eektrik ve tramvay gibi şirketerde, maden ocakarında çaıştırıan işçierin kaza ve ihtiyarık dahi oduğu hade hayat sigortasına rabıtarı ve sigorta ücretinin müessese sahiberiye işçier tarafından yarı yarıya verimesi. Ve dernekerin koyacağı tekaüdiye hakkırnn müesseseerce tarnrnnası" kabu edimiştir (Koç, 2009: 6). Kısaca, söz konusu maddede iş kazası, mesek hastaıkarı, yaşıık ve öüm sigortaarırnn kurumasına yöneik tavsiye karararı aınmıştır. Ancak bıı maddede die getirien taep, 945 yıından itibaren 37 r. L ı L
kademei oarak kapsama aınarak hayata geçirimiştir. Ne yazık ki karararın çoğünun yasaaşıp uyguamaya konuması için yakaşık yirmi yı bekenimiştir (Taas, 992: 95). ı- Bu dönem, 936'da Türkiye'nin birinci İş Yasası'nın yasaaşmasından doayı önem arzetınektedir. Bu yasada sosya güvenike igii düzenemeer sadece yedi madde ie sosya yardımar kısmında ee aımnıştır. Devet, yasanın 00.. maddesi gereğince iş hayatında iş kazaarı ie mesek hastaıkarı, anaık, yaşıık, hastaık ve öüm riskerine.karşı yapıacak sosya yardımarın düzenenmesi ve idare ediınesinde sorı.ımuuğunu yükemniştir. Bu sonımuuğu yerine getirebimesi için de İşçi Sigorta İdaresi'nin kunıması öngörüınüştür. İşçi Sigortası İdaresi'ne de önceike "iş kazası ie mesek hastaıkarı" ve "anaık" sigortaarını kurma sonımuuğunu vermiştir. Ancak yasa işsizik ve aie yardımarını karşıanması gereken sosya risker arasında görümemiştir. Takip eden madde de işçier için sigortaı oınayı bir hak oarak düzenemiş ve zorunu kımıştır. Ancak sigortaarın finansman şekinin nası oacağı üzerinde durumamıştır. İkinci Dünya Savaşı'nın pataması öngörüen sistemin hayata geçişini engeemiştir. Sosya sigorta koarı ie igii ik kanun, 27.06.945 tarihi ve 4772 sayıı İş Kazaarı, Mesek Hastaıkarı ve Anaık Sigortaarı Kanunu'dur. Bu kanunun yürürüğe girmesi ie İş Kazaarı, Mesek Hastaıkarı ve Anaık Sigortası uyguanmaya başamıştır. 6.07.945 tarihinde 4792 sayıı İşçi Sigortaarı Kurumu Kanunu çıkarımış ve kanumm yürürüğe girmesiye İşçi Sigortaarı Kunımu kuruarak 945 yıına kadar kuman çok sayıdaki sandığın da bireştiriınesi sağanmıştır (SGK, 0.04.203, www.sgk.gov.tr). Kamu görevieri haricindeki emekçierin sosya güveniğinin temininden İşçi Sigortaarı Kurumu sorumu tutumuştur. Kurum, Cumhuriyet döneminin işçiere igii oarak ik sosya güvenik kuruuşudur. Türkiye'de işçi sigortaarından sosya sigoıiaara giden youn 936 yıındaki İş Yasası ie başadığı kabu ediir ancak 964'teki Sosya Sigortaar Kanunu bu süreci hızandırmıştır. İşçi Sigortaarı Kurumu bu yasa ie "Sosya Sigortaar Kurı.ımu (SSK)" admı amıştır (Taas, 992:26). Görevi iş hayatı ie igii hususarı düzeneme, yürütme ve deneteme, çaışanarın hayat standartarını yüksetme, işçi ve işveren iişkisini uyumaştırına, verimiik artışını sağama ve son oarak da sosya güvenik temin etme oan Çaışma Bakanığı 945 yıında bu dönemde kurumuştur. Bakanığın 946 yıındaki kuruuş yasasının birinci maddesinde göreveri arasmda sosya güvenik de yer amıştır. Mevzuatımıza sosya _ güvenik kavramı ik kez bu yasa ie girmiştir (Taas, 992: 24). 945 yıında iş kazaarı, mesek hastaıkarı ve anaık sigortası kurumuştur. 949 yımda da yaşıık sigortası kunımuştur (Tuncay ve Ekmekçi, 202: 78). 38
Bu dönemi önemi kıan diğer bir geişme ise 949 yıında Emeki Sandığı'nın kunımasıdır. Böyece kamu çaışanarı için hak ve uyguamada farkııkar ortadan kadırımıştır. Kamu kesiminde daimi kadroda çaışan tüın devet memur ve hizmetierinin sosya güvenik hadan T.C. Emedi Sandığı'na devredimiştir. Emeki Sandığı'nın kunıması, kamu çaışanarının sosya güveniği içinde bir reform niteiği taşımıştır. 950 yıında yürürüğe giren yasa zaman içerisinde değişikiğe uğramış ve gene anamda emeki, du ve yetim ayıkarında farkıığı azatmıştır (Tuncay ve Ekmekçi, 202: 78). Emeki ayığı, sakatık ayığı, du ve yetim ayığı, öüm yardımı ve sağık yardımı gibi sosya güvenik uyguamaarı Emeki Sandığı'mn gidererini ouştunnaktaydı. Sandığın finansmam ise kamu çaışanarı ie kamu tarafından sağamnactaydı. Kamu işveren oarak prim ödemekteydi. Devetin devet katkısı oarak bir katkı payı yoktu. 950-960 Dönemi 950'de Türkiye'de ik kez demokratik yodan ve hakın özgür iradesiye seçımı kazamnış oan Demokrat Parti'nin iktidara gemesi bu dönemi Türk tarihinde öze kımaktadır. Parti her ne kadar iş hayatını, işçi işveren iişkierini sosya adaet ikeerine bağı kaarak düzenemek ve sosya refahı ve güveni temin etmek amacıya yoa çıkmış osa da bunu tam oarak başarabidiği söyenemez. Bu dönemde 950'de İhtiyarık Sigortası Kanunu, 95 'de Hastaık ve Anaık Sigortası Kanunu ve 957'de Mauiyet, İhtiyarık ve Öüm Sigortası Kanunu ie ihtiyarık sigortası, mauük ve öüm sigortaarı bireştirimiştir (SGK,0.04.203, www.sgk.gov.tr). Sigorta finansmanı ise işçi ve işveren primerinden ouşmaktaydı. Devetin bir katkısı yoktu. (Taas: 992: 37). Hastaık sigortasının kuruması Türk sosya güvenik tarihi içinde sosya sigortaara giden önemi bir adım omuştur. 936 yıında çıkarıan İş Yasası basın mensuparını kapsam dışında tutuyordu. Bu eksidik 952 yıında çıkarıan ve 96 yıında değiştirien yasa ie gideridi. Böyece basın mensuparı da iş kazaarı, mesek hastaıkarı, anaık, hastaık, öüm, sakatık ve yaşıık sigortası kapsamına aınarak sosya güveniğe kavuşturumuş oduar (Güze vd., 202: 35). Birinci Beş Yıık Kakınma Panında Sosya Güvenik Bu dönemi öze kıan geişme 27 Mayıs 960 ihtiai ve onun eseri oan 96 Anayasası'nın hüküm sürmüş omasıdır. 96 Anayasası modern, demokratik sistemerin anayasaarına ginniş oan sosya adaet ikesini benimsemiş ve bu ikenin gerekerini yerine getirmiştir. Anayasa'nın sosya ve iktisadi hakar ve ödever böümündeki 48. maddesinde herkesin sosya güvenik hakkına sahip oduğu beirtimiştir. Yasa, bu hakkı sağamak için. sosya \i oıiaıır ve sosya yardım teşkiatı kurmak ve kurdmınaktan de\i]e:i ssfhırik '. - ;.'-;:t,: 39
tutmuştur. Böyeike sosya güvenik ıakcı anayasa bir niteik kazanmıştır (Güze vd., 202: 36). Oysa Türkiye, İnsan Hakarı Evrense Beyannaınesi'ni 949'da 727 sayıı resmi gazetede yayınayarak sosya güveniğin teme bir hak oduğunu kabu etmişti. 96 Anayasası ie Türkiye'de panı bir ekonomik kakınma dönemi başamıştır. Panı ekonomik kakıırına modei, ibera ekonomik poitikaara karşı bir tepici oarak uyguamaya koırınuştur. 963-967 yıarını kapsayan birinci pana göre sosya güvenik, dengei kakıırına ve sosya adaetin sağanmasındaki ana unsurardan biridir. Dönemin sosya güvenik sisteminin çekirdeğini sosya sigortaar ouşturduğundan, sosya sigortaar, bu geir dağıımının mekanizması oarak görümüştür. Bundan doayı da sosya güvenik faaiyeterinin üke ihtiyacını karşıayacak şekide ve günün imkanarına göre iktisadi kakıırmaya parae oarak geiştirimesi panın amaçarından biri oarak beirenmiştir. Pan, geniş kapsamı bir sosya güvenik sisteminin kunımasını ve işetimesini sosya devetin en önemi sorumuuğu oarak gördüğünden sosya güvenik aanında on beş yı içinde; a. Herkes için ihtiyarık ve sağık sigortaarını kapsayan gene bir sosya güvenik sistemi kuruması, b. Bütün sosya güvenik hizmeterinin bir eden yürütümesi, c. Sigorta priminin tamamını ödeyecek oan serbest mesek erbabı, esnaf ve sanatkararın sosya güvenik düzeni içine aımnası, d. Süreki işçi niteiği taşıyanar için işsizik sigortası kunıması, e. Sigoıia fonarının, iktisadi kakınma hedeferine, sigoıiacıığın niteiğine uygun bir şekide ve bu fonara karşıanacak riskerin süreki ve emin oarak yerine getirecek biçimde işetiınesi (DPT, 963: 0) hedefer arasına komnuştur. Günümüzde sosya güvenikte reforın oarak niteendirien!\erkese sosya güvenik ve sosya güvenikte tek çatı uyguamasının temeeri bu panda atımıştır. Hedefere uaşma< için pan döneminde sosya güvenik kapsamındaki işçi sayısının arttırıması, işçi sigortaarının diğer yardım kı.ırum ve sandıkarıya bireştiriınesi, tanın sektöründe çaışanarın sosya güvenik kapsamına aınması ve dağınık oan sosya güvenik sisteminden tek bir sosya güvenik düzenine geçimesi öngöıümüştür (DPT, 963: 2). Ancak beirenen tariher arasında bu hedefere iktisadi v siyasi nedenerden doayı uaşıamamıştır. Birinci Beş Yıık Kakınma Panı, bir ekonomik ve siyasa bunaım dönemi sonrasında hazırandığından panda benimsenmiş buunan ve sosya adaete dayaı kakıırına arzusu,., 40
sosya güveniğe iişkin sosya poitikaarda da kendisini açıkça göstermiştir. Panda sosya güvenik, sosya devetin en önemi sonımuuğu oarak değerendirimiştir. ' İkinci Beş Yıık Kakınma Panında Sosya Güvenik Kanna ekonomi düzeni içinde, kamunun bütün imkanarını harekete geçirerek istikrarı, devamı, hızı ve dengei bir kakınmayı amaçayan İkinci Beş Yıık Ka!Gmna Panı, 967-972 yıarı arasında uyguanmak üzere hazıramnıştır. İkinci panda, tanın kesiminde çaışanar da dahi omak üzere sosya güveniğin tüm topum kesimerine yaygınaştırıması öngörümüştür. Yine panda, ayrı ayrı örgütenen sosya sigoıia kurumarının tek bir sosya güvenik düzeni içinde bireştirierek ve bunar arasındaki eşgüdümü ve ortak poitikaarın ikeerini hazırayacak bir Sosya Güvenik Kumu'nun kuruması gibi teme yapısa önemer yer amıştır (DPT, 967: 209-235). Yine birinci panda oduğu gibi ikinci panda da sosya güvenik sistemine, çeşiti geir gruparı arasında var oan geir dağıtımı adaetsiziğini giderici ve dengei geir dağıımı sağayan bir araç oarak önem verimiştir. Ayrıca sosya risk ve sigortaı kişi sayısı bakımından sosya güvenik kapsamının genişetimesinden kaynakanan finansman ihtiyacına devetin üçüncü taraf oarak katıması öngörümüştür. Doayısıya hem birinci hem ikinci panda, öngörüen hedeferin sosya koruma sistemine yakaştırdığı oıiaya çıkmaktadır. Üçüncü Beş Yıık Kakınma Panında Sosya Güvenik 965'ten sonra sosya poitikaya iişkin yeni ve önemi bir iyieştinne yaşanmamıştır. Üçüncü Kakımna Panı uyguamasından hemen önce 2 Maıi 97 Askeri Müdahaesi önemi bir anayasa değişikiği yapmış ve sıkıyönetimi yıar yaşanmıştır. Çok kısa ömürü hükümeter, koaisyonar ve kanşık bir dönem omuştur. İşçi ve işverener, özgürce örgütenme hakarını sosya güvenik hakarında iyieştirmede kuanmak yerine kısır ve anamsız çekişmeere geçirmişerdir (Taas, 992: 223). Serbest mesek erbabı, esnaf ve sanatkararın sosya güveniğe kavuşturuınası Birinci Kakınına Panı'nda öngörümüştür. 97 yıında "Esnaf ve Sanatkarar ve Diğer Bağımsız Çaışanar Sosya Sigortaar Kurumu Yasası" ie bağımsız çaışanarın sosya güveniğe kavuşturumasında önemi bir geişme yaşanmıştır. Serbest mesek erbabı mevcut Sosya Sigorta Kurumu kapsamına aınmamış, onar için ayrı bir sosya sigorta kurumu "Bağ-Kur" ouşturumuştur (Aper, 20 b: 80). Ancak işçi, memur ve esnafın ayn ayn sosya kurum kapsamında omasıya Sosya Güvenik Sistemi'nin tek çatı atında topanması gerekiği gerçeğinden uzakaşımıştır. Sosya güvenik çaışmaanın tek eden yürütümesinde 4 r ' r,
topumun tüm katmanarı arasında dayanışma ve eşitiğin temin edimesi, riskin daha geniş kiteere payaştırıması, idari gidererin minimize edimesinde uzun ve orta vadei kararıığın sağamnası gibi çok sayıda avantaj vardır. Sosya Sigortaar Kurumu'na oduğu gibi Bağ Kur'a giriş de zorunuuk kuraına tabidir. Esnaf ve sanatkarar sigortaı oıuak mecburiyetindeerdi ve bundan vazgeçemezerdi. Sigortaının beyan ettiği geir basamağına göre aınan prim, Bağ-Kur'un ana geirini ouşturmaktaydı. 983 yıında çiftçiere Bağ-Kur'u oma hakkı tanınmasıya Bağ-Kur'un kapsamı genişetimiştir (Taas, 992: 200-2; Güze vd., 202: 37).) ı- ı Üçüncü Beş Yıık Kaamna Panı 973-977 yıarı arasında geçeri omuştur. Panda, önceki sosya güvenik uyguamaarının anaizini ve eeştirisini yaptıktan sonra sosya güveniğin uztm dönem geişme yönünü ortaya koymuştur. Pan, Türkiye'nin sanayieşmesini tamamayamamış omasını sosya güveniğin üniversa yapıya kavuşm,asının önünde en büyük enge oarak gönnüştür. Yine panda, uusararası karşıaştırmaara dayanarak Türkiye' de sosya güvenik harcamaarının çok düşük oduğunun atı çiziıuiştir. Panda, devetin taraf oarak sosya sigorta programarının finansmanına katımasının, sosya sigorta kurumarının ana faaiyeteri dışında kaan faaiyeterinin igii kurumara devredimesinin ve fonarın verimi kuanımasının aktüerya dengenin sağanmasında önemi ro oynayacağı ieri sürümüştür (DPT, 973: 805). Pana göre sosya yardım ve refah hizmeterini tek ede topayarak mai, idari, persone ve hizmet standardı yönünden bütüneşmeyi sağayacak oan yasa düzenemeer ve kurumsa düzenemeer yapıamamış oması; yardım ve hizmeterde koordinasyonsuzuğa, karışıkıığa, boşuğa ve uyumsuzuğa neden omaktadır. Bu sorunarın çözümünü Sosya Hizmeter Kununu'nun kurumasında görıniiştür. Pan, sosya yardım ve refah hizmeterinin Sosya Hizmeter Ktmımu içinde programı ve koordine bir şekide ee aınmasını hizmet, tasarruf, persone, istihdam ve sosya güvenik poitikaarının bütünüğü bakımından zorunuuk oarak beirtmiştir (DPT, 973. 807). Dördüncü Beş Yıık Kakınma Panında Sosya Güvenik 980'ı yıarda siyasi ve ekonomik nedenere dayandırıan 2 Eyü darbesi, darbe anayasası ve 24 Ocak ekonomik karararının yarattığı sosya poitikaar hüküm sürmüştür. Yeni Anayasa'nın 55. maddesinde ücreterde adaet konu edimiş ve çaışanarın sosya yardımardan maınım kamamaarı için devete sorumuuk yükenıniştir. Yine Anayasa'nın 57. maddesinde "konut ihtiyacını karşıayacak tedbireri aır, ayrıca topu konut teşebbüserini desteker" denimek suretiye devete konut hususunda çok net bir sorumuuk ve görev yükemiştir (Taas, 992: 242-3). Anayasa'nın 60 ve 6. maddeeri sosya güvenik hakkıya 42
igiidir. 982 Anayasası'nın 60. maddesiye 96 Anayasası'nın 48. maddesi sosya güveniğe aynı önemi vermiştir. Maddeere göre, "herkes sosya güvenik hakkına sahiptir." ' Bu hakkın kııanımasında devete düşen görev ise gereki tedbireri aıp gereki teşkiatarı kunnaktır. 82 Anayasası'nda "sosya yardım" ve "sosya hizmeter" öze ve geniş yer tutmuştur. Anayasa'nın 6. maddesinde "devet, harp ve vazife şehiterinin du ve yetimeri ie mau ve gazieri korur ve topumda kendierine yaraşır bir hayat seviyesi sağar. Devet, sakatarın korurnnaarını ve topum hayatına intibakarını sağayıcı tedbirer aır. Yaşıar, devetçe korunur. Yaşıara devet yardımı ve sağanacak hakar ve koayıkar kanuna düzenenir. Devet korunmaya muhtaç çocukann topuma kazandırıması için her türü tedbiri aır" denierek sosya güvenik açısından öze oarak korunması gereken topum kesimeri daha net oarak beirenmiştir (Güze vd., 202: 38). 62.maddesinde ise yurt dışmda çaışan vatandaşarın sosya güveniğinden de devet sorumu tutumuşhır. Bir yı gecikmeye uyguamaya konuınak üzere hazıranan Dördüncü Beş Yıık Kakınına Panı (979-983)'nda hı;ı:ı bir sanayieşme ve buna kaynak sağayacak kurumsa düzenemeer öngörümüştür. Öye ki pan sonunda Türkiye'nin kendi ihtiyaçarını kendi imkanarıya üretebiecek ve hatta üretim fazasını ihraç edebiecek konuma geeceği ifade edimiştir. Diğer bir ifadeye karına ekonomik mode ie büyüme hedefenmiştir. Panın bu özeiği, panı önceki panardan ayıran en önemi farkı omuşhır. Panda kavram değişikiğine başvurumuş ve "sosya güvenik" yerine "topumsa güvenik" kavramı kuanımıştır. Panın hedefer ve poitikaar kısmında, sosya güvenik poitikaarının teme hedefinin, kakınmanın küfet ve nimetinin geir gnıparı arasında adiane payaştırıması oduğu vurguanınıştır. Dördüncü panda sosya güvenik poitikaarıya temede, kagnmada nimet ve küfetin sosya adaet ikeerine sadık kaınarak geir gruparı arasında adiane payaştırıacağı hedefenmiştir. Panın diğer hedeferi şunardır: a)tarım sektörü çaışanarını kooperatifeşme ie birikte sosya güveniğe kavuşturmak, b )Sosya güvenik kurumarında noım ve standart biriği sağamak, c )Sosya güvenik kurumarının daha etkin ve yaygın bir hizmet sunabimesi ıçın ana iştirakçierin kurumarın karararına katımaarını sağamak, d)sosya güvenik kapsamının genişetimesi ve yaşı, engei, kimsesiz, korunmaya muhtaçarın ihtiyaçarını karşıamak üzere huzur evi, kreş ve rehabiitasyon tesiserinin açı m asında kamu..v e -Öz.ee.esimi.özendirmek. _ ı 43 r
Panda topumsa amaçara yöneik araçar içinde sosya güveniğe önem verimiştir. Kişise geir dağıımda adaeti sağamak amacıya sosya güveniğin geir dağıım aracı oarak kuanıacağı beirtimiştir (DPT, 979). 983 yıında Sosya Hizmeter ve Çocuk Esirgeme Kurumu Kanunu ie sosya hizmeterin yürütümesinin ve muhtaç çocuk, yaşı ve sakatarın korıınınasının sorıımuuğu igii kı.ırııma verimiştir (Tuncay ve Ekmekçi, 202: 80). Aynı yı içerisinde kabu edien kanunara tarım kesiminde çaışanar da sosya güveniğe kavuşturıımuştur. 985 yıına geindiğinde Bağ-Kur'uar sağık sigortasına dahi edierek büyük bir eksikik gideriıniştir. 986 yıında kabu edien Sosya Yardımaşma ve Dayanışma Teşvik Kanunu ie muhtaçara yardım yapıması amaçammştır. Beşinci Beş Yıık Kakınma Panında Sosya Güvenik!- 985-989 yıarı arasında uyguanınak üzere hazıranan Beşinci Beş Yıık Kakırima Panı 984 yıında onayamnıştır. Dışa dönük büyüme ie birikte geir dağıımını düşük geirer ehine değiştirınek beşinci panın teme amaçarı arasında yer amıştır. Panda sosya güveniğin yaygınaştırıması teme ike oarak kabu edimiştir. Erken emekiik uyguamasının sosya güvenikte aktüerya dengeyi bozacağı ieri sürümüştür. Panın sosya güvenik ike ve poitikaarı, sosya devet ikeerinden odukça uzak ve ibera serbest piyasa ikeerinin egemen oduğu bir ekonomik düşünce ie beiremniştir. İke ve poitikaar arasında ik oarak sosya güvenik kurııuşarının aktüerya dengeerini sağamak amacıya sosya transfer harcamaarına son verimesine karar verimiştir. Sosya güvenik hizmeterinden faydaamnak için prim ödemenin esas oduğu üzerinde duruınuştur.. Emeki ayıkarının, insan onuruna yakışır bir yaşam standardı sağayan bir miktar oarak deği, sosya güvenik kurııuşarımn kendi imkanarma göre tayin edimesi esası getiriıniştir. Sosya sigorta kurııuşarma kamu desteğinin kadırıması ikesi benimsenıniştir. Sosya sigorta normarında eşitik sağamak amacıya hem SSK'ıara hem de Bağ-Kur'uara kademei prim sisteminin getirimesinin gereki oduğu üzerinde durıımuştur. Diğer yandan sosya hizmeter ve yardımar hususunda kamumın yükünü azatmak için hakm gönüü katııım ikesi benimsemniştir. Sosya hizmet programarının uyguamnasında korıınınaya muhtaç çocuk, muhtaç engei ve muhtaç yaşıya önceik verimiştir. Kısaca beşinci pan sosya sigortaarda karriu desteğinde azama, sosya hizmet ve yardımarda ise hakın gönüü katıımında artış öngörmüştür (DPT, 984: 53-6). i 44
Ahncı Beş Yıık Kakınma Panında Sosya Güvenik 990'ı yıar bütün ükeerde sosya güvenik sistemerinin kamu maiyesi üzerindeki yükünün arttığı, sosya hakara dokunmadan sosya güvenik hizmeterinde etkinik ve sosya yarar arasında dengenin yeniden ouşturma çaışmaarının yoğunaştığı yıar omuşhır. Diğer bir ifadeye, bu yıar sosya güvenik sisteminin finansman sorunarının oıtaya çıkmaya başadığı yıar omuştur. 99 yıında sosya güvenik konuarının finansman açıkarı GSMH'ya oranı %0.2 iken; 994 yıında %0,9'a yüksemiştir (DPT, 995:3). Tabo 3..'de görüdüğü gibi sosya güvenik açığının bütçe açığına oranı 93-98 yıarı arasında 2 kattan daha faza artmıştır. 993 yıında sosya güvenik açığının bütçe açığına oranı % 7 iken; 998'de bu oran %35'e çıkmıştır. Sosya sigortaarın finansman açıkarını kapatmak amacıya yapıan hazine yardımarı bütçe açıkarının en önemi kaemerinden ounca o dönemde art arda yaşanan krizerin nedeneri arasında göıümüştür. 90'ı yıarda sektör ve statü farkı gözehneksizin tüm çaışanarı sosya güvenik kapsamına aınması çabaarı sürmüştür. Sosya güvenik açısından bu dönemdeki en önemi geişmeerden biri ödeme gücü omayan vatandaşarın tedavi gidererinin yeşi kart verierek devet tarafından karşıanınası uyguamasının başamasıdır. Bir diğeri ise erken emekiik uyguamasıdır. Tabo 3.. Kamu Kesimi Borçanma Gereğinin Bütçe Türerine Göre Dağıımı (Cari Fiyatara) YILLAR Bütçe Açığı Sosya Güvenik Açığı Sosya Güvenik Açığının (Miyon TL) (Miyon TL) Bütçe Açığına Oranı (%) 993 34 23 7 994 52 30 20 995 36 3 36 996 238 326 26 997 280 740 34 998 3393 400 35 Kaynak: Kakınına Bakanığı,05.2.202, www.kakinma.gov.tı'. 45.
990 ie 994 yıan arasında uyguamnak üzere hazıranan Atıncı Beş Yıık Kakımna Panı'nın teme amacı, topumun refah seviyesini açık topum ve serbest ekonomik düzen içerisinde arttırmak ve istikrarı kakınına süreci içinde adi geir dağıımını ouşturmak oarak vurguanınıştır. ' Sosya güvenik kapsamının nüfusun %75'ini kapsayacak kadar genişetimesi, tarımda çaışanarın sosya sigorta kapsamına aımnası, sigorta primerinin arttırıması ve sosya sigorta kuruuşarında sigortaıar ie igii işemer otomasyona sağanması, bu panın hedeferi arasında yerini amıştır. Beirtien hedefere uaşmak gayesiye sigortasız işçi çaıştırıınasını engeemek, sosya sigorta kuruuşarınca uyguanan değişik norın ve standartarda birik ve bütünük sağamak üzere rasyone bir yapıanınaya gitmek, devetin sosya sigorta sisteminin finansmanına katkıda buunınasını sağamak, karşııksız sigorta hizmeterini engeemek, sosya transfer ödemeerinin aie yardımı ve sosya sigorta programı esasarına bağı kaınarak düzenemek ve işsizik sigortası uyguamasına başamak panın ike ve poitikaarı oarak beirtimiştir. Panın sosya hizmet ve yardımarda ike ve poitikaar kısmında, topumsa yapıya ve ekonomik geişmeye bağı oarak değişmesi öngörüen sosya hizmet yardımarının uaştırıınasında kişi deği, aie birimi esas aınacağı vurguanınıştır. Yardıma muhtaç aieerin ihtiyaçarının karşıanmasına, topum hayatına intibakarına, istihdamarına, yaşıarın korunmasına ve korunmaya muhtaç çocudarın topuma kazandırımasına yöneik poitikaarın uyguanacağı beiıtimiştir. Böyece bir önceki panda oduğu gibi aienin önemi bir kez daha vurguanmıştır. Panda bakıma muhtaç insanarın bakımının aie içinde yapıması gerekiiği üzerinde duruarak bireyi aieden koparmadan sağıkı bir nesi ve topum ouşturma poitikaarına önem verimiştir. Kreş, bakımevi, çocuk bakım ve yetiştirıne yurtarı ve hu= evi gibi tesiserin inşasında vacıf ve öze kesim girişimeri teşvik edierek kamunun bu konudaki yükünü hafıfetınek ve sosya sorumuuğu geniş kiteere yaymak izenecek poitikaar arasında beirtimiştir (DPT, 989:304-6). Yedinci Beş Yıık Kakınma Panında Sosya Güvenik 996-2000 dönemini kapsayan Yedinci Beş Yıık Kakınma Panı, dünyadaki hızı yapısa değişmeer ve bunarın oıtaya çıkardığı rekabet ve uusararası bağımıık sürecinde Türkiye 'nin çağı yakaamak için ködü yapısa değişim ve topumsa dönüşümere zorandığı bir ortamda hazıranmıştır. 46
Sosya güvenik kurnmarının teme hizmet aanarı dışında hizmet üretmeeri, aktif sigoıiaı sayısındaki yetersizik, prim tahsiat oranındaki düşükük, I992'de emekiikte yaş sınırının kadırıması ve kurnmsa organizasyon eksikiği sosya güvenik sisteminin ana sornnarı arasında ziaedimiştir. Kurnmarın aktif/pasif oranarını yüksetmek amacıya emekiiğe yöneik asgari prim ödeme süresinin arttırıacağı, işsizik sigortasının ouşturacağı, aie yardım programarının başatıacağı, sosya güvenik kurnmarının sağık hizmeti üretimine son verimesine ve bunun yerine satın ama youya temin edimesi, öze sigortacıığın mevcut sosya sigorta sistemine iave ve isteğe bağı bir sistem oarak destekeneceği ve bu kapsamda öze sağık ve öze emekiik sigortasının teşvik edieceği gibi reforın niteiği taşıyan hedefer panın sosya güvenik ie igii amaçar ikeer ve sosya poitikaar böümünde ee aınmıştır. Panda finansa çıkmaz içinde buunan sosya güvenik kurumarının kendi finansman imkanarıya kaiteyi düşürmeden hizmet üretebimeeri için refonn şart görümüştür. Bundan doayı da pan, sosya güveniğin ekonomide etkiniğin aıitırımasına yöneik yapısa değişim projeeri kısmında sosya güvenik reformu başığı atında ee aınmıştır. Gerçekeştiriecek reformara sosya güvenik sisteminin yaygınaştırmasına ve etkineştirınesine ayrıca sistemin piyasa sinyaerine ve öze sektörün katıımına da etkii bir şekide açarac, ekonomik açıdan yaşayabiir bir yapıya kavuşturuması amaçaınnıştır(dpt, 995:). Bu dönemin önemi geişmerinden biride, 999 yıında sosya sigorta sistemini aktüerya oarak sürdürüebiir bir yapıya kavuşturmak gayesiye emekiik yaşı, asgari prim ödeme süresi, emeki ayığı bağama oranı gibi teme hususarda düzeneme yapımış omasıdr. Aynı yasa işsizik sigortası kıırıımuştm ancac işsizik sigortasına iişkin hükümer 2000 yıında yüıürüğe girmiştir. Böyece, Türk sosya güvenik sistemi bir sosya riski daha kapsamına amıştır. Sekizinci Beş Yıık Kakınma Panında Sosya Güvenik 2000 ve sonrası Türkiye için 200 aizi gibi en büyük ve en ciddi iktisadi aizini yaşandığı ve Güçü Ekonomiye Geçiş Programı gibi en sıkı iktisat poitikaarının uyguandığı bir dönem omuştm. Diğer yandan özeike iç borç faiz ödemeerinin büyük boyutara uaşması kamunun geir dağıımında adaeti sağayıp topumsa refahı arttırıp yaygınaştınnasını engeemiştir. Yine yıar koaisyonarın omadığı ve seçimi yüksek oya kazanan tek partii iktidarın yönettiği dönem omuştur. Sekizinci Beş Yıık.Kakınına Panı, 200-2005 yıarmı kapsamaktadır. Sekizinci panm sosya sfaoıi -sistemeri ie iğitaiiaçai, ikeer ve poitikaar böümünde ve sôsya.. 47 i.